Takaitaccen Tarihin Amali Sububu

Citation: Bunguɗu, U.H. (2022). Waƙoƙin Amali  Sububu. Ahmadu Bello University Press Limited.

Domin samun cikakken littafi, a tuntuɓi:

Dr. Haruna Umar Bunguɗu
(Sarkin Gobir Na Bunguɗu)
Email: harunaumarbungudu@gmail.com
Phone: 08065429369

Taƙaitaccen Tarihin Amali  Sububu

Sunan Amali na asali shi ne Muhahammadu,  wannan sunan da ake yi masa laƙabi ne wanda kakarsa Abi (wato Rabi) ce ta sa masa shi. Wannan ya faru ne  kasancewar surukinta wato mahaifin mijinta shi ma sunansa kenan (Muhammadu), kuma a al’adance matan Hausawa ba su faɗin sunan surukansu wato iyayen mazansu na aure, don haka bayan haihuwarsa da aka sa masa sunan, sai ta ce an sami amali kenan, daga nan aka cigaba da kiransa da wannan sunan na Amali. A wani ƙauli kuwa an ce ita kakar tasa ta sa masa sunan Amali ne saboda irin kazar-kazar da yake da shi wajen gudanar da harkokinsa, wato shi mutum ne mai zafin nama baya da kasala kamar dai yadda amali yake. Ana samun amali ne a cikin jinsin dabbobi wato raƙuma, Idan an kira raƙumi amali to ana nufin wani raƙumi ne wanda ya gawurta wanda yake shugabancin ayarinsu na ‘yan’uwansa raƙuman mazansu da matansu.

1.1 Asalin Amali Sububu

An haifi Amali  Sububu a garin  Sububu da ke cikin gundumar Ƙaya wadda ke a Arewacin Maradun a ranar Lahadi 11 ga watan biyu 1933, garin  Sububu yana ƙarƙashin riƙon ƙaramar hukumar Maradun ta jihar Zamfara. Sunan mahaifinsa Malam Aliyu, mahaifiyarsa kuwa sunanta Ramatu amma an fi saninta da suna Azumi. Ya tashi a garin  Sububu wato garin da aka haife shi wanda kuma ake kiran sunansa tare da shi wato Amali  Sububu, kodayake bayan wani lokaci malam Aliyu mahaifinsa ya canja gari, ya koma wani gari da zama, shi ma a cikin wannan yankin na Maradun yake  wanda ake kira Gidan bisa, mai nisan kimanin kilomita ɗaya rak a tsakaninsu da  Sububu.

Amali yana da matan aure guda biyu Hauwa da Jimma, Hauwa ita ce babbar matarsa, sai Jimma ta zama amaryarsa. Yana da ‘ya’ya tara maza da mata, maza huɗu mata biyar. Mazan sun haɗa malam Sada da Liman Gado da Hamisu da kuma Murtala. Su kuma matan sun haɗa da Rabi ana ce mata Sadau da Wakkala da Tumba da Umaima da kuma Hajiya Mairi.

Ga yadda nasabar Amali take:

Kakan Amali wanda ya haifi Aliyu wato mahaifin Amali ana ce masa Gona matarsa wato wadda ta haifi Aliyu ita ce Halima. A ɓangaren uwa kuwa wato Azumi mahaifiyar Amali kenan, sunan mahaifinta shi ne Ummaru, mahaifiyarta kuwa Abi ake kiranta (wato Rabi). Dangin Amali kuwa su ne Abu Amali da Malka da Sa’a da Ta’olo (Dije) da kuma ƙaunarsu Hure. Amali shi ne babba a wajen iyayensu, duka sauran ƙannensa ne kuma uwa ɗaya uba ɗaya.

Ga yadda taswirar nasabarsu ta kasance:

                             

1.2 Wasu Sana’o’in Amali

Amali mutum ne wanda ya tashi da kazar-kazar wajen ganin cewa ya sami na kansa tun yana ƙaraminsa, shi ba ci-ma-kwance ba ne. Ko da ya shahara a kan yi wa wasu manoma waƙoƙin noma yana da wasu sana’o’in da yake yi waɗanda yake samun abubuwan biyan bukatunsa, kuma kowace daga cikinsu Amali ya riƙa ta sosai ba da wargi ba. Ga bayanin sana’o’in kamar haka:

1.2.1 Sana’ar Kanikanci

Kanikanci sana’a ce ta gyaran na’urorin da aka saye domin yin amfani da su na yau da kullum, waɗanda Turawa suka yi kamar su Agogo da rediyo da keke da mashin har mota da jirgi idan sun lalace. Haka kuma akan gyara wasu kayayyakin amfanin waɗanda ba lalle ne Turawa suka yi su ba, kamar galemanin huɗa ko noma da sauransu.

Amali ya ƙware kan sana’ar kanikanci a ƙauyensu musamman kanikancin rediyo. Jama’ar garin  Sububu da Gidan bisa da kewaye suna kai wa Amali gyaran rediyoyinsu idan sun lalace, duk yadda rediyo ya rikirkice ya ƙi magana Amali kan gwada sa’arsa don ya sa ya yi magana, ya san yadda ake saitin muryar rediyo da ƙulla zaren gano tasha idan ya tsunke, da sa kwandasta da ƙullawa ko jona waya idan ta katse, ko kuma waldar jikin rediyon idan ya ɓaɓɓalle da sauran matsalolinsa.

Bayan gyaran rediyo Amali ya iya gyaran mashin (wato babur) na hawa, idan kafirata ta lalace yana gyarawa, yana sa fistin da ringi da kuma sabis, yakan duba fitila idan ta ɗauke. Idan an kai masa babur ɗin da ya lalace yakan duba shi sosai har ya tayar da shi don a ci gaba da amfani da shi.  

1.2.2 Sana’ar Fawa

Haka kuma kasancewar mahaifinsa mahauci ne, Amali ya iya fawa kuma yana sana’ar, wato ya yanka dabba ya sayar da namanta ga jama’a,

1.2.3 Ubandawaki

Kafin dai Amali ya kai ga nasa kiɗi ya yi Uban dawakin[1]noma, wato noma wanda mutun ke yi da hannunsa kuma ya shahara sosai a lokacin don har wasu makaɗan noma sun riƙa yi masa kiɗa da waƙa saboda irin tasa shaharar, daga cikin makaɗansa akwai Dogo  yana kiɗin ganga da kuma Maigandi duk sun yi wa Amali waƙoƙin noma.[2]

---

[1]  Yin noma kasa-riƙa ba kissa, da hannunsa ba biyan kuɗi ba.

[2]  Na yi ƙoƙarin in sami waƙoƙin ban samu ba saboda wasu ba a ɗauka ba wasu kuma sun salwamta