Zamani Zo Mu Tafi: Al’adun Hausawa a Duniyar Intanet (Babi Na Uku)

Citation: Sani, A-U. (2021). Zamani zo mu tafi: Al’adun Hausawa a duniyar intanet. [Kundin digiri na biyu da ba a wallafa ba]. Jami'ar Usmanu Danfodiyo, Sakkwato, Nijeriya.

ZAMANI ZO MU TAFI: AL’ADUN HAUSAWA A DUNIYAR INTANET

NA

ABU-UBAIDA SANI
Email: abuubaidasani5@gmail.com ko official@amsoshi.com
Site: www.abu-ubaida.com
WhatsApp: +2348133529736

*** ***

BABI NA UKU
BUNƘASAR AL’ADUN HAUSAWA A DUNIYAR INTANET

3.0 Shimfiɗa

Abubuwan amfani na yau da kullum[1] na tasiri a kan al’adun Hausawa. Al’amura da ke wanzuwa a duniyar intanet na da kwatankwacin wannan tasirin. Idan aka ɗora wannan batu kan Pulatoriyya, sai ya kasance cewa, al’adun Hausawa na samun tasiri iri biyu. Na farko shi ne sauye-sauyen zamani a duniyar zahiri. Na biyu kuwa sauye-sauye da ake samu a duniyar intanet. Wannan babi na uku ya bibiyi ɓangarorin al’adun Hausawa da intanet ya yi tasiri a kansu. Wannan tasiri na faruwa ne yayin da ta kasance cewa mutane (Hausawa) na ta’ammuli da al’amuran da suka shafi ɓangarorin rayuwa daban-daban a intanet. Misali, mata na iya ɗaukar samfuran abinci daga intanet domin su dafa ire-irensu lokacin bukukuwa. Haka ma, matasa na iya ɗaukar samfuran suturu da suka ci karo da su a intanet. A bisa wannan dalili, za a fara duba yaɗuwar al’adun Hausawa a duniyar intanet kafin a tunkari bayyana amfanin intanet da kuma aibinsa.

3.1 Intanet da Taskace Al’adu

Idan ana maganar al’adu a jimlace, kafar intanet ta kasance taska ta al’adu. Wannan ba sabon abu ba ne. Tuni kafafen intanet suka kasance wani bagire da ake rubuce-rubuce dangane da al’adu. Ko bayan rubuce-rubuce, akwai hotuna da bidiyoyi dangane da al’adun al’ummomi daban-daban. Wannan ya haɗa da bayyanannu da ɓoyayyun al’adu. A matakin duniya, abubuwan da ake samu dangane da al’adu a kafafen intanet sun haɗa da:

a. Akan ci karo da samfuran abinci daban-daban. Sun haɗa da abincin bukukuwa da na otel-otel da abincin yau da kullum waɗanda ake samu a gidaje.

b. Akan sanya hotunan tufafi. Akan kuma ci karo da nau’ukan tufafi daban-daban cikin bidiyoyi a kafafen intanet.

c. Akan ci karo da gine-gine nau’uka daban-daban. Gine-ginen na kasancewa cikin hotuna da bidiyoyi.

d. Har ila yau, a intanet akan ci karo da wasannin gargajiyar al’ummu daban-daban. Su ma sukan kasance cikin hotuna da bidiyoyi.

e. Bugu da ƙari, akan ci karo da bukukuwan al’ummu mabambanta a kafafen intanet.

f. Nau’ukan kitso da na aski ma ba a bar su a baya ba. Akwai kafafen intanet da ke kawo hotuna da bidiyoyinsu.

A taƙaice duk wata al’ada da aka sani ta mutane, akan samu kafafen intanet da ke kawo su. Wannan ba abin mamaki ba ne idan aka yi la’akari da yawan adadin kafafen intanet na duniya (sama da biliyan 1.72). Dangane da al’adun Hausawa kuwa, su ma akan samu da dama a kafafen intanet. An kawo misalai a 3.2 da ke ƙasa.

3.2 Intanet da Al’adun Hausawa

Tuni hankalin masana da manazarta ya kai kan tasirin intanet a kan al’adun Hausawa. A wasu lokutan sukan yi rubutu da ke nuna wannan tasiri kai tsaye. A wasu lokuta kuwa, akan tsinci batun ne yayin da suke tattauna tasirin zamananci kan al’adun Hausawa. Ko ba komai dai, intanet na ɗaya daga cikin manyan abubuwan da zamani ya zo da su, waɗanda kuma suke da matuƙar tasiri a rayuwar al’umma. Wannan ne ya ja hankalin Clement, (2020: 1) inda ya nuna cewa tuni intanet ya zama wani ɓangare na rayuwar al’umma.[2]

Abin lura a nan shi ne, yawancin ayyukan da aka gudanar a kan wannan batu sun karkata ne zuwa ga bayyana illolin intanet a kan al’adun Hausawa. Babban misali a nan shi ne, aikin Shehu da Rambo, (2019) mai taken: “Shafin Zumunta na Was’af (Whatsapp): Tasirinsa ga Lalacewar Tarbiyyar ‘Ya’yan Hausawa.” Kai tsaye sun dubi yadda wannan shafi ke kai wa ga taɓarɓarewar al’adun al’ummar Hausawa musamman tarbiyya. Wannan bincike kuwa zai riƙa bugin jaki yana bugun taiki. Babban burinsa shi ne nazartar tasirin intanet ɗin a kan al’adun Hausawa. Wannan tasiri na iya kasancewa mai kyau ko marar kyau.

Domin jin daɗin tattauna batun (bunƙasar al’adun Hausawa a duniyar intanet), ba za a yi wa al’adun kaɗar ‘ya’yan kaɗanya ba. Maikwari, (2020: 29) ya bayyana cewa: “Masana da dama sun raba al’adun Hausawa zuwa gida biyu.” Kason biyu su ne (i) Bayyananniyar al’ada (fasahar hannu) da (ii) Ɓoyayyiyar al’ada (fasahar baka). Za a yi amfani da wannan rabo yayin tattauna yaɗuwar al’adun Hausawa a duniyar intanet.

3.2.1 Intanet da Bayyanannun Al’adun Hausawa (Fasahar Hannu)

Bayyanannun al’adu sun shafi dukkanin al’adun da idanu ke iya kallon su. Sun haɗa da wasannin gargajiya da abinci da gine-gine da sana’o’i  da suturu da magunguna da bukukuwa da dazuka da koguna. Za a ɗauki waɗannan al’adu dalla-dalla domin zawarcinsu a duniyar intanet.

3.2.1.1 Intanet da Wasannin Hausawa

Wasa dai na nufin duk wata magana da aka furta ko wani aiki da aka aikata da nufin raha da nishaɗi. Ƙamusun Ingilishi na kamfanin Google ya ba da ma’anar wasa da cewa: “an activity that one engages in for amusement or fun.”[3] Abin da yake nufi shi ne “duk wani abin da mutum ke aikatawa domin samun nishaɗi.” Yayin da aka ce wasannin gargajiya kuwa, ana nufin wasannin Hausawa da suka kasance sanannu. Bayan haka, sun kasance na Hausa tsura ba waɗanda aka kwaikwaya daga baƙin al’ummu ba. Daga cikinsu akwai waɗanda suke da takamaimai wuri da lokacin aiwatarwa, wasu kuma har da sanannun kayan aiki da ake amfani da su yayin gudanar da wasannin. Daga cikin wasannin gargajiya na Hausawa akwai na furuci, wato waɗanda suka shafi magana. Sannan akwai wasannin kurma, wato waɗanda aikatawa ake yi ba tare da wani furuci ba.

Wannan bincike ya ci karo da wasannin Hausawa daban-daban a duniyar intanet. Sun kasance ta fuskoki mabambanta. Daga ciki akwai:

i. Rubuce-rubuce dangane da wasannin Hausawa

ii. Hotounan wasannin Hausawa

iii. Bidiyoyin wasannin Hausawa.

Hoto 3.1: ‘Yara Mata na Gudanar da Tashe

Madogara: Arewa24, (2018) Tashe Ep 5

Hoto na 3.1 da ke sama ya kasance na wasan tashe. A ciki za a ga ‘yara mata sun shafe fuskarsu da farin alli. An ɗauko wannan hoto daga bidiyon da aka ɗora a kafar intanet ta Yutub. Haƙiƙa wannan wata hanya ce ta adana wasannin Hausawa na gargajiya tare da koyar da yadda ake yin su ga masu kallo.

Hoto 3.2: Wasan Langa

Madogara: Abubakar, da Ladan, (2019: 1)

A hoto na 3.2 da ke sama, za a iya kallon matasa na wasar langa. Wannan daɗaɗɗen wasan Hausawa ne. Haƙiƙa ire-iren waɗannan na taimakawa wajen adana al’adun wasanni da yanzu haka suka dusashe, har suna ƙoƙarin ɓacewa gaba ɗaya.

3.2.1.2 Intanet da Abincin Hausawa

Bai zama laifi ba, idan aka faɗi cewa kalmar abinci ba ararriyar kalma ba ce daga kowane harshe. Dalilan faɗin haka sun haɗa da kasancewar abinci ɗaya daga cikin abubuwa na farko da ɗan’adam zai fara cuɗanya da shi yayin da ya zo duniya. Wannan na nuna cewa, dole ne ya samar wa kansa sunan da yake ambaton wannan abu da shi. Baya ga haka, kalmar abinci ta fi kama da haɗaka na kalmomi guda biyu, wato abu da kuma ci. Za ta iya yuwuwa Hausawa sun fara ambaton sunan abinci ne da furucin: “abin da za a ci” ko “abin da ake ci.” Sannu a hankali har aka gajarce shi zuwa abinci. Ohio Department of Taxation (ODT) sun ba da ma’anar abinci a shekarar 2004 a matsayin duk wani abu da: “... mutane ke haɗiyewa ko taunawa sannan ana cin su ne domin ɗanɗanonsu ko amfaninsu a jiki.”[4] Ma’anar ta ODT ta yi kama da ma’anar da aka samar a kafar Rumbun Ilimi inda suka ce abinci: “shi ne dukkan abin da za a ci sannan kuma ya bai wa jiki sinadaran da yake buƙata domin samun ƙarfi” (Rumbun Ilimi, ND: 1).

Wannan bincike ya ci karo da kafar intanet wanda aka gina ta sukutum a kan abincin Hausawa. Duka ƙumshiyar kafar ya karkata ne kan abinci. Hakan ne ma ya sanya sunan kafar ya kasance abinci (https://abinci.com/). Kafar na matuƙar ƙoƙari wajen ɗora hotunan abincin Hausawa tare da taƙaitaccen tsokaci game da yadda ake sarrafa su. A hoto na 3.3 da ke ƙasa an kawo misali:

Hoto 3.3: Hoton Masa a Matsayin Abincin Hausawa

Madogara: Abincin Hausawa, (2015: 1).

Masa sanannen nau’in abinci ne a ƙasar Hausa. A cikin hoto na 3.3 da ke sama, za a iya lura cewa da akwai tasirin zamani kan wannan nau’in abinci. Na farko dai ƙullin masar kanta ta shinkafa ce a maimakon gero. Zainab,[5] (2020) ta bayyana cewa, da wuya a iya hasashen lokacin da Bahaushe ya fara masar shinkafa “domin kuwa daɗaɗɗen al’amari ne.” Bayan haka, tanderun masar ya kasance na dalma a maimakon na ƙasa/laka da ake da shi a gargajiyance. Na uku, da cokalin silba ake amfani wajen juya masar a maimakon kalaba ko tsintsiya.[6] Koma dai yaya abin yake, tuni wannan nau’in masa ya nashe cikin gargajiyar Bahaushe.

3.2.1.3 Intanet da Gine-Ginen Hausawa

Gini na ɗaya daga cikin muhimman bayyanannun al’adu. A wannan ɓangare ma, Hausa ta samu tagomashi. Akwai kafafen intanet daban-daban da suke ɗauke da hotuna da bidiyoyin gine-ginen Hausawa. A duba misali a hoto na 3.4 da ke ƙasa:

Hoto 3.4: Hoton Fadar Katagum (Azare)

Madogara: Azare Online, (2020: 1)

A zuwa lokacin da aka bincika kafar intanet ta Azare Online, hoton Katagum (Azare) ne ke matsayin babban hoton shafin farko (home page picture). Kafar intanet ta Amsoshi ta kawo kwatankwacin wannan hoton. Sai dai ita fadar Sakkwato da Katsina da Kano ta kawo.[7] Za a iya lura da cewa, ginin fadar na zamani ne. Ma’ana ba tun ginin gargajiya aka adana ba. Ba makawa hakan na da nasaba da kasancewar a da babu wadatuwar kafafen intanet na Hausa.[8] Bayan gine-ginen zamani na Hausawa, akan ci karo kuma da na gargajiya. A duba misali da hoton da ke ƙasa:

Hoto 3.5: Hoton Ginin Hausawa na Gargajiya

Madogara: Dan Zubair, (2017: 1)

A hoto na 3.5 da ke sama, za a ga cewa gini ne na gargajiya. An kuma ƙawata shi sosai da yake ginin sarauta ne. Haƙiƙa ana da ire-iren waɗannan gine-ginen tarihi zai kasance mai amfani a nan gaba. A 3.5b da ke ƙasa ma za a iya kallon ginin gargajiya:

Hoto 3.5b: Ginin Hausa Na Gargajiya

Madogara: Yusuf, (2017: 1)

3.2.1.4 Intanet da Sana’o’in Hausawa

“A san mutum a san sana’arsa” in ji Hausawa. “Sana’a” ba Bahaushiyar kalma ba ce. An aro ta ne daga Larabci. A larabci tana nufin “aiki.” Sallau, (edita) (ND) na da ra’ayin cewa “Bayan tafiya ta yi tafiya sai ma’anar kalmar a wurin Bahaushe ta ƙara faɗaɗa har ta ƙunshi duk wani aiki da za a yi don gudanar da wani abu da za a musanya a tsakanin ɗaiɗaikun al’umma ko rukunin jama’a.” Sana’a kuwa in ji Newman, (1977: 177) ita ce “abin da mutum yake yi don sabawa kamar gini.” Akwai bayanai sosai game da sano’o’in Hausawa daban-daban a duniyar intanet. A kafar intanet mai suna Al’ummar Hausawa, Musa, (2019: 1) ya rubuta maƙala mai taken: “Sana’ar Kiyo a Ƙasar Hausa.” A ciki ya sanya hoton kaza da ‘yan tsakinta. A duba hoto na 3.6 da ke ƙasa:

Hoto 3.6: Kaza da ‘Yan Tsakinta

Madogara: Musa, (2019: 1)

A tarihin tattalin arziki da sana’o’in Bahaushe, kiwo na da gurbi na musamman. Har ila yau, kiwon kaji sanannen al’amari ne a gidajen Bahaushe. A inda aka fito, da wuya a samu wani gidan Bahaushe da ba a kiwon kaji. Akwai sanannen kirarin nan da ake yi wa kiwon kaji cewa: “’Yar ƙaramar dukiya da babbar riba.”

3.2.1.5 Intanet da Suturun Hausawa

“Sutura ita ce mutum” in ji Hausawa. Jaridar Leadership 29 ga watan Afirilu, shekarar 2019 ta samar da fassarar wani rubutu da aka yi cikin harshen Ingilishi mai taken “Sociology of Writing.” A ciki an nuna yadda sutura ta kasance wata shaida da za a iya gane mutane da ita. A fahimtar marubutan, shi tufafi “wani abu ne wanda al’umma ta samar da shi, kuma me ɗauke da ma’anar da ke daidaita yanayin mu’amala, ciki kuwa har da samar da yanayin da ake kallon abu a matsayin ado”[9]

Wannan bincike ya ci karo da tufafin Hausawa a duniyar intanet. Sun fi yawa a kafar intanet ɗin nan mai suna Hausa Weddings[10] (Auratayyar Hausawa). Dalili kuwa shi ne, kafar ta shahara ne wajen ɗaukar hotuna da bidiyoyin auratayyar Hausawa tare da ɗora su duniyar intanet. A ƙasa an kawo misalin suturun Hausawa wanda aka ɗauko a intanet:

Hoto 3.7: Hoton Hausawa Cikin Ado Bisa Dawaki

Madogara: Shehu da Sani (2020: 1)

A hoto na 3.7 da ke sama, za a ga cewa Hausawa ne cikin ado bisa dawakai. Su ma dawakan an caɓa musu ado. Haƙiƙa wannan yayata al’adu ne na Hausawa. Dalili kuwa shi ne, al’ummomi daga wasu yankuna na duniya na iya kallon wannan hoto ta kafafen intanet. Idan aka duba hoto da ke ƙasa kuwa (3.7b), za a ga Hausawa maza cikin tufafin Hausawa.

Hoto 3.7b: Hausawa Cikin Tufafin Gargajiya

Madogara: Wikiwand, (ND: 1)

3.2.1.6 Intanet da Magungunan Hausawa

Magani daɗaɗɗen al’amari ne. Hasashen farkon samuwar magani ga wata al’umma daidai yake da hasashen farkon samuwar cuta ga al’ummar. Farkon samuwar cuta ga al’umma kuwa daidai yake da farkon kasantuwarsu a raye. Dalili shi ne, hasashe ya nuna ba a taɓa wani lokaci da ɗan’adam ba ya tare da cuta ba. Ko da babu cutar rashin lafiya, akwai ta zuciya wadda kuwa ba a samun kwanciyar hankali har sai an cimma muradin zuci.

Bargery, (1933: 743) ya ce: “Magani yana nufin riga-kafi da kariyar cuta.”  Dangane da cuta kuwa, Gobir, (2012) ya tabbatar da cewa ta haɗa da ta jiki da ta zuciya. Ya kawo hakan cikin ma’anar magani da ya bayar. Ya ce: “Hanya ce ta kawar da, ko kwantar da, duk wata cuta ta jiki ko ta zuciya, ko neman ɗaukaka, ko kariya daga makaru da jifa da sihiri ko siddabaru.” Gobir, (2012: 224).[11][12]

Hoto 3.8: Magungunan Gargajiya

Madogara: Adamu, (2020: 1)

A hoto na 3.8 da ke sama, za a iya kallon magungunan gargajiya nau’uka daban-daban. A ciki akwai sassaƙe da ciyayi da jijiyoyi da gari da kuma sassan dabbobi. Haƙiƙa wannan ma wani mataki ne na yayata al’adun Hausawa.

3.2.1.7 Intanet da Bukukuwan Hausawa

Buki na ɗaya daga cikin al’adun Bahaushe masu jan hankali.  “Buki dai wani taro ne da Hausawa kan yi domin nuna farin ciki a kan faruwar abin murna, ko domin gudanar da wani muhimmin abu da ya shafi rayuwarsu” Shehu, a cikin Maikwari, (2020: 45).[13] Akwai kafar intanet sukutum wanda aka gina kan auratayyar Hausawa. Wannan kafa na da suna Hausa Weddings, wato Auratayyar Hausawa. A ciki, akan samu hotuna da bidiyoyi na auratayyar Hausawa daban-daban. A ƙasa an kawo hoton shafin farko na wannan kafa:

Hoto 3.9: Kafar Intanet Takamaimai Kan Auratayyar Hausawa

Madogara: Shafin farko na Hausa Weddings: https://hausaweddings.com/

Hoto na 3.9 da ke sama ya kasance na shafin farko na kafar Hausa Weddings. A tsakiyar hoton za a iya lura da tambarin kafar. Tambarin ya kasance hannun mace da aka caɓa wa ado. Da zarar an kalla, abu na farko da zai zo ga zuciyar mai kallon shi ne “amarya.”[14] Idan aka yi amfani da ire-iren waɗannan kafafe ta hanyoyi da suka dace, lallai za su taimaka wajen haɓaka Hausa da yayata ta, tare da kundace al’adunta.

3.2.2 Intanet da Ɓoyayyun Al’adun Hausawa (Fasahar Baka)

Rukuni na biyu a rabe-raben al’adu ya shafi “ɓoyayyun al’adu.” Maikwari, (2020: 45) ya bayyana ma’anar ɓoyayyun al’adu da cewa:

Ɓoyayyar al’ada ita ce nau’in al’ada da ta shafi abubuwan da ba a iya gani ko taɓawa, a maimakon haka, sai dai ƙwaƙwalwa ta fahimce su kawai. Waɗannan abubuwa sun shafi halaye da ɗabi’u al’umma kawai (Maikwari, 2020: 45)

A taƙaice ke nan, ɓoyayyiyar al’ada ta shafi sababbiyar amintacciyar hanyar gudanar da rayuwa wadda ba bayyananniya ba. Duk al’amuran da suka shafi tunani da basira da ladabi da biyayya da zamantakewa suna ƙarƙashin ɓoyayyiyar al’ada ne. Wannan nau’in al’ada ma ba a bar shi a baya ba wajen shiga duniyar intanet. Akan samu al’amuran da suka shafi zamantakewa da tarihin Hausawa. Kai tsaye kafar intanet ɗin nan mai suna Tsangayar Adabin Hausa ta buga a shafinta na farko cewa: “Tsangayar Da Ta Himmatu Wajen Kulawa Da Killacewa Da Taskace Abubuwan Da Suka Shafi Adabi Da Zamantakewar Al'ummar Hausawa.”[15]

A ɓangare guda kuwa, kafafen intanet da dama na ƙoƙari wajen kawo tarihin Hausa da Hausawa. Babban misali a nan shi ne kafar intanet mai suna Rumbun Ilimi (https://www.rumbunilimi.com.ng/tarihi.html).  A ƙasa (hoto na  3.10) an kawo misali:

Hoto 3.10: Tarihin Hausa da Hausawa a Kafar Intanet

Madogara: Shafin tarihi a kan Rumbun Ilimi: https://www.rumbunilimi.com.ng/tarihi.html

A hoto na 3.10 da ke sama, za a iya ganin cewa illahirin ƙumshiyar shafin da aka ɗauko ya karkata ne kan tarihi. An rarraba tarihin zuwa rukunnai kamar haka:

i. Tarihin masarautu

ii. Tarihin dauloli

iii. Tarihin ƙasashe

iv. Tarihin shahararrun mutane

3.3 Amfanin Intanet ga Hausa da Hausawa

Kafafen intanet na da matuƙar amfani wajen haɓaka harshe da yayata shi. A babi na ɗaya, ƙarƙashin 1.1 (Dalilin Bincike), an nuna yadda al’amuran duniya a yau ba sa haɓaka har sai an haɗa da intanet. Masana da dama sun yi rubuce-rubuce dangane da tasirin intanet da zamananci a kan al’adun Hausawa. Daga ciki akwai aikin Almajir, (2009) da Muhammad, (2011) da Magaji, (2018) da Shehu da Aliyu, (2019) da Shehu da Rambo, (2019)  da Usman da Bunza, (2020).

Abin lura a nan shi ne, mafi yawansu sun karkata ne kan fito da ire-iren illolin da intanet da zamananci ke da shi ga al’adun Hausawa. Duk da haka, akwai aikin da ya yi ƙoƙari matuƙa inda ya bugi jaki ya bugi taiki. Wannan aiki shi ne na ‘Yartsakuwa, (2017). Aikin ya yi ƙoƙari matuƙa wajen zayyano amfani da kuma aibin kafafen intanet tsakanin shafi na 35-37. Wannan bincike ya nazarci ayyukan magabatan. Sakamakon ya nuna cewa, amfanin intanet ga Hausa da Hausawa sun haɗa da:

1. Samun Ilimi a Sauƙaƙe

Ɗaya daga cikin manyan alfanun intanet shi ne samun ilimi har gida. Ta hanyar amfani da intanet, mutum zai karanta nau’ukan rubuce-rubuce da dama yayin da yake kwance a ɗakinsa. Haka kuma, zai iya sauraron odiyo ko ya kalli bidiyoyi. Haƙiƙa wannan janyo nesa kusa ne tare da sauƙaƙawa. Misali, a shekarar 2020 da aka samu yaɗuwar cutar korona, ƙasashen duniya da dama sun komar da tsarin karatunsu kacokan zuwa kan intanet. Jami’o’in ƙasar Hausa ba su da wannan tsarin. Ko ba komai, Bahaushe ya ce: “Ba a fafe gora ranar tafiya.”

Intanet kafa ce ta neman ilimi. Akwai makarantu da dama da suka kasance saman intanet. Ɗalibai za su yi rigista da irin waɗannan makarantu daga duk wuraren da suke a faɗin duniya. Za su riƙa ɗaukar darusa ta intanet, su rubuta jinga ta intanet su kuma yi jarabawa ta intanet. Daga cikin irin waɗannan makarantu akwai:

a. Arizona State University–ASU Online

b. Boston University. (Boston, Massachusetts)

c. Indiana University–IU Online.

d. Northeastern University

e. Penn State World Campus. (State College, Pennsylvania)

f. UMass Online. (Amherst, Massachusetts)

g. University of Florida Distance Learning. (Gainesville, Florida)

Hausawa na iya morar wannan dama ta hanyar yin karatu a ƙasashen ƙetare ta kafar intanet. Baya ga haka, a yanzu haka akwai kafafen intanet na Hausa da suke ƙoƙarin samar da makarantu ta kafar intanet. Daga cikin masu wannan hoɓɓasa akwai masu gudanar da kafar Bakandamiya (https://bakandamiya.com/). Akwai kuma masu kafar Wikihausa waɗanda tuni suka fara koyar da kwasakwasai da suka haɗa da na koyan kwamfuta da girke-girke da sauran ɓangarorin ilimi da dama.[16] Bugu da ƙari, jami’ar Nijeriyar[17] nan wanda ke gudanar da harkokin karatunta ta kafar intanet ta sanya Hausa cikin jerin kwasa-kwasai da take koyarwa.[18]

2. Sauƙaƙawa

Sauƙaƙawa a nan bai taƙaita a kan sauƙin da mai karatu ke samu ba kaɗai. Yana nufin (i) Sauƙin da marubuci ke samu, inda yana iya ɗora rubuce-rubucensa bisa intanet. Wannan hanya ta fi sauƙi inda ba zai kashe kuɗin buga littafi mai yawa ba. (ii) Gwamnatoci da cibiyoyin ilimi na samun sauƙin ɗaukar nauyin ɗakunan karatu. Bayan littattafan da ake tarawa da kundaye da sauran abubuwan karatu, akwai kuma abin da ake kira e-library,[19] wato ɗakin karatun intanet. Ɗakunan karatu na tara dubban ɗaruruwan littattafai a kan intanet. Da a ce sai an samo kwafinsu, lallai akwai buƙatar kuɗaɗe masu yawa da kuma gine-gine masu yawa inda za a ajiye su.

3. Bunƙasa Hausa

Kamar yadda ake bunƙasa Hausa ta hanyar rubuce-rubuce a duniyar zahiri, haka ma abin yake a duniyar intanet. Wani abu mai jan hankali shi ne, sau da dama rubutu bisa intanet ya fi yi wa matasa sauƙi a kan rubutu ta amfani da takarda da alƙalami. A haka ana samar da rubuce-rubuce da dama a duniyar intanet. Ya rage ga masu kishin Hausa da su dage wajen bunƙasa al’amarin domin kwalliya ta biya kuɗin sabulu.

4. Yayata Hausa

Idan mutum ya ci gaba da rubutu domin amfanin Hausawa, to haɓaka ta kawai yake yi. Idan kuwa ya kasance cewa waɗanda ba Hausawa ba na amfana da rubutun, to a nan yana yayata ta ke nan. Babbar hanyar yayata Hausa cikin sauƙi a yau shi ne ta amfani da intanet. Wanda ke zaune a ƙasar Hausa na iya yin rubuce-rubuce da za su zaga duniya. Hakan kuwa na ƙara wa harshen sanuwa tare da ɗaga darajarsa cikin jerin harsunan duniya. Ba makawa, yayatuwar Hausa na daga cikin abin da ya fifita ta tare da ɗaga darajarta sama da tsaranta a yau. Duk da haka, “idan kana da kyau, sai ka ƙara da wanka.”

5. Samar da Kafafen Sada Zumunta

Haƙiƙa wata babbatar gudummuwar da intanet ke bayarwa a yau ita ce samar da kafafen sada zumunta. Zumunci ya dawo ana iya sadar da shi alhali ana kwance cikin ɗaki. Wannan ya kasance saɓanin da (kafin samuwar intanet) wanda sai an tashi takanas domin ziyara. A yau, akwai kafafen sada zumunta barkatai a duniyar intanet.

6. Yaɗa Labarai

Intane wuri ne na samun labaran abubuwan da ke wakana a duniya. Da yawa daga cikin jaridu da gidajen rediyo da na tibi suna ɗora labaransu a kafafe daban-daban na intanet. Wasu labaran kan kasance a rubuce, waɗansu kuwa na magana, wani lokaci har da na bidiyo. Daga cikinsu akwai na Hausa, misali:

a. BBC Hausa

b. VOA Hausa

c. Aminiya

d. Arewa24

7. Samar da Muhimman Bayanai

Akwai kafafen Intanet daban-daban da suke adana muhimman bayanai game da ɓangarorin rayuwa mabanbanta. Wannan ya haɗa da harshe da kimiyya da fasaha da kiwon lafiya da sauransu. A irin waɗannan kafafe, akan samu muhimman bayanai cikin ƙanƙanin lokaci kuma ba tare da wata wahala ba. Kafafen Intanet na Hausa da ke adana bayanan ilimi sun haɗa da:

i. Amsoshi (www.amsoshi.com)

ii. Bakandamiya (www.bakandamiya.com)

iii. Hausa (www.Hausa.wordpress.com) 

iv. Hausa Dictionary (www.Hausadictionary.com)

v. Kano Online (www.kanoonline.com)

vi. Makarantar Hausa (www.makarantarhausa.com)

vii. Teach Yourself Hausa (www.teachyourselHausa.com)[20]

8. Samar da Kafafen Kasuwanci

Intanet babbar hanya ce ta cinikayya. Akwai masana’antu da dama a ƙasar Hausa da kuma musamman ƙasashen waje da ke amfani da kafafen intanet a matsayin farfajiyar kasuwanci. Sukan tallata hajarsu a kafafen na intanet. sannan cinikayyar na kasancewa a intanet. Wani lokaci har akan biya kuɗin kaya kafin a turo wa mai saya da kayan. Wani lokaci kuwa, sai an turo kaya ga mai saya kafin ya biya kuɗin. Daga cikin kamfanoni masu cinikayya ta kafafen Intanet akwai:   

Wasu Kafafen Intanet na Kasuwanci a Nijeriya

a. Dealdey Ltd (https://dealdey.com.cutestat.com/)

b. Jumia (https://www.jumia.com.ng/)

c. Kara (https://www.kara.com.ng/)

d. Konga (https://www.konga.com/)

e. Parktel Online (https://parktelonline.com/)

f. Slot (https://slot.ng/)

Wasu Kafafen Intanet na Kasuwanci a Ƙasashen Waje

a. 6pm (https://www.6pm.com/)

b. AllSaints (https://www.allsaints.com/)

c. Amazon (https://www.amazon.com/)

d. Ann Taylor (https://www.anntaylor.com/)

e. ASOS (https://www.asos.com/)

f. Barnes & Noble (https://www.barnesandnoble.com/)

g. Ray-ban (https://www.ray-ban.com/usa)

h. Urban Outfitters (https://www.urbanoutfitters.com/)

i. Yoox (https://www.yoox.com/us)[21]

9. Adana Tarihi

Tuni duniyar intanet ta kasance tamkar wani rumbun adana bayanai. Rubuce-rubuce da hotuna da bidiyo da odiyo na iya kasancewa a kafafen intanet na din-din-din.[22] Saboda haka, garaɓasa ce ga Hausa da Hausawa a matsayin wata ma’adana ta al’adunsu. Idan aka yi amfani da wannan garaɓasa ta hanyar da ta dace, lallai abin zai kasance sai dai a ce san barka.

10. Samun Abin Masarufi

“A cikin ƙira ake ɗaɗi.” Kafafen intanet na iya kasancewa harƙallar da ke samar da abin masarufi ga masu gudanarwa. Babbar hanyar samun kuɗi ta intanet ita ce talla. Masu gudanar da kafafen intanet na karɓar talla daga kamfanonin cikin gida da na waje. Idan aka ci sa’a mutanen da ke hawa kafar intanet na da yawa, mai karɓar tallar zai caɓa.

11. Hana Yawon Banza

Yawon banza yana ɗaya daga cikin halayen da Bahaushe ba ya so. Wannan ne ya sanya Bahaushen ke da hanyoyin rage yawon banza. A da, yakan yi amfani da tatsuniyoyi domin hana yara fita yawo. A nan, samuwar intanet ta rage yawon banza. Dalili kuwa shi ne, matasa da dama sun fi buƙatar su zauna a gida sannan su yi hira da duk wanda suke buƙata ta hanyar amfani da intanet. A yanzu da aka samu ci gaba, kallace-kallacen finafinai duk sun koma kan intanet ta amfani da wayoyi. Wannan ya sake taimakawa wajen hana matasa tafiya gidajen kallon talabijin musamman da dare.

12. Bayyana Muradun Siyasa da Tallata ‘Yan Takara

Intanet ya kasance kafa da ‘yan siyasa ke bayyana manufofinsu. Haka kuma, mutane da dama na amfani da kafafen intanet domin tallata ‘yan takara. A duk lokacin da zaɓe ya kusanto a ƙasar Hausa, kafafen intanet musamman na sada zumunta cika suke yi taf da zantukan siyasa na kamfe. Zaɓuɓɓuka da dama da suka wakana, intanet ya taka rawar gani wajen sadar da manufofin ‘yan siyasa zuwa ga talakawa.

13. Isar da Saƙo Cikin Sauri da Sauƙi

Intanet yana taka rawar gani wajen bazuwar saƙo cikin gaggawa. Gwamnatoci da cibiyoyin ilimi ko na kiwon lafiya na amfani da kafafen intanet domin isar da saƙo. Misali, idan akwai wata sanarwa da Jami’ar Usumanu Danfodiyo, Sakkwato ke son isarwa ga ɗalibai, sau da dama takan yi amfani da kafar intanet nata domin isar da shi. Wani babban misali shi ne, tun a farko-farkon shekarar 2020 Hukumar Lafiya ta Duniya (WHO) take amfani da kafafen intanet domin isar da saƙonni da suka shafi ɓarkewar annobar Koronabaros da aka samu.

14. Bincike da Nazari

Tuni kafafen intanet suka zama wani gulbi da ake kamfatar ilimi daga cikinsu. Manazarta a fannoni daban-daban kan nemi bayanai a kan intanet. Masu binciken sun haɗa da ɗalibai da aka ba su jinga a aji, ko ɗalibai masu ƙoƙarin rubuta kundin digiri, ko kuma yayin rubuta takardun da za a gabatar a wuraren tarukan ƙara wa juna sani. Babban misali shi ne, fiye da rabin bayanan da wannan bincike ya samu, ya same su ne a kafafen intanet. Wannan ne dalilin da ya ja hankalin Abubakar Muhammad Tsangarwa har ya buɗe kafar Rumbun Ilimi. Ya bayyana dalilin da ya sa shi buɗe kafar da cewa: “Tallafa wa masu bincike ta kafar Intanet wajen samun haƙiƙanin bayanai game da al'adun Hausa.”

3.4 Aibin Intanet ga Hausa da Hausawa

Duk da ɗimbin amfanin intanen ga Hausa da Hausawa da aka bayyana a ƙarƙashin 3.3 da ke sama, yana kuma da tarin aibi. A ƙasa an kawo wasu daga cikin aibin intanet ga Hausa da al’adun Hausawa:

1. Rage Zumuntar Sawu

A lamba ta 5 da ke ƙarƙashin 3.3 a babi na uku, an bayyana samuwar kafafen sada zumunta. A zahirin gaskiya, abin ya kasance hanjin jimina, wato akwai na ci akwai na zubarwa. Samuwar kafafen sada zumunta na da alfanu a ɓangare guda. A ɗaya ɓangaren kuwa, yana da babbar illa. Daga ciki akwai ɓata lokaci da cin karo da hotuna da bidiyoyi da labaran batsa da dai makamantansu. Haka kuma, kafafen na taimakawa wajen rage zumuncin sawu a tsakanin al’umma. Kasancewar koyaushe ana da damar gaisawa ta kafafen, zumuncin sawu sai ya rage tasiri.

2. Bayanan Ƙarya

A ƙarƙashen lamba ta 3 na 3.3 an bayyana yayata Hausa a matsayin ɗaya daga cikin amfanin kafafen intanet ga Hausa da Hausawa. A ɓangare guda, wannan na kasancewa aibi. Yana zama aibi ne yayin da aka yi rashin sa’ar cewar bayanan da aka samar a kafafen intanet ba sahihai ba ne. A irin wannan lokaci, waɗanda za su karanta daga wata uwa duniya na iya zaton haƙiƙanin yadda al’adun Hausa suke ke nan. A taƙaice, “a garin gyaran gira an rasa ido.” A lamba ta 14 da ke ƙarƙashin 3.3, an kawo batun nazari da bincike. A wannan ɓangare ma akan samu matsala yayin da ya kasance an dogara da bayanan da aka samu a kafafen intanet. Idan ya kasance an ci karo da bayanan ƙarya, haƙiƙa ba za a samu sakamako mai inganci ba a binciken da ake gudanarwa. Ƙasar Hausa ba za ta manta ba da lokacin da aka yayata zancen ƙarya game da cewa shugaban ƙasar Nijeriya zai aure wata. Wannan ya faru a wajajen 2019. Jaridu da dama sun rawaito wannan jita-jita. Ciki har da Rashin, (2019) da Kaina, (2019).

3. Lalata Tarbiyya

Intanet yana ɓata tarbiyya matuƙa. Akwai kafafe da dama a bisa intanet waɗanda ke sanya hotuna da bidiyoyi da rubuce-rubuce na batsa. Cikin waɗannan kafafe an fara samun na Hausa. Babban misali a wannan gaɓa shi ne kafar intanet ɗin nan mai suna Batsa Post. Wani bincike da aka gabatar a shekarar 2013 ya yi nuni da cewa, kafafen ilmantarwa na intanet sun fi kafafen shiririta da kusan kashi saba’in (70%) cikin ɗari. Duk da haka, matasa sun fi ziyartar waɗannan kafafen shiririta. Shehu da Aliyu, (2019) sun bayyana cewa:

Wayar salula na daga cikin manyan matsalolin da suka dabaibaye rayuwar ma’aurata a ƙasar Hausa a yau... idan miji ba ya nan sai mace ta riƙa kiran samarinta na waje su riƙa hira tamkar saurayi da budurwa. A wani lokacin kuma, sukan riƙa musayar saƙonni ba tare da sanin mijin ba. Shehu da Aliyu, (2019: 707).

A taƙaice ke nan, intanet ya zama sanadiyyar gurɓacewar tarbiyya. Matsalar har ta kai ga ma’aurata inda matar aure ke musayar saƙonni da mazaje a waje. Haka shi me a ɓangaren namiji, wa ya ce duk matan da yake mu’amala da su a kafafen intanet ba matan aure ba ne? Ko da babu matar auren a cikinsu, hakan ya ci karo da al’ada da addinin Bahaushe a yau. Ɗan’iro ya kawo irin wannan batu cikin waƙarsa inda yake cewa:

6. Abin takaici ma har da ma amare,
Su samu ƙato catin suke a tare,
Su kama yin soyayya ƙwarai a tare,
Har ma ta ce masa honi su canza yare,
Da iggiyar aure ukku kanta ɗaure,
Shi miji gwangwani kun ga bai sani ba.
(Ɗan’iro Katsina: Waƙar Soshiyal Midiya Dandalin Matasa)

A cikin wannan baiti, yana nuna cewa har amare sukan yi musayar saƙonni ta kafafen sada zumunta da wasu mazaje. Sannan har abin kan kai ga kalaman soyayya. Irin waɗannan mata ba su damu da auren da ke kansu ba. A ire-iren waɗannan lokuta, shi mijin sam bai san wainar da ake toyawa ba.

4. Farfaganda

Bayanan ƙarya na da bambanci da bayanai marasa inganci. Bayanan ƙarya a nan sun fi shafar farfaganda. Da ma dai ƙarya na nufin rusasshen zance marar asali ko tushe da ake furtawa ko rubutawa da nufin mai sauraro ko karanta ya aminta. Kafafen intanet, musamman kafafen sada zumunta sun kasance wuraren yaɗa farfaganda da labaran ƙarya. Akan baza jita-jita marar tushe a intanet. Irin waɗannan jita-jitan sun haɗa da masu ta da hankali tare da harzuƙa al’umma domin su tayar da zaune-tsaye a samu hargitsi da tashin-tashina. Misali, akan sanya labarai masu jan hankali da niyyar jawo hankalin mutane su shiga wata kafar intanet. Sai bayan an shiga ne ake tarar da cewa labarin na bogi ne. Haƙiƙa wannan aibi ne na kafafen intanet.

Da ma dai, ƙarya na daga cikin ɓoyayyun al’adu da suka ci karo da al’ada da addinin Bahaushe. Dangane da haka ne Shehu da Aliyu, (2019: 790-710) ke cewa: “Al’adar Hausawa da addininsu duk sun yi haramci a kan aikata ƙarya. Wannan ya sa idan mutum ya zama maƙaryaci bai da ƙima da mutunci a idon jama’a.” Dangane da farfaganda a kafen sada zumunta, Ɗan’ido na cewa:

A yaɗa alkairi kar a yaɗa zamba,
A nan ake mai da kaɗan ta zamma babba,
A nan ake haddasa ƙi a rai da gaba,
A nan ake tarbiyyar da ban faɗi ba,
A nan ake wargaza tarbiyyar su baba,
Duk a nan midiya in ba kus sani ba.[23]
(Ɗan’iro Katsina: Waƙar Soshiyal Midiya Dandalin Matasa)

5. Ta’addanci

A duk lokacin da mutane (musamman yara) ke kallon ayyukan ta’addanci, zuciyarsu tana ƙara bushewa ne da ƙeƙashewa. Sannu a hankali tausayin da suke ji zai riƙa raguwa. Za a kai gacin da kwata-kwata nau’ukan ta’addancin ba sa wani tasiri irin na sanya tausayi ko jin ƙai a zukatansu.

A ɓangare guda kuwa, yana koya wa yara hanyoyin aikata rashin gaskiya daban-daban. Daga cikin nau’ukan abubuwan da ke ƙunshe a kafafen sada zumunta waɗanda kuma ke da alaƙa da ta’addanci akwai:

i. Hotuna da bidiyoyi da labarai a kan makamai da yadda ake sarrafa su.

ii. Hotuna da bidiyoyi na makamai da yadda ake safarar su.

iii. Hotuna da bidiyoyi da labaran kashe-kashe.

iv. Hotuna da bidiyoyi da labarai game da ayyukan ta’addanci da aka aikata irin su fashi da makami da sata da garkuwa da mutane da makamantansu.

A ƙasa an kawo ‘yan misalai waɗanda aka tattaro daga kafafen sada zumunta.

Hoto 3.11: Bindigogi da Alburusai a Fesbuk

Madogara: An ɗauko wannan hoto ranar 2 ga watan Janairu, shekara ta 2020 daga Fesbuk.

 

A hoto na 3.11 da ke sama, za a ga hoton bindigogi da kuma alburusai. A ƙasar Hausa an saba ganin yadda yara ke kwaikwayon wasa da bindigogi waɗanda suke haɗawa da kara ko ‘yan itatuwa. Masu wayo daga cikinsu suna amfani da fayif da ƙaramin katako ko falanki da ashana domin yin bindigar wasa wadda take ƙara. Duka waɗanan na faruwa ne sakamakon kallace-kallacen hotuna da bidiyoyin nau’ukan bindigogin da kuma yadda ake sarrafa su. A bisa wannan dalilai, kai tsaye ire-iren hotunan nan na da tasiri a kan tarbiyya da falsafar yara masu tasowa.

Hoto 3.12: Bidiyon ‘Yan Bindiga na Shirin Kai Hari

Madogara: An ɗauko wannan bidiyo ranar 2 ga watan Janairu, shekara ta 2020 daga Fesbuk.

 

An sanya wannan bidiyo ne da sunan ‘yan bindigar Jahar Zamfara ne ke shirin kai hari. Sai dai bincike ya nuna cewa, labarin ba gaskiya ba ne. Hasali ma, ba a Nijeriya aka ɗauki wannan bidiyo ba.

6. Zamba da Damfara

A lamba ta 10 da ke ƙarƙashin 3.3 an kawo “Samun Abin Masarufi” a matsayin amfanin intanet ga Hausa da al’adun Hausawa. A ɓangare guda kuwa, akan samu masu bin haramtattun hanyoyi domin samun kuɗi ta amfani da intanet. Wannan ya haɗa da tura wa mutane saƙonnin damfara. Ta wannan hanya sukan nemi samun bayanan sirri kan mutane ko su buƙaci da a tura musu kuɗaɗe. Bayan nan akwai hanyar datsar akawun-akawun na mutane (hacking) domin a musu sata.

7. Ɓata Lokaci

A lamba ta 11 da ke ƙarƙashin 3.3 an kawo “Hana Yawon Banza” a matsayin ɗaya daga cikin amfanin intanet ga Hausa da al’adun Hausawa. Tuni ‘yammata da samari suka auri kafafen sada zumunta a yau. Kusan kullum matasa na ɓata tsawon awanni a kan intanet. Da a ce za su yi amfani da wannan lokaci wajen aikata wani aikin ƙwarai, lallai “da ba gizo ba in ji ƙoƙi.” A nan za a iya cewa samar da kafafen sada zumunta da aka ambata a ƙarƙashin lamba ta 5 da ke 3.3 ba amfani kaɗai gare shi ba. Bayan amfaninsa a gefe guda, a ɗaya gefen ya tattare da aibi.

8. Gurɓatar Kyawawan Al’adu

Gurɓatar al’adun Hausawa na faruwa ne yayin da Hausawa suka ɗauki baƙin al’adu a kafafen intanet. Intanet kafa ce da ke yaɗa al’adun baƙin al’ummu. Hausawa kan ɗauki al’adun wasu al’ummu musamman Turawa da Indiyawa da Larabawa. Mafiya yawan waɗannan al’adu sun ci karo da na Hausawa. Gurɓatatun al’adu da ake ɗauka a intanet sun fi shafar halayya da tufafi. Tasirin intanet kan al’adun Hausawa ya ja hankalin manazarta da marubuta da dama. Daga cikin ciken rubuce-rubucen da suka fito da bayanai game da wannan batu akwai Almajir, (2009) da Magaji, (2018) da Shehu da Rambo, (2019) da Shehu da Aliyu, (2019).

3.5 Naɗewa

Haƙiƙa al’adun Hausawa sun kai wani matsayi na bunƙasa a duniyar intanet. Kusan babu wani ɓangaren al’adun Hausawa da ba a cin karo da shi a cikin kafafen intanet. Abin tambaya a nan shi ne: (i) Shin Hausawa ne mamallaka waɗannan kafafen intanet da ke nuna al’adun Hausawa? (ii) Idan Hausawa ne ko ba Hausawa ba, shin suna da ilimin harshe da al’ada da adabin Hausa? (iii) Shin al’adun Hausawa da ake cin karo da su a duniyar intanet na haƙiƙa ne ba gurɓatattu ba? Domin amsa waɗannan tambayoyi, akwai buƙatar nazartar “nasarori da ƙalubalen kafafen intanet na Hausa.” Hakan ne zai ba da damar fahimtar inda aka kwana tare da hasashen gobe.

---

[1] Misali ababen hawa da tufafi da kwamfutoci da gine-gine.

[2] A duba Clement, (2020: 1) a 1.1 (Dalilin Bincike) da ke babi na ɗaya na wannan bincike.

[3] A duba: https://www.google.com/search?q=game+meaning&oq=game+meaning&aqs=chrome..69i57j0i512l9.3156j1j4&sourceid=chrome&ie=UTF-8.

[4] “... ingestion or chewing by humans and are consumed for their taste or nutritional value.”

[5] An yi hira da ita ranar 13 ga watan Maris, shekarar 2020. Tana da kimanin shekara 75 da duniya. Bayan haka, ta yi sana’o’i da jaura daban-daban, ciki har da masar sayarwa.

[6] Bunza, (2021) ya tabbatar wa wannan bincike cewa Bahaushe ya fara amfani da tsintsiya ne wajen juya masa. Daga baya ne ya koma amfani da kalaba.

[7] Domin kallon hoton fadar Sakkwato, ana iya duba Bunza, (2020: 1).

[8] Idan ba a ɗauki matakai da suka dace ba, abu mai sauƙi ne tarihi ya maimaita kansa. Idan kuwa aka mayar da hankali wajen samar da kyakkyawan wakilcin Hausa da Hausawa a duniyar intanet, tarihi cikin rubuce-rubuce da hotuna da bidiyoyi zai kasance a adane har Mahadi.

[9] A duba: https://hausa.leadership.ng/ado-darussa-daga-sociology-of-fashion/.

[10] Domin nazartar wannan kafar intanet, ana iya bin: https://hausaweddings.com/.

[11] Ko kafin wannan ma’ana da kuma bayanta, masana da dama sun bayyana ma’anar magani. Daga cikinsu akwai Tukur, (1988: 134) da Bunza, (1995: 135) da Sarkin Gulbi, (2014: 5).

[12] Domin ƙarin bayani kan magunguna ana iya duba Bunza, (1990) da Abubakar, (1997), Mahmud, (1997) da Adamu, (1998) da Gobir, (2002) da Bunza, (2004) da Bunza, (2005) da Ayad, (2008) da Sallau, (2010) da Sarkin Gulbi, (2014) da Gobir & Sani, (2017) da Gobir & Sani, (2018)².

[13] Wannan ma’ana ta Shehu na da matuƙar kama da ma’anar buki wanda Gusau ya bayar. Ya ce: “Buki ana yin sa don a nuna irin farin cikin da ake da shi ga wani abin farin ciki da ya faru, ko don tunawa da wani abu muhimmi ko don zagayowar wata rana. Biki ko bukukuwa suna daga cikin fitattun al’adun Hausawa waɗanda suka sami asali tun daga kaka da kakanni.” Gusau, (2012: 26). Domin ƙarin bayani a kan bukukuwa ana iya duba Ibrahim, (1981) da Abu, (1985) da Ibrahim, (1985) da Muhammad, (1998) da Gwarjo da wasu, (2005) da Rambo, (2007) da Abdullahi, (2008) da Funtuwa da Gusau, (2010) da Guau, (2012) da Bunza, (2013) da Hassan, (2013) da Gada, (2014).

[14] Da zarar an ga amarya kuwa, abin da zai zo zuciya shi ne “bukin aure.” Babajo, (2001: 12) ya rawaito Alhasan na cewa: “Aure alaƙa ce ta halaccin zaman tare tsakanin namiji da mace. Ana yin sa ne saboda abin da aka haifa ya sami asali da mutunci da ɗaukaka da kiwon iyaye.” Domin ƙarin bayani kan auratayyar Hausawa ana iya duba Ibrahim, (1985) da Rambo, (2007) da Faruk, (2011).

[15] A duba shafin farko na Tsangayar Adabin Hausa: http://tsangayaradabi.blogspot.com/.

[16] Adreshin kafar Wikihausa shi ne: https://wikihausa.com.ng/.

[17] National Open University of Nigeria

[18] An samu wannan bayani a hirar da aka yi da Dr. Yahaya Idiris a ofishinsa da ke Sashen Nazarin Harsunan Nijeriya, Jami’ar Usumanu Danfodiyo, Sakkwato.

[19] A nan sakamakon ya yi canjaras da tunani irin na Pulatoriyya. Ɗakunan karatun intanet ba a kallon su (duk da ma ana iya kallon littattafai da sauran kayan karatun yayin da aka Hausa intanet). A wuraren da suka ci gaba, idan aka ce ɗakin karatu na da littattafai miliyan goma, wataƙila miliyan bakwai duka a kan intanet suke. Da za a zo a lissafa, za a yi mamakin ina miliyan bakwai ɗin suka shiga. Lallai kuwa suna duniyar intanet.

[20] An jero su ne bisa tsarin abajada. An bibiyi kowace kafa domin nazartar ƙumshiyarta. Dukkanin kafafen da aka zayyana, an zaɓe su ne ta la’akari da nagartan ƙumshiyarsu.

[21] An samo waɗannan bayanai ta hanyar duba sunayensu a intanet tare da shiga cikinsu domin tabbatarwa

[22] Ana iya samun salwantar bayanai yayin da aka samu wata matsala ta musamman. Duk da haka, akwai hanyoyi da ake bi domin tabbatar da adanuwar bayanai na din-din-din.

[23] Sallau, (2021) ya labarta yadda jami’an ‘yan sanda suka yi ikirarin cewa su ne suka ƙwato waɗansu mutane da masu garkuwa da mutane suka sace. Wannan labari ya bazu a duniya alhali a haƙiƙanin gaskiya mutanen ne suka samu nasarar kuɓucewa da kansu, ba tare da taimakon kowi jami’in tsaro ba.