Citation: Guibi, I.I. (2025). Wasan Kwaikwayo a Waƙe: Nazarin Wasan Kwaikwayo Na ‘Yar Halas. Tasambo Journal of Language, Literature, and Culture, 4(2), 19-23. www.doi.org/10.36349/tjllc.2025.v04i02.003.
WASAN KWAIKWAYO A WAƘE: NAZARIN WASAN KWAIKWAYO NA ‘YAR HALAS
Na
Is`haq
Idris Guibi (PhD)
Sashen
Nazarin Harsuna
Kwalejin
Kaduna Foliteknik, Kaduna
guibi2017@gmail.com
08023703754/08104884633
Tsakure
Wasan kwaikwayo na ‘Yar Halas na Mahmoon Baba-Ahmed wanda
aka wallafa a shekarar 2001 wani sabon babi ne a adabin Hausa, domin
kuwa wasan kwaikwayo ne a waƙe. Shigen rubuce-rubucen fitattacen marubucin nan na ƙasar Turai Shakespare. Wasan
kwaikwayo, da waƙa, da zube tubala ne na adabi na ka, ko na zamani. A
adabin zamani akwai rubutaccen zube kamar Magana Jari Ce da Ruwan Bagaja duk na
Abubakar Imam, da rubutaccen wasan kwaikwayo kamar Jatau Na Kyallu da Zamanin
Nan Namu duk na Shu’aibu Maƙarfi, da rubutacciyar waƙa kamar su Waƙar
Nijeriya ta Shehu Shagari, da waƙoƙin Sa’adu Zungur ko Mu’azu Haɗeja. Kowanne ɓangare cin gashin
kansa yake yi kodayake akan samu ɓurɓushin wani a cikin wani. Tafiya ta yi tafiya yau ga Wasan
kwaikwayo a waƙe. Wannan takarda ta yi nazari a kan wasan ‘Yar Halas ta
bin matakan nazarin wasan kwaikwayo. Nazarin ya yi bitar wasu ayyukan da suka
gabata a taƙaice, da zubi da tsari, da salon sarrafa harshe, da jigo
da taurari.
Fitilun Kalmomi: Wasan Kwaikwayo, Waƙe, ‘Yar
Halas
1.0 Gabatarwa
Wasan kwaikwayo na ‘Yar Halas na Mahmoon Baba-Ahmed an gina
shi ne a kan labarin wata yarinya mai suna Larai da ta yi wa saurayinta alƙawarin aure. Sai dai
mahaifiyar Larai mai suna Marka ta ƙi saboda ita so take
Larai ta auri wani mai kuɗi ita kuwa Larai ba
ta son mai kuɗin. Dabarar da ta yi
ta jefa dutse a rijiya don a zaci ita ce ta faɗa ciki, ta taimaka mata wajen tserewa
daga auren dole da kuma masifar uwarta. A lokacin da Larai ta shiga uwa duniya
ta ɗanɗana wahalhalu iri
daban-daban.
Ga sharrin barayi a
daji waɗanda
suka yaudare ta cewa za su taimake ta, daga baya suka cuce ta. Taimakon da wasu
Fulani makiyaya suka mata ya kai ta sake faɗawa
cikin wani hali kwantankwacin wanda ya sa ta baro gida. Ta tsinci kanta a gidan
sarkin fawar Tunga, ya neme ta da aure ta ƙi. Ƙin aurensa ya sa Larai
da Awwal suka sake ɓacewa juna bayan haɗuwarsu a Tungar.
Saboda ƙawancen da ya ƙullu tsakanin Larai
da wata yarinya Asabe wacce ‘ya ce ga Sarkin Fawa, suka rankaya yawon duniya
tare har suka samu aiki a gidan burodi. Manajan gidan burodin Alhaji Salisu, da
babban ɗan mai gidan burodin
Alhaji Gali suka auka cikin kogin soyayyar Larai da Asabe saboda tsabar kyawon su,
da kamun kai da biyayyyarsu. Asabe ta auri manaja amma ciwon son da Larai ke yi
wa Awwal ya hana ta karya alƙawarin da ta yi. Ta ƙi auren Gali duk da
daular da ya sa ta a ciki. Kwatsam! Ta ji labarin bayyanar abin ƙaunarta Awwal a
Mararrabar Jos, zuciyarta ta sake tafarfasa da zaburarta zuwa gare shi. A nan
ma ta tarar da wani babban shinge da ya shiga tsakaninta da tauraron zuciyarta
da ta daɗe tana sa ran ya
kashe mata wutar soyayyar da ta ruru a zuciyarta. Domin kuwa a daidai wannan
lokaci ne Awwal wanda ya zama Shago ko Ɗandunawa a fagen
dambe ya nutse cikin harkar rayuwar duniya, ya shantake game da neman Larai
wacce sonta ya tilasta masa barin karkararsu, ya fada cikin tarkon wata guzumar
tsohuwar karuwa kuma tatacciyar ‘yar iska. Larai ta yi tata dabarar ta ceto
rabin ranta Awwal ta kuma nuna ita ‘Yar Halas ce bisa alƙawarin da ta ɗaukar wa kanta tun
farko cewa za ta aure shi. Suka koma gida aka ɗaura masu aure.
2.0 Bitar Wasu Daga Cikin Ayyukan Da Suka Gabata
Ferfasa Mu’azu Zariya
wanda a shekarar 2002 ya wallafa littattafai guda uku a kan darussan Tsarin
Sauti, da Jimlolin Hausa, da Karorin Harshen Hausa duk a waƙe, da ya kira Alfiyyar Mu’azu Sani. Sai dai bai fitar
da amsa amon waɗannan waƙoƙi ba. Haka nan a Waƙar Nijeriya (1973/1984),
darussan labarin ƙasa da tarihi da Alhaji
Shehu Shagari ya koyar a lokacin da yake malamin makaranta inda ya mayar da su
waƙe
saboda kamar yadda ya faɗi, ya lura yara sun
fi saurin haddace darasin da aka koya masu a waƙe ba wasan kwaikwayo
ne aka mayar waƙe ba.
Gobir da Sani (2021)
sun kawo misalan waƙoƙin da sukan zo cikin sigar wasannin kwaikwayo. Cikinsu
har da waƙar dandali ta A Fiffigi Zogale (shafi na 73). A
cikinta an kawo hoton yadda kishiya take nuna kishi ga abokiyar zamanta da
dangin abokiyar zaman nata. Sannan an nuna yadda mace take tarairayar mijinta
da 'yan uwanta yayin da suke iske ta a gidan aure (Gobir da Sani, 2021 sh. 74).
Sani da Gobir (2001)
sun kawo misalan wasannin tashe waɗanda suke ɗauke da waƙoƙi. Kai tsaye waƙoƙin sukan kasance
cikin sigar wasan kwaikwayo. Misalansu sun haɗa da waƙar wasan Jatau Mai
Magani da na Zule-Zulayya da sauransu.
2.1 Zubi Da Tsarin Wasan ‘Yar Halas
Kama daga wasannin
kwaikwayo na farko-farko da aka soma bugawa a zamanin mulkin mallaka irin su Wasan Marafa na Abubakar Tinau (1944)
mai kashi biyu kawai da shafi 30, da Malam
Inkuntum na M.A.Dogon Daji (1944), zuwa kan Uwar Gulma na Mohammed Sada (1968) mai shafi 121,da Malam Muhamman na Bello Muhammed (1974)
mai shafi 51, da Kulɓa Na Ɓarna na Umaru Danjuma (1979)
mai shafi kusan 70, da Zaman Duniya Iyawa
Ne na Alhaji Yusuf Ladan (1980) mai shafi 121,da Zamanin Nan Namu na Shu’aibu Makarfi (1959/1970) mai shafi 88, ba a
ga wanda ya yi zubi irin na Wasan ‘Yar Halas (1999) mai shafi kusan 300 da ‘yan
kai ba.
A wasan Uwar Gulma, Kalmar Ingilishi ta ACT aka
yi amfani da ita wajen nuna KASHI, haka nan SCENE wajen nuna FITA. A Wasan
Kulba Na Barna KASHI (ACT) da SHIGA (SCENE) marubucin wasan ya yi amfani da
shi. Haka nan Wasan Zaman Duniya Iyawa Ne
ya yi kama da Kulɓa Na Ɓarna a wannan tsari. Sai
Shu’aibu Maƙarfi a Wasan
Zamanin Nan Namu da ya haɗa da FITOWA da kuma
RABO. Shi kuwa a `Yar Halas an yi
amfani da KASHI a matsayin ACT, sai SASHI a matsayin SCENE wajen gina wasan ‘Yar Halas wanda ya so ya yi kama da
Wasan Matar Mutum Kabarinsa na Bashir
Farouk Roukbah (1974) mai shafi 44.
Daga farkon wasan
zuwa ƙarshensa akwai kashi biyar da sashe daban-daban inda a
kashi na ƙarshe akwai sashe ashirin da biyar. Mafi yawan sashe da
aka taɓa gani in aka
kwatanta da su Zaman Duniya Iyawa Ne,
da Kulɓa Na Ɓarna,da Wasan Marafa
da Uwar Gulma. Haka nan kowanne kashi
da sashi
akwai shigen mai shela domin kuwa za a maka ɗanɗanon abubuwan da za su faru a wannan kashi
da sashen. Sai dai ba a fito fili an ce ga mai shela kamar yadda Shu’aibu
Makarfi ya yi a cikin Wasansa na Zamanin
Nan Namu ba. Marubucin ya yi amfani da wata hikima ta musamman da ta yi
kama da mai
gabatarwa.
Wasan ‘Yar Halas mai shafi 269 an kasa shi ɓangarori huɗu. Akwai shafukan
gabatarwa guda 38 da ba sa cikin shafuka 269 da na ce wasan na da su. A waɗannan shafuka 38 ne
marubucin wasan ya yi bayanin sunan wasan, da kamfanin da ya buga, da shekarar
da aka wallafa wasan, da sunan mawallafi da hakkin mallaka, da lambobin hakkin
mallaka. Sai godiya
da sadaukarwa, da gabatarwa da bayani a kan fasalin labarin, da
sigar mutanen da ke ciki, da labarin wasan a takaice, da halin duk wanda ke
cikin wasan filla-filla, da abin da kowanne ya faɗa ko ya aikata ko aka faɗi a game da shi wanda
kyakkyawan tsari ne kuma muhimmi a nazarin wasan kwaikwayo.
Sai shafuka
269 da aka soma a shafi na farko da sunan wasan
‘Yar Halas Kashi Na Ɗaya Sashe na Ɗaya, inda Larai da ƙwayenta ke wasan gaɗa a ƙofar
gidan Mai Unguwar Afaka da daddare cikin farin wata.
Wasan ne
tiryan-tiryan har shafi na 200 kashi na biyar
sashi
na ashirin da biyar inda sashin ke bayanin cewa bayan kwana bakwai da komawar
Larai sai aka ɗaura mata aure da
Awwal. An yi babban buki wanda Asabe da Manaja suka halarta. Wasan dai ya ƙare ne a shafi na 203
da kalmar
TAMAT. Da ma yawancin rubutattun waƙoƙi kan buɗe da sunan Allah su ƙare da tamat amma ban
da wasan kwaikwayo.
Sai ɓangare na uku na
littafin wanda ya soma daga shafi na 204 ya ƙare a shafi na 212. A
wannan ɓangare marubucin ya
tsara tambayoyi don auna fahimtar mai karatu. Tambayoyi iri uku da ta
canki-canka ko kacici-kacici da waɗanda ke buƙatar bayani da waɗanda ke buƙatar a cike gurbi ko
zarce ko ƙarasa magana. Wannan tsari ya yi daidai da na makarantu
domin auna fahimtar ɗalibai wanda a
gaskiya sabon abu ne a rubutaccen wasan kwaikwayo na Hausa.
Sai ɓangare na huɗu da aka tsara wani ɗan ƙaramin ƙamus na tsauraran kalmomi da aka yi
amfani da su a cikin wasan ‘Yar Halas
da ma’narsu. Kalmomin sun kusan dubu ɗaya kuma wasu kalmomin har da bayanin asalin
harshen da Hausa ta aro daga gare su. Tanadar da wannan rumbun kalmomi da shi
kansa wani littafi ne daban da zai iya cin gashin kansa a matsayin ƙamus na Hausa ba ƙaramin ƙoƙari aka yi ba.
A tattare da tsarin
wannan littafin, marubucin ya yi amfani da ‘yan wasa 31 da suka taka muhimmiyar
rawa a wasan kamar su:
Mumini > Mijin
Marka kuma uban Larai.
Marka > Matar
Mumini kuma Uwar Larai.
Larai > Budurwar
Awwal (‘Yar Mumini da Marka). Gwarzuwar wasan kuma ‘Yar Halas din.
Awwal > Saurayin
Larai.
Tukur > Abokin
Awwal.
Maharbi > Wanda
Larai ta ɓuya a gidansa.
Bale > Ɗaya daga cikin Fulani
uku da suka tsinci Larai kuma masu bin Sarkin Fawa bashi.
Wule > Ɗaya daga cikin Fulani
uku da suka tsinci Larai kuma masu bin Sarkin Fawa bashi.
Janare > Ɗaya daga cikin Fulani
uku da suka tsinci Larai kuma masu bin Sarkin Fawa bashi
Sarkin Fawa > Sarkin
Fawan Tunga (mai son Larai)
Asabe > Ƙawar Larai (‘Yar
Sarkin Fawan Tunga).
Jibadau > Ɗan dambe
(Abokin karawar Awwal)
Kiritau > Ɗan dambe
Makau > Ɗan dambe
Gizago > Ɗan sanda
Alƙali > Wanda ya ɗaure su Awwal wata shida-shida ko tarar sule
hamsin-hamsin.
Mai tuwo > Wacce
Larai da Asabe suka zauna a wajenta na ɗan wani lokaci.
Manaja > Manajan
gidan burodin Kumburi (Masoyin Asabe)
Gali > Ɗan Alhaji Kumburi (Saurayin
Larai)
Kumburi > Uban
Gali (Mai kamfanin burodin kumburi)
Fanna > Matar
Alhaji Kumburi (Uwar Gali)
Helima > Shugaban
leburori a kamfanin gine-gine
Hanne > Tsohuwar karuwa
(Masoyiyar Awwal)
Magajiya > Shugabar
karuwan Mararrabar Jos
Nana Yauki > Ɗandaudun gidan
Magajiya
Jume > Telan da
Nana Yauki ya kai masa ɗinkin kaya.
Tani > Tantagaryar
karuwar Mararraba
Alhaji Malmo > Manemin
matan banza
Kurumbo > Ɗan iskan tasha
‘Yan kallo > Masu
kallon dambe
Sankira > Sankira
a wajen damben su Awwal.
Kowanne daga cikin waɗannan ya taka rawar
gani a wasan.
2.2 Salon Sarrafa Harshe
Marubucin ya yi
amfani da kalmomi masu sauƙin fahimta kuma ya tsara kalmomin a waƙe wanda tsari ne da
ya yi kama da na shahararren marubucin nan ɗan ƙasar
Ingila William Shakespeare da ya rubuta Macbeth da Hamlet da Romeo And Juliet
da sauransu a wuraren ƙarshen ƙarni na
15 da farko-farkon ƙarne na 16. Kowanne ɗan wasa a waƙe yake magana kuma da
amsa amo mai daɗi da ma’ana da kuma
baitoci ‘yan ƙwar ɗaya, da biyu, da uku
har zuwa goma sha, da taƙadaran
baitoci. Sabon babi ne a adabin Hausa rubuta
wasan kwaikwayo a waƙe. Babu wasu sarƙaƙƙun jimloli masu wuyar ganewa ko harshen damo
in ma akwai su, ga lamba nan an ɗafa musu domin jagora zuwa ɗan ƙaramin ƙamus
ɗin da marubucin ya
tanadar domin wayar wa mai karatu kai a kan ma’anar kalmar.
Wannan salon sarrafa harshe ne mai ban sha’awa saboda akwai Hausar ‘yan
dambe, da ta Ɗan Daudu, da ta Fulani, da ta karuwai, da ta ‘yan kallo,
da ta Malmo, da ta mai kudi, da ta talaka,
da ta mahaifi,
da ta gidan maharba,
da ta masoya
da ta alƙali da sauransu.
Haka nan ta fuskar
sunayen ‘yan wasa kowanne ɗan wasa a cikin wasan ‘Yar Halas ya ci sunansa kuma suna ne na al’adar
Hausawa.
Wannan fasaha da Mahmoon
Baba Ahmed
ya yi amfani da ita za ta sanya dole manazarta adabin Hausa amfani da ma’auni
guda biyu wajen nazarin wannan wasa. Ma’auni na waƙa da ma’auni na wasan
kwaikwayo
babu mamaki ma a haɗa da ma’aunin zube.
Tun da
wajen nazarin wasan
kwaikwayo da zube
akwai muhimman tubala iri ɗaya da ake gina nazarin a kan su kuma su ne tsari da
Salo da jigo da ‘yan wasa.
2.3 Jigon Wasan ‘Yar
Halas
Jigo yana nufin saƙon da littafi yake ƙoƙarin isarwa ga jama’a
ko manufar da aka yi rubutun akanta. Jigo shi ne ginshikin rubutu, don kuwa duk
rubutun da ya kasance ba shi da jigo, to ba shi da
ma’ana.
Wannan wasa yana da
gundarin jigon ‘faɗakarwa’ ga iyaye da ke
tilasta wa ‘ya’yansu mata auren dole da yadda ‘yan matan kan guje wa auren
dolen su shiga duniya su yi karuwanci ko auren wani can daban. A wasan `Yar
Halas cikin hikima an yi amfani da Larai da Awwal don ƙara fito da jigonsa
fili, da zahirin gidan karuwai da Larai ta tsinci kanta a ciki, da kame kanta
da ta yi duk da ta samu kuɗi da masoya da dama, amma ta nuna ita
‘Yar Halas ce ba ta yarda duniya ta ruɗe ta ba, ta auri wanda ta daɗe tana bege wato
Awwal.
Akwai ƙananan jigo kamar
rashin tarbiyyar Marka mahaifiyar Larai ga mijinta
Mumini, da dangantakar ‘Ya da jika wato Larai da Inna, da dangantakar Sarkin
Fawa da Fulani ta cin bashin dabbobinsu ya ƙi biya, da dambe
kamar yadda ake yi a ƙasar Hausa har da su sankira da ‘yan kallo, da
dangantakar karuwai da magajiyarsu, da ɗandaudu Nana Yauƙi, da su Malmo wanda da jin sunansa ka san me zai aikata,
da dangantakar alƙali da wajen shari’a
da muhuti, da yadda ma su kuɗi ke saye alƙalai. Akwai duniyar
‘yan bori da iskokai, sai sana’ar burodi kodayake ba mu ji ɗuriyar ma su shayi
ba.
2.4 Babban Dan Wasa/Jangwarzo
A wannan wasa za a
iya cewa akwai ‘yan wasa amma wacce ta ciri tuta ita ce Larai. Larai ta bai wa
maraɗa kunya, ta
nuna ita gwarzuwa ce ko tauraruwa. Domin ita ta dinga faɗi tashi domin cika alƙawarin da ta ɗauka na sai ta auri
Awwal. Awwal ma gwarzo ne duk da ya so ya shagala a hannun tsohuwar karuwa inda
ita kuma Larai ta yi ta maza ta nuna gwarzantaka ta ceto shi. Sai dai babu
yadda za a yi dan wasa ya cika gwarzo ba tare da taimakon ƙananan ‘yan wasa ba.
Duk wanda ya fito a wasan gwarzo ne kuma ya taka irin tasa rawar.
3.0 Kammalawa
Wannan muƙala ta yi nazari a
kan wasan kwaikwayo na `Yar Halas na
Mamoon Baba-Ahmed. Nazarin ya nuna wasa ne da aka masa
tsarin waƙe. Da son samu ne da kowannne ɗan wasa idan ya soma
magana ya dinga direwa da amsa amo iri guda don yawanci amsa amon na karyewa
tun kafin a yi nisa.
Manazarta
‘Yar Aduwa, T.M.
(2007). Wasan Kwaikwayo Na Hausa,
Nau’o’insa da Sigoginsa. Kano: Bench Mark Publishers.
Bello, M. (1974). Malam Muhamman. Zaria: NNPC.
Dogon Daji, M.A. (1944).
Malam Inkuntum. Zaria: NNPC.
Gobir, Y.A. &
Sani, A-U. (2021). Waƙoƙin Hausa Na Gargajiya. Kaduna: Amal
Printing & Publishing Nigerian LTD.
Gobir, Y.A. &
Sani, A-U. (2021). Wasannin Kwaikwayo na Hausawa. Kano: WT Press.
Katsina, U.D. (1979).
Kulba Na Ɓarna. Zaria: NNPC.
Ladan, Y. (1980).
Zaman Duniya Iyawa ne. Zaria: NNPC.
Makarfi, S. (1959). Zamanin Nan Namu. Zaria: NNPC.
Makarfi, S. (1970). Jatau Na Kyallu. Zaria: NNPC
Muhammad, M.Y.
(2003). Adabin Hausa: Zaria: A.B.U.
Press.
Roukbah, B.F. (1974).
Matar Mutum Kabarinsa. Zaria: NNPC.
Sada, M. (1968). Uwar Gulma. Zaria: NNPC.
Sani, A-U. &
Gobir, Y.A. (2021). Wasanni a Ƙasar Hausa. Kaduna: Amal
Printing & Publishing Nigerian LTD. ISBN: 978-978-59094-1-8.
Sani, M.A.Z. (1999). Ginin Jimlar Hausa A Wake. Kano: Gidan
Dabino Publishers.
Sani, M.A.Z. (2002).
Tsarin Sauti Da Tasarifin Hausa A Wake. Kano: Bench Mark Publishers.
Sani, M.A.Z. (2003). Karorin Harshen Hausa A Wake. Kano:
Bench Mark Publishers.
Shagari, S. (1973). Waƙar Nijeriya. Zaria: NNPC.
Tinau, A. (1944). Wasan Marafa. Zaria: NNPC.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.