Citation: Ammani, Z. (2025). Magani a Hannun Mata Hausawa: Nazarin Wasu Magungunan Waraka Da Gyaran Mace a Gargajiyance. Tasambo Journal of Language, Literature, and Culture, 4(2), 24-31. www.doi.org/10.36349/tjllc.2025.v04i02.004.
MAGANI A HANNUN MATA HAUSAWA: NAZARIN WASU MAGUNGUNAN WARAKA DA GYARAN MACE A
GARGAJIYANCE
Daga
Zalihat Ammani PhD
Department of Hausa,
FCT, College of Education Zuba Abuja
zalihatammani@gmail.com
08034451096
Tsakure
A Bahaushiyar
al’ada, rayuwar al’umma ta ta’allaƙa ne a kan abubuwan da suke gudana na yau da kullum, waɗanda suka shafi al’adu da tadodi da suke wakana a
tsakaninsu. Daga cikin irin waɗannan al’adu akwai
waɗanda suka danganci magani. Kasancewar
lamarin magani da warkarwa wani fanni ne na rayuwa mai matuƙar muhimmanci, ya sa a duk wata harka
da Bahaushe zai yi a rayuwa sai an sasmi nason magani a ciki. Mata a nasu ɓangaren su ma ba a bar su a baya ba domin kuwa suna kallon
taimako ko asiri na magani a matsayin ɗaya daga cikin
sigar zamantakewarsu. Don haka, neman magani da yarda da shi a tsakanin mata
tamkar wani abin dogaro ne a gare su. Manufar wannan muƙala shi ne ta fito da magungunan da mata
ke amfani da su wajen waraka. Sai kuma waiwayen wasu ayyuka na masana masu alaƙa da binciken a taƙaice. An ɗora wannan aikin a kan ra’in tabbatuwar magani wanda Premeswari, Hibino da Koyama (2016). suka ƙirƙiro,
a inda suka bayyana cewa wasu magungunan akan
yi la’akari da shekaru, jinsi, nahiya ko kuma launin fata. Haka kuma kowanne
rukunin mutane a cikin wata al’umma suna da wasu al’adu da suke yi wanda ya
bambanta su da rukunin da yake a same su ko a ƙasa da su. Haka kuma
takardar ta yi bayanin magani da amfani da shi domin waraka daga wasu cututtuka
na mata, waɗanda suke da alaƙa da mahaifa kamar su al’ada da biki
da kafewar/toshewar mahaifa da warin gaba da sauransu. An yi nasarar gano cewa, matan Hausawa kan yi amfani da magungunan gargajiya wajen
gyaran jikinsu fiye da magungunan zamani. Haka kuma al’ummar Hausawa har yanzu
sun fi gamsuwa da wasu magungunan gargajiya wajen samun waraka.
Fitilun Kalmomi: Magani,
Magungunan Mata, Gyaran Jiki, Magungunan Gargajiya
1.0
Gabatarwa
Muhimman abubuwan da kowace al’umma ta
duniya take tinƙaho da su, ba su wuce al’adunta ba. Don haka, al’ada ta ƙunshi baki ɗayan hanyoyin gudanar da rayuwa na wannan al’umma waɗanda ta gada iyaye da kakanni. Waɗannan abubuwan da suke gudana na yau da kullum kuwa sun haɗa da aure da haihuwa da mutuwa da sauran wasu al’adu da suke
wakana a tsakaninsu. Daga cikin irin waɗannan al’adu akwai
waɗanda suka danganci
magani. A al’adar Bahaushe, babu wani abu da ya kai
magani amfani ga rayuwa da ci gabanta. Ita ce ta fi kowace al’ada tasiri a rayuwarsa ta yau da kullum. Kazalika, a magungunan Bahaushe babu wani ciwo da babu maganinsa
sai dai wanda mai maganin bai sani ba. Alƙur’ani mai girma ya
kawo maganar magani a wurare daban-daban. Daga cikinsu har da, Al- Isra'i aya
ta 82 da kuma Ash-Shu'ara'i aya ta 80. Wannan ne ya jawo hankalin mai nazari
don tabbatar da hasashen da kuma dubar irin muhimmancin da magani ke da shi a
cikin harkokin rayuwar al’ummar Hausawa musamman mata, kamar yadda binciken zai
tabbatar. Ana kuma kyautata zaton nazarin zai taimaka wajen bayyana irin
magungunan waraka da mata ke amfani da su a ɓangaren kula da
samun ingantacciyar hanya ta kiwon lafiya.
An gudanar da
bincike a kan harkokin mata da buƙatunsu na neman
magani a cikin al’amuran rayuwarsu ta yau da kullum,
kamar yadda wasu magabata suka gudanar da ayyukansu da suka haɗa da: Ingawa (1984,1994) da Jinju, (1990) da Mariya (1990) da Bunza
(1990,1995) da Sallau (2010) da Gobir (2012) da Sarkin
Gulbi (2014) da Maryam (2017) da Nasara (2017) da Gobir da Sani (2018) da Halima (2018) da Sani da Gummi (2025) da sauransu.Wasu daga cikin
waɗannan aikace-aikace da suka shafi magani da kiwon lafiyar
al’ummar Hausawa, musamman mata da magungunan Hausa na wasu buƙatocinsu na neman
waraka. Sannan kuma akwai ado da kwalliya da sauran ƙyale-ƙyale na mata da suka danganci gyara na ciki da na waje da
sauran makamantansu. Sai dai Kuma, wannan muƙala ta yi la’akari ne a kan wasu hanyoyin na gyara mace bisa lalura da
kuma magungunan da za su yi amfani da su wajen warkar da matan a cikin al’umma.
1.1 Gyara Mace
Kalmar gyara tana nufin “mai da abin da ya lalace daidai ko kyautata shi”. Haka kuma kalmar kan
iya ɗaukar ma’anar ‘daidaita al’amari’
sanann kuma ‘yin kaki ko fyace majina ko wanke abu” CNHN (2006: 185). A wata
ma’anar kuma ‘feɗe dabba ko kama ruwa, watau yin
tsarki”, wadda ta yi daidai da ‘gyarta ko gyatta. A wannan fannin gyara mace na
nufin kula da lafiyar jiki ko tsafta ce jiki wadda mata kan yi a mabambanta
lokuta sakamakon wasu dalilai. Ire-iren wannan gyaran sun haɗa da lokacin juna biyu har zuwa biƙi da kuma lokacin amarci da kuma gyara na yau da kullum.
Hausawa suna da nasu tsarin na kula da lafiyar jiki tare da tsafta ce shi
tun kafin haɗuwar su da baƙin al’ummu, domin sun tanadi yadda mace take renon ciki da biƙi da jego domin samun ingantacciyar lafiya da kuma tsaftace jiki don
gudun ɗanyantaka. Haka kuma mace takan yi
al’ada wadda ita ma tana buƙatar kula da kai da tsaftace jiki.
Duk ire-iren waɗannan matsalolin suna buƙatar yi musu wasu ‘yan tanade-tanade domin a samu waraka a cikin rayuwar
zamantakewa.
2.0 Ra’in Bincike
“Ra’i wani hasashe
ne na ilimi wanda in an kalle shi za a ga gaskiyar abin, amma kuma yana iya
samun kuskure. Illa iyaka, ya kasancewa wani makami da kan iya bayar da haske
kan wani abu da ake iya gani da tantancewa ko wanda aka tara wani bayani a
kansa. Ana iya yarda ko ƙin yarda da waɗannan tarin bayanan ko ma a iya canza su, su koma wani
ra’in. (Longman, 2003: 692).
Ra’in Tabbatuwar Magani yana magana a kan yadda kowace
al’umma take samun magunguna a zamantakewarta, domin magance wani ciwo ko wata
cuta da ta addabe ta, Premeswari, Hibino da Koyama (2016). Sun kuma bayyana
cewa; a wasu magungunan akan yi la’akari da shekaru, jinsi, nahiya ko kuma
launin fata. Haka kuma kowanne rukunin mutane a cikin wata al’umma suna da wasu
al’adu da suke yi wanda ya bambanta su da rukunin da yake a same su ko a ƙasa da su. Haka kuma ra’in ya bayyana cewa kowace al’umma
tana da yadda take aiwatar da gargajiyarta a cikin abubuwan da suka jiɓance ta a
zamantakewarta ta yau da kullum, kama daga kan al’adunta na aure ko haihuwa ko
mutuwa ko magungunanta ko iliminta, ko ƙere-ƙerenta da sauransu, Prameswari, Hibino da Koyama (2016).
Haka kuma waɗannan al’adu suna sha bamban daga al’umma zuwa al’umma.
Don haka yanayin ƙasa da yanayin cima da yanayin tsirrai da itatuwa yana
bambanta daga al’umma zuwa al’umma, wannan shi ya sa ake samun
bambance-bambance wajen haɗa magungunan gargajiya a cikin mabambantan al’ummu,
Prameswari, Hibino da Koyama (2016). (Ado, 2017: 104).
Dangantakar Ra’in Tabbatuwar Magani da binciken da ake
gudanarwa shi ne, binciken da ake gudanarwa nazari ne da ya shafi kiwon lafiyar
al’umma, ta yadda masu bayar da magungunan gargajiya suke sarrafa tsirrai da
ciyayi domin samar da wasu magungunan Hausawa na gargajiya. Sa’annan ra’in yana
kallon al’umma ne a matsayin abu guda wadda ta ƙunshi wasu sassa, haka kuma, kowanne sashi yana da
gudummawar da yake bayarwa ko wani aiki da yake aiwatarwa, domin samar da biyan
buƙatun al’ummar tare da ba ta kariya daga duk wata barazana
da ka iya jawo mata tawaya ta kowacce fuska.
A taƙaice, kamar yadda
bayanai suka gabata cewa kowace cuta tana da magani, buƙatar da ake da ita
ta warkarwa ta haddasa neman magunguna ido rufe ta hanyar yin gwaji da neman
samun dacewa. Don haka, wannan ra’i ya dace da
yanayin irin wannan bincike da aka gabatar a matsayin ra’in da ake yin amfani
da shi a wajen nazarin magungunan gargajiya, musamman waɗanda suka shafi magungunan mata zalla.
3.0 Hanyoyin Gudanar Da Bincike
An tattara bayanai da suka shafi wannan aiki ta hanyar
yin amfani da binciken cikin fage wato (field work) da akan tafi kai- tsaye, ta
tattaunawa da hirarraki da wasu masana a cikin al’umma, waɗanda suke ma’abota wannan harka ta magani da suka haɗa da mata masu bayar da magani da mata masu amfani da waɗannan magunguna da kuma wasu da ke da ilimi kan
magungunan mata.
4.0 Ma’anar Magani
Alhassan da wasu (1982: 52), sun ba da ma’anar maganin
gargajiya da cewa “shi ne yin amfani da itatuwa ko rubutu ko addu’a ko surkulle
don warkar da wata cuta ko neman wani amfani ko gusar da sharri ko hassada wani
abu saboda biyan buƙata.” Zulai Ingawa (1984: 25) Tana cewa,
“Magani hanya ce ta neman kawar da cuta kowace iri, ko kuma neman kariya daga
gare ta ko kuma neman ƙwarewa kan wani abu”. Wannan ma’ana ta magani da aka kawo duk
da kasancewar ta ‘yar gajeriya, ta fito da sigar maganin gargajiya na
Hausawa sosai.
Ahmad, (1984: 6), ya ce, “Magani shi ne duk wani abu da
za a yi, ko wata hanya, ko kuma wata dabara da ake yi don gusar da wata cuta
daga jikin mutum ɗungurungum, ko kuma kwantar da ita don
kawo jin daɗi ga jiki ko ga zuciya da sauwaƙa duk wata wahala da damuwa da ita
cutar kan iya haifar”. A ƙoƙarin taƙaita ma'anar magani, Sani da Jaja
(2019: 259) sun ce: "A taƙaice duk wani abin da zai hana jin daɗi da walwala da nishaɗi da gudanar da rayuwa yadda ya kama, to sunansa cuta. Hanyar da ake bi
domin kawar da shi (ko kuma abin da ake amfani da shi domin kawar da wannan
cuta) shi ake kira magani."
A tawa fahimtar,
magani wata hanya ce da al’umma ke bi wajen neman taimako ko sirri don biyan
wasu buƙatocinsu na rayuwa
da suke a fili ko a ɓoye. Haka kuma,
magani sirri ne na mai shi da kuma wanda ke nema don cimma wata manufa ko wani
buri da suke nema a cikin a rayuwarsu ta yau da kullum. Saboda haka, lamarin
magani zamani ne da Allah ya kawo, tun daga mazan har matan kowa so yake ace
shi gwani ne a wata buƙatar da yake da
ita ta rayuwa.
4.1 Rabe-Raben Magungunan Hausawa
Masana magungunan
gargajiya ba su bar magani kara zube ba. Don haka, sun yi ƙoƙarin rarrabe shi
ta hanyoyi da dama, kamar haka: Wasu sun kalli magungunan Hausawa ta la’akari
da yadda ake sarrafa shi, wasu sun rarrabe magunguna ta fuskar kayan haɗin su, ya yin da wasu suka raba magani dangane da buƙatun jama’a. A wannan
takarda, za a kalli rabe-raben magani ta fuskar buƙatocin jama’a, kamar yadda
wasu masana suka kalle shi, waɗanda suka haɗa da Bunza (1990, 1995) da Abdullahi (2000) da Sakina (2011)
da Gobir (2012) da kuma Sarkin Gulbi (2014), sun rarraba magungunan gargajiya
kamar haka: Magungungn cututtukan jiki da magungunan cutarwa, da magungunan
warkarwa, da magungunan kare- kai, sai magungunan biyan buƙatun zuciya da
magungunan Kasancewar wannan nazari a cikin wannan fage aka ga ya dace a ɗauki ɗaya daga cikin waɗannan rabe-raben magungunan Hausawa da masana suka kawo don gabatar da muƙala kan magungunan waraka da mata ke
bayarwa a cikin al’umma. Bayan haka, a al’adar Bahaushe yana da matuƙar muhimmanci a
san cewa, magani yana tafiya ne tare da imani da kuma yardar wanda zai amfani
da shi. Don haka, duk wanda zai yi amfani da magani, matuƙar yana son ya
sami biyan buƙata, sai ya fitar da duk wata shakka a cikin zuciyarsa, sannan ya yi
imani da cewa wannan magani, zai yi masa amfani. Hakan ne ya sa wani masani ya ce, “Ga tunanin yawancin
Hausawa magani ba zai warkar da cutar da aka nema ya warkar ba, sai shi mutumin
da aka yi wa magani ya yarda da mai ba da maganin kansa” (Hamza, 1997: 2).
4.2 Waraka
Ana neman ko karɓar magani domin a samu waraka ko sauƙin wata cuta a al’ada ta gargajiya,
(Gwammaja, 2013: 159). Waraka na matsayin wata hanya ta magani da ba ta buƙatar shan wani abu
ko ɗaura shi ko shafa
shi ko shaƙa shi da
makamantansu da niyyar magani. A dabarun warkarwa ba dole ne mai magani ya taɓa jikin maras lafiya ko mai buƙata ba a yayin da
yake aikinsa. Abubuwan warkarwa sun fi shafuwar zuciya ko ƙudurce-ƙudurcen maras
lafiya ko mabuƙaci. Don haka, sha’anin warkarwa yana
buƙatar imani na haƙiƙa ga mabuƙaci zuwa ga mai
warkarwa, (Bunza, 1995: 79) Bayan haka kuma, waraka na nufin samun lafiya ko fahimta ko gamsuwa da abu, (Ƙamusun Hausa, 2006: 469).
A taƙaice, waraka na nufin lafiya ko fahimta ko gamsuwa da abu.
Waɗannan su ne
magungunan gargajiya da Hausawa ke amfani da su wajen warkar da cutar rashin
lafiya da ta danganci sahiri wadda take bayyane a wani sashe na
jikin mutum ko kuma wata cuta da take ɓoye a cikin jiki
wadda ba a iya ganinta sai dai alamarta ta hanyar lura da marar lafiya. Daga
cikin irin waɗannan cututtuka
akwai cutar iska ko zuciya, misali taɓin hankali ko
farfaɗiya da kuma cutar
jiki sanadiyyar rauni ko wani hatsari da sauransu.
4.3 Magungunan
Waraka
Babu al’ummar
duniya da ciwo ba ya yi mata barazana. Haka kuma ba mahaluƙin da ƙaddarar rauni
dangane da hatsari ko illar makami ko farmakin wata dabba ba ta kamawa. Don
haka Hausawa suka yi wa kansu tanadin irin waɗannan magunguna a gargajiyance don magance waɗannan cututuka na cikin jiki
ko na rauni.
4.4 Ire-iren Magungunan Waraka
Su ne magungunan
da aka fi amfani da su a wannan rukuni waɗanda suka danganci
tsirrai da ake samu yawanci a muhallin Bahaushe. Sukan sarrafa waɗannan magunguna ta bin umarnin bokayen da suka bayar da su
ko kuma wasu mutane na musamman da Allah ya hore wa ilmin
magani daga cikinsu. Haka kuma ‘yan bori sukan bayar da magunguna iri iri na
warkar da cuta ko rauni ko kuma ta hanyar yin girka domin saukar ko daidaita
iska a kan marar lafiya don warkar da shi. Ire-iren magungunan da ake ba mata
na waraka sun haɗa da waɗ anda suka shafi jinin al’ada da mata masu ciki da bayan
haihuwa da sauran wasu lalurorin mata da aka sani.
4.4.1 Magungunan da Suka Shafi Al’ada
Waɗannan magunguna na mata su ne waɗanda suka shafi
cututtukan da mata ke yi a lokacin da suke jinin al’ada, kamar ciwon tsanki da
ciwon ciki da ciwon mara da ciwon baya da ciwon ƙafa da ciwon nono
da ciwon jiri da rashin zubar jini da kuma zubar jini da yawa da makamantansu.
Misali, akan yi amfani da sassaƙen iccen tawatsa a
haɗa da jar kanwa a
dafa a sha, domin tsayar da zubar jini.
Haka nan kuma
akwai maganin ciwon sanyi da mata ke amfani da shi musamman ga macen da ta ga ta fara fitar da wani ruwa mai
launi irin na kabewa daga jikin farjinta da bushewar laɓa da jin zafi lokacin yin fitsari. A nan za a sami sauyoyin
itatuwa kamar na zogale da da cin-da-zugu da yaɗon ɗoɗɗorin kare da saiwar dashi a samu jar
kanwa ‘yar kaɗan a dafa sai a riƙa shan ruwan, da
yarda Allah za a sami sauƙin wannan ciwo,
(Hira da Malliya mai magani).
Sallau, (2010: 39)
ya bayyana cewa “idan ciwon sanyi ya daɗe jikin mutum sai
a sami sauyar tumfafiya a jiƙa da nonon shanu a
riƙa sha”. Sannan, ana
amfani da sassaƙen iccen tawatsa a
haɗa da kanwa a riƙa sha domin
maganin tsayar da jinni ga macen da yawan zubar jini ya zama na ciwo ba na al’ada ba.
4.4.2 Magunguna Masu Alaƙa da Haihuwa
Waɗannan magunguna ne na cututtuka da kan samu mata a lokacin
da mace ke ɗauke da juna biyu
wato ciki. Misalin irinsu sun haɗa da: Laulayi ko
kwaikwan ciki ko ciwon kwankwaso da katara da jijjiga lokacin haihuwa da zubar
jini kafin haihuwa da kuma bayanta da ciwon yoyon fitsari da na gishiri da faso
da fashewar mahaifa da zazzagowar mahaifa ko matuntakar mace, sukan faru ne
sanadiyyar nauyi na ɗan da ke cikinta
ko kuma tsananin naƙuda da yawan nishi
kan haddasa, da sauransu.
Duk waɗannan lalurori ne da suka shafi mata, kuma ake samun mata
‘yan’uwansu kamar su ungozoma suke taimakawa ta hanyar nuni da faɗakar da mata masu ciki don kiyaye faruwar haka yayin da haihuwa ta kama. Misali, a samu sauyoyin
kabar-giwa a haɗa da jar kanwa a
sha musamman ga macen da ke fama da ciwon tsankin ciki.
Ana kuma amfani da
wake cikin tafi ɗaya da ganyen riɗin barewa a dafa wa mai ciki ta ci har tsawon a ƙalla kwanaki uku a
jere, ko a yi amfani da sassaƙen aduwa domin
samun waraka ga macen da ke fama da raɗaɗi kafin ta haihu
musamman haihuwar fari. In ko tsohuwar haihuwa ce, ana amfani da sassaƙen maɗaci da sauyoyin yazawa a haɗa wa mace mai ciki ta riƙa sha domin ta
samu sauƙi musamman na zaƙin da ke tattare da ita a lokacin haihuwa. Kuma ana amfani da sauyar hakin kabar-giwa a haɗa da sassaƙen iccen kandare a
daka a sha domin samun ruwan nono ga macen da ta haihu, (Sallau, 2010: 46).
Ke nan waɗannan magunguna da
ake amfani da wasu sauyoyi ko saƙe-saƙi na taimakawa
wajen warkar da wasu cututtuka na haihuwa da mata ke fama da su.
4.4.3 Magunguna Masu Dangantaka da Mahaifa
Magunguna ne da
mata ke bayarwa sanadiyyar kamuwa da wasu cututtuka waɗanda suke kama mahaifa da suka haɗa da: Tsiron mata da toshewar mahaifa da ƙari na gefen
mahaifa da ciwon daji wato kansa ta mahaifa da sauransu. Misalan waɗannan magunguna sun haɗa da:
1. Ana amfani da sassaƙen aduwa ko na
iccen dashi wajen maganin daji.
2. Sassaƙen magarya na
taimakawa wajen maganin ƙari da ake samu a
gefen mahifa ta hanyar amfani da garin wajen kwaɓawa a riƙa shafawa kuma a
riƙa sha domin samun
waraka daga ciwon.
4.4.4 Magungunan Cututtukan Yau da Kullum
Irin waɗannan magungunan cututtuka sun zama gama gari domin kuwa
sukan addabi mutane a kodayaushe idan dai har an sami akasin wani abu da jikin
mutum baya karɓa to akan kamu da
waɗannan cututtuka da
suka haɗa da: Ciwon kai da
ciwon ciki da zazzaɓi da harbi ko
ciwon gaɓa da ciwon zuciya
da ciwon jiri da ciwon sanyi da makamantansu.
Misalan waɗannan magunguna na ciwon yau da kullum sun haɗa da:
1. Maganin Ciwon Jiri CNHN (2006: 219) ya
bayyana kalmar jiri da ‘juwa ko hajijiya. Idan mutum ya haɗu da larurar juwa ko hajijiya ita ce ake cewa mutum ya kamu
da ciwon jiri. Irin wannan larurar ba ta barin mutum ya tsaya balle ya yi
tafiya hatta sunkuyo ko na salla ne, sai mutum ya ji kamar idanunsa za su zubo.
Idan za a yi maganin wannan ciwon sai a sami gawayin itacen ƙirya a gurza shi a
riƙa shafawa a kai
lokacin da aka ji jirin domin warkewa daga ciwon
2. Maganin Tari CNHN (2006) ya ce tari
wani sautin fitar da iska mai ƙarfi daga ƙirji ta baki don
gyara maƙogwaro ko don
sakamakon rashin lafiya daga ƙirji. A wanann
fannin tari wata irin cut ace da take addabar ƙirji da maƙogwaro wadda take
sa fitar da iska ta baki ba ƙaƙƙautawa. Ana amfani
da huhun tsuntsu salwa busasshe da barkono da kayan yaji, sai a dake su a mayar da su yaji, a riƙa sakawa cikin abinci, to za a yi maganin
tari kowane iri.
3. Maganin Kumburin Ciki- Kumburin ciki
wata irin cut ace da take sa ciki ya ɗaiki iska, ya
tashi ko yah au, sakamakon wasu larurori da bai saba da sub a. yakan haddasa
yawan hutu ko kuma ya riƙe ƙam. Ana samun
farar toka ta cikin murhu a jiƙa a riƙa shafawa a bisa
cikin da ya kumbura, to za a samu sauƙin kumburin.
4. Maganin Attini- A nan za a samo ɓawon saiwar kalgo a tsuma ta sannan a samo ‘yar toka kaɗan a haɗa asha domin samun
sauƙin attini da ke addabar mutum.
5. Maganin Ciwon Ƙirji- Wannan
magani ana amfani da ƙasar gidan zanzaro a kwaɓa ta idan ta jiƙu sai mai fama da
lalurar ya riƙa shafawa a ƙirji to zai samu
sauƙin ciwon da yake
fama da shi, (Hira da Hauwa ‘Yarbare).
6. Maganin Ciwon Cibiya- A nan ana amfani
da tankaɗaɗɗar ƙasa ta bakin murhu
a riƙa kwaɓawa da ruwa har sai ta warke ko kuma an samu sauƙin ciwon.
7. Maganin Ƙunar Wuta- Ana
amfani da saiwar kuka da kaucin gamji da sassaƙen bagaruwa, za a
bari su bushe sannan a daka su yi laushi, sai a haɗa a shafa a kan ƙunar, (Shehu, 2012: 31). Ita dai bagaruwa tana ƙunshe da sinadarin
da ke sa abu ya bushe kuma tana da zafin da ke warkar da ƙuna ko kujewa
kamar ‘iodine’.
Waɗannan da ma sauran waɗanda ba a ambata
ba, na daga cikin ire-iren magunguna da matan Hausawa ke bayarwa a cikin
al’umma domin warkar da wasu cututtuka da ke addabar mata a harkokin rayuwarsu.
4.0 Sakamakon
Bincike
Wannan binciken ya
yi nasarar gano abubuwan da suke da alaƙa da neman magungunan waraka musamman waɗanda suka shafi gyaran jiki na mata Hausa. A taƙaice binciken ya
fahimci cewa:
i. Tabbas akwai larurori da suka jiɓanci mata, wato suka taƙaita gare su. Matan Hausawa sukan yi amfani da magunguna na
musamman a gargajiyance domin samun waraka daga waɗannan larurori.
ii. Har yanzu a ƙarni na ashirin da
ɗaya (har cikin
shekarun 2024-2025 da aka gudanar da wannan bincike), mata Hausawa masu yawa
sun fi yin imani da magungunan gargajiya sama da na Baturre (na asibiti) domin
yin gyaran jiki ko magance wasu matsalolin rashin lafiya da suka shafi mata.
iii. Akwai ƙarancin mata
Hausawa a harkar samar da magungunan gargajiya, wadda ta sa sai maza ne suka fi
yin sana’ar. Mace mai tsananin kunya takan ƙi neman magani,
saboda rashin sirri.
5.0 Kammmalawa
A wannan muƙala, an kawo bayanai
dangane da kalmar magani da kuma rabe-raben magungunan Hausawa, sannan kuma an
yi tsokaci a kan wani ɓangare na daga
cikin azuzuwan da masana suka kawo dangane da magunguna. An zaɓi a tattauna a kan magungunan waraka waɗanda mata ke amfani da su, musammna a kan lalurorin da suka
shafi mata kawai. Bugu da ƙari, an kawo
cututtuka da kuma wasu magungunan da ake yin amfani
da su wajen warkarwa. Binciken ya gano cewa mafi akasarin wasu daga cikin mata
da abin ya fi shafa sun fito ne daga cikin karkara, saboda riƙon al' ada ta gargajiya ya sa suka fi ba da ƙarfi ga magungunansu. Bayan wannan, binciken ya gano cewar
wasu daga mazajen ne suke hana matansu zuwa asibitocin zamani domin tsananin riƙo da al'ada, wajen samun ingantacciyar
kula ta ɓangaren kiwon
lafiya a gargajiyan ce.
Manazarta
Abdullahi, I.S.S. (2000). “Tasirin Magani da Warkarwa a
Cikin Rubutattun Ƙagaggun Labaran
Hausa” Kundin Digiri na Biyu. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
Ado,
A. (2017). Ra’o’in Bincike Kan Al’adun
Hausawa, Katsina: Kanki Classical Media Enterprises.
Aishatu,
L.B. (1987). “Dangantaka da Bambance-banbance Tsakanin Adon Hausawa Dana
Barebari” Kundin Digiri na Farko. Maiduguri: Jami’ar
Maiduguri.
Alhasan,
H. da Wasu (1982) Zaman Hausawa,
Zaria: (Institute of Education) A.B.U. Press.
Aminu,
Z. (2014). “Magungunan Amarya a Garin Katsina” Kudin Digiri na Farko. Katsina:
Jami’ar Umaru Musa ‘Yar’adua.
Bello,
A. (2012). “Mahaɗin Dabbobi a
Magungunan Gargajiya na Hausawa, Kundin Digiri na Biyu. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Danfodiyo.
Bilkisu,
T. (2015) “Mata Dangin Ado: Nazari a Kan Adon Jikin Mata Jiya da Yau”. Kudin
Digiri na Farko. Zaria: Jami’ar Ahmadu Bello.
Bunza,
A.M. (1990). “Hayaƙi Fidda na Kogo:
Nazarin Siddabaru da Sihirin Hausawa”.
Kundin Digiri na Biyu. Kano: Jami’ar Bayero.
Bunza,
A.M. (1995). “Magungunan Hausa a Rubuce: Nazarin Ayyukan Malaman Tsibbu” Kundin
Digiri na Uku. Kano: Jami’ar Bayero.
Bunza,
A.M. (2003). Hausa
Medicine, It’s Relevance and Development in Hausa Studies. Lagos: Ibrash Islamic Publications Centre.
Bunza. A.M. (2013). “Hutawa Ka Alewa Man Gyaɗa Ka Tuyar Ƙosai: Barazanar Yanayi da
Kutsowar Lokaci Ga Al’adunmu”. Taɓarɓarewar Al’adun Hausawa. Katsina: Umyu da Hukumar Raya Al’adu
da Adana Tarihi ta Jiha.
CNHN (2006), Ƙamusun
Hausa Cibiyar Nazarin Harsunan
Nijeriya, Kano: Jami’ar Bayero
Ɗangambo, H.A.
(2013). “Gurɓacewar Al’adun
Hausawa A Yau: Dalilan Su Da Hanyoyin Magance Su”. Taɓarɓarewar Al’adun Hausawa.
Katsina: UMYU da Hukumar Raya
Al’adu da Adana Tarihi ta Jiha.
Ɗanmaigoro, A. (2010) “Magungunan
Gargajiya na Hausawa da Fulani” A cikin Al’adu da Ɗabi’un Hausawa. Kaduna Nigeria: El-Abbas
Printers and Media Concept.
Dogondaji,
N.B. (2017). “Basakkwaciyar Amarya Ciki Da Waje”. Kundin Digiri na Biyu.
Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
Dunfawa,
A.A. (2013). “Shirin Dunƙule Duniya da Taɓarɓarewar Al’adu”. Taɓarɓarewar Al’adun
Hausawa. Katsina: UMYU da Hukumar Raya
Al’adu da Adana Tarihi ta Jiha.
Fage,
U.U. (2010). “Dambarwar Auren Mace Fiye da Ɗaya a Ƙasar Hausa” Himma Journal. Katsina: Department of
Nigerian Languages, Umaru Musa Yar’adua Uniɓersity, Vol. 4, No 1.
Gobir,
Y. A. & Sani, A-U. (2018). “The Jinn, Women Vulnerabilities and the Act of
Healings in the Hausa Communities of 21st Century.” IOSR Journal of
Humanities and Social Science (IOSR-JHSS), 23(1), 67-73.
http://www.iosrjournals.org/iosr-jhss/papers/Vol.%2023%20Issue1/Version-5/K2301056773.pdf.
Gobir,
Y.A. (2012). “Tasirin Iskoki ga Cutuka da Magungunan Hausawa” Kundin Digiri na
Uku. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Danfodiyo.
Gobir,
Y.A. (2013) “Najasa Mahaɗin Maganin Iska” Harsunan Nijeriya Vol 23. CSNL, Kano: Jami’ar Bayero.
Guga,
M.U. (2015) “Muhimmancin Magungunan Hausawa na Gargajiya ga Ci Gaban Ƙasa” Ɗanmarina
International Journal of Multi-displinary Studies Zaria: A.B.U.
Press Ltd.
Gwammaja,
I.G. (2013) “Magani ba Waraka ba: Nazari Kan Al’adun Karɓa da Shan Magunguna a Wajen Hausawa Jiya da Yau” Taɓarɓarewar Al’adun
Hausawa. Katsina: UMYU da Hukumar Raya
Al’adu da Adana Tarihi ta Jiha.
Hamza,
M.W. (1977) “Magungunan Hausawa” Kudin Digiri na Farko. Kano: Jami’ar Bayero.
Hassan,
B.Y. (2013). “Nason Baƙin Al’adu Kan Al’adun Aure Da
Haihuwa da Mutuwa”. Taɓarɓarewar Al’adun Hausawa. Katsina: UMYU da Hukumar Raya Al’adu da Adana Tarihi ta Jiha.
Ibrahim,
A. (2013) “Danki a Ƙasar Hausa” Kundin Digiri na Farko, Katsina: Jami’ar Umaru
Musa ‘Yar’adua.
Ingawa,
Z. S. (2012). “Tasirin Sauye-Suyen Zamani a Kan Rayuwar Mata Hausawa a Katsina”
Kundin Digiri na Uku. Kano: Jami’ar Bayero.
Ingawa,
Z.S. (1984). “Magungunan Hausa Don Mata: Nazari Kan
Matan Hausa da Ire-iren Buƙatunsu na
Magunguna” Kundin Digiri na Farko. Kano: Jami’ar Bayero.
Jinju,
H. M. (1990). Maganin
Gargajiya na Afrika. Zaria: Gaskiya
Corporation.
Longman
(2003), Longman Active Study Dictionary for Egyption
Secondary Schools. New Edition, International Students Edition, Person
Education, Edinburgh Gate, England.
Mariya,
A.S. (1990) “Nazari a Kan Magungunan Gargajiya na Matan Hausawa masu Ciki”
Kundin Digiri na Farko, Kano: Jami’ar Bayero.
Muhammad,
I. A. (1984). “Cututtukan Ciki da Magungunansu” Kundin Digiri na Farko, Kano:
Jami’ar Bayero.
Muntari,
B. (2012). “Yadda Ake Amfani da Magungunan
Gargajiya na Hausawa da na Turawa” Kundin Digiri na Farko, Sakkwato; Jami’ar
Usmanu Ɗanfodiyo.
Murjanatu,
A. (2016) “A History of The Emergence And Contribution of Women Enterprenuers
in Katsina Town in The 20th Century”. Seminer Paper For M.A.
Department of History And Security Studies, Katsina: Umaru Musa ‘Yar’dua University.
Rabi,
S.A (1993). “Buƙatun Mata Dangane
da Magunguna Wajen Haihuwa”. Kundin Digiri na Farko, Kano: Jami’ar Bayero.
Sakina,
A. (2011). “Gurbin Ƙwari a Magungunan
Gargajiya na Hausawa”. Kundin Digiri na Biyu, Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
Sallau,
B.A (2000). “Wanzanci Matsiyinsa na Al’ada da Sana’a a Kasar Hausa”, Kundin
Digiri na Biyu. Kano: Jami’ar Bayero.
Sallau,
B.A (2010). Magani Asha a yi Wanka a
Buwaya, Kaduna: M.A Najiu Professional Printers.
Sani
A-U. & Jaja, M.B. (2019). “Zamani Riga: Akalar Magungunan Gargajiya a Hannu
Addini da Zamani.” The Nasara Journal of Humanities, 7(1&2),
257-268. ISSN: 1118-6887.
Sani,
A-U. & Gummi, M.F. (2025). “Prenatal Care in Hausaland: A Comparison of
Traditional and Modern Approaches.” Greenfort International Journal of
Applied Medical Science, 3(1), 22-28.
https://doi.org/10.62046/gijams.2025.v03i01.003
Sarkin
Gulbi, A. (2013). “Hanyoyin Tsafe-Tsafe Domin Magani a Al’ummar Hausa”. Muƙalar da Aka
Gabatar a Cikin Ɗunɗaye Journal of
Hausa Studies, Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
Sarkin
Gulbi, A. (2014). “Magani a Ma’auni Karin Magana”. Kundin Digiri na Uku.
Sakkwato: Jami’ar Usmanu Danfodiyo.
Shehu,
B.M. (2012). “Surkulle Cikin Magungunan Gargajiya na Hausawa” Kundin Digiri na
Biyu. Maiduguri: Jami’ar Maiduguri.
Sirajo,
A. (2015). “Nazari da Sharhi a Kan Wasu Daga Cikin Magungunan Gargajiya da
‘Yanbori ke Bayarwa” Kudin Digiri na Farko. Katsina: Jami’ar Umaru Musa
‘Yar’adua.
Tukur,
A. (1988). “Nazari Akan Cututukan da Suka Shafi Fatar Jiki da Magungunansu a
Bahaushiyar Al’ada” Kundin Digiri na Farko, Kano: Jami’ar Bayero.
Wudilawa,
A. B. (2010). “Nazari a Kan Wasu Cututtukan Mata Zalla da Magungunansu a
Rayuwar Hausawa Jiya da Yau” Kundin Digiri na Farko. Kano: Jami’ar Bayero.
Yahaya,
M.S. (2000). “Ado da Kwalliyar Hausawa” Kudin Digiri na Farko. Zaria: Jami’ar
Ahmadu Bello.
Yola,
M.M. (2013). “Nason Baƙin Al’adu A Kan
Kwalliyar Jiki Ta Mata Hausawa” Taɓarɓarewar Al’adun Hausawa. Katsina: UMYU da Hukumar Raya Al’adu da Adana Tarihi ta Jiha.
Yusuf,
G.U (1997). “Hakin Maye. Yadda Yake Da Yadda Ake Sarrafa Shi” Kundin Digiri Na
Farko. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Danfodiyo.
Yusuf,
M.Z. (2014). “Magungunan Kimtsa Amaren Matan Hausawa na Zamani” Kundin Digiri
na Farko. Kaduna: Jami’ar Jihar Kaduna.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.