Citation: Baba, I., Abubakar, M.I. and Mohammed, H. (2024). Tasirin Harshe a Bakin Mai Shi: Nazarin Karin Harshen Sakkwatanci a Wasu Waƙoƙin Ibrahim Narambaɗa Tubali. Ginshiƙin Nazarin Salon Waƙoƙin Hausa, 432-439. www.doi.org/10.36349/djhs.2024.v03i01.054.
TASIRIN HARSHE A BAKIN MAI SHI: NAZARIN KARIN HARSHEN SAKKWATANCI A WASU WAƘOƘIN IBRAHIM NARAMBAƊA TUBALI
Ibrahim Baba 1
Musa Isah Abubakar
2
Habu Mohammed 3
1 National
Teachers Institute, Kaduna
2 Departmant of
Hausa, School of Languages, Jigawa State College of Education, Gumel
3 College of
Education Legal and General Studies, Misau
Tsakure
Bayanin rabe-raben karin harshe na Hausa; abu ne wanda ba ɓoyayye ba, domin an yi aikace-aikace da dama wajen bambancewa tare da jero misalai kan hakan, sannan aka yi ƙoƙarin ware Daidaitaccen Kari. A wannan nazarin, za a yi ƙoƙarin fito da wasu bambance-bambance ta fuskar tsarin sautin Hausa tsakanin Daidaitacciyar Hausa da Karin Sakkwatanci, inda aka kalli tasirin karin harshen Sakkwatancin ta fuskar naso. A wannan binciken, an yi ƙoƙarin taƙaituwa ga waƙoƙi guda bakwai kacal, inda a ciki ne aka zaƙulo wuraren da aka sami nason sakamakon tasirin karin harshen Sakkwatanci. Yayin gudanar da wannan nazarin, an saurari wasu waƙoƙin makaɗa daga ƙasar Sakkwato, da wasu waƙoƙin Ibrahim Narambaɗa Tubali, sannan aka karanta wasu rubuce-rubuce na masana masu alaƙa da wannan nazari. An ɗora wannan bincike a Ra’in Zallar Bayani (Discriptive Theory), wanda shi ne Ra’in da ya dace da wannan bincike. A ƙarshe, an bayyana sakamakon binciken tare da kammalawa.
Fitilun Kalmomi: Karin Harshe, Sakkwatanci, Waƙoƙi,
Ibrahim Narambaɗa
Tubali
Gabatarwa
Nazarin kimiyyar harshe wani
ilimi ne yalwatacce wanda ya ƙunshi
wasu muhimman turaku na ƙirar
kalma, da tsarin sauti da ginin jumla da kuma ilimin ma'ana. A wannan ɓangaren ne ake tantance yadda ake samar da kalmomi ta hanyar
haɗa baƙi da wasali, ko fayyace yadda
ake furucin kalmomi ko yadda suke da bambance-bambance ta fuskar ma’ana, sannan
a ciki ne ake la’akari da yadda ake gina jumlolin Hausa. Ke nan, wani ilimi ne
sha-kundum wanda ke da faɗi wanda ake ƙwaƙulo muhimman batutuwa a cikinsa.
A wannan nazari an yi ƙoƙarin bibiyar naso a wasu waƙoƙin
Ibrahim Narambaɗa, mafi yawan nason kuwa sun
kasance naso ne na kusa kuma na dama, face guda ɗaya
da aka samu ragaggen naso.
Game da waƙa kuwa, masana sun bambance
tsakanin waƙar baka
da rubutacciya, sannan sun yi gamsasshen bayani wajen bayyana ma’anar waƙar baka. Misali, Sa’id
(1981:235) ya bayyana ma’anar waƙa
da cewa, “Waƙar baka
ita ce wadda ake rerawa don jin daɗi, a ajiye ta a ka, a kuma yaɗa ta a baka”. Shi kuwa Umar (1987:28) cewa ya yi, “Waƙa ita ce nau’in sarrafafen
harshe da ake gabatarwa da sigar gunduwoyin zantuka da ake kira baitoci ko ɗiyoyi (ɗiya), waɗanda ake ginawa a kan kari ƙayyadajje, kuma ake rerawa da wani irin sautin murya na
musamman”. Gusau (2003:XIII) kuwa, yana ganin “Waƙar baka wani zance ne shiryayye
cikin hikima da azanci da yake zuwa gaɓa-gaɓa bisa ƙa’idojin
tsari da daidaitawa, a rere cikin sautin murya da amsa-amo na kari da kiɗa, sau da yawa kuma a tare da amshi”. Junaidu da ‘Yar’aduwa
(2007:131) sun ce, “Waƙa
magana ce aunanniya, kuma abin rerawa”. Ɗangambo
(2011:6) ya bayyana waƙa
da cewa, “Waƙa wani saƙo ne da aka gina shi kan
tsararriyar ƙa’ida ta
baiti, ɗango, rerawa, kari (bahari),
amsa-amo (ƙafiya),
da sauran ƙa’idojin
da suka shafi daidaita kalmomi, zaɓensu da amfani da su cikin
sigogin dab a lalle ne haka suke a maganar baka ba”.
1.1 Ma’anar Harshe da Karin
Harshe
Britanica (1968:642) ta ruwaito
cewa, Bernard da Trader (1942) sun bayyana harshe da cewa, “Harshe wani tsari
ne na sadarwa ta hanyar amfani da ƙwayoyin
sautin da al’umma suke amfani da shi”. Wallwork (1974:01) ya bayyana ma’anar
harshe da cewa: “Hanyar da aka fi amfani da ita wajen siffanta ko bayyana
amfanin harshe ita ce, cewar ana amfani da shi don sadarwa ne kawai”. Gimson
(1980:30) kuwa, na ganin cewa: “Harshe wasu karɓaɓɓun alamomi ne da ake amfani da su don sadarwa a tsakanin
dukkan al’umma”. A nasa ta’arifin, Mukhtar (2017:1-2), cewa ya yi: “Harshe wata
tsoka ce a bakin ɗan’Adam da dabbobi da tsuntsaye
suke amfani da ita wajen lasa ko jin ɗanɗano
da kuma cin abinci wadda idan babu ita, ba a iya magana. Ma’ana ta biyu kuwa da
ya kawo ita ce: “Harshe keɓantacciyar hanyar sadarwa wadda
ake amfani da ita wajen isar da saƙo
a tsakanin al’umma ta hanyar da za a fahimta. A wannan ma’ana ta biyu, akwai
karɓaɓɓun
alamomi da ake amfani da su don sadarwa da ta zama ruwan dare (ko aka fi amfani
da ita)”.
Masana da dama sun tofa
albarkacin bakinsu wajen bayyana ma’anar Karin Harshe, Hassan (2008), ya
bayyana karin harshe da cewa: “Irin bambance-bambancen da ake samu na lafazin
kalmomi ko jimloli ne tsakanin al’umma masu amfani da harshe guda, akan samu irin
waɗannan bambance-bambance a Hausa,
misali; tsakanin Sakkwatanci da Kananci da Zazzaganci da Katsinanci da
Kurfuyanci da Damagaranci da sauransu. Haka a sauran harsuna ma kamar Badanci,
akan sami bambancin lafazin kalmomi tsakanin Magwal (Magwalak mutanen Dagona da
Sugum da Tagali da Daciya). Dila (mutanen Jawur da Katuzu da Usur da Gasma da
Tarbutu). Ɗiwai
(Tafirfiri, mutanen Gadane da Tabawa da Masaba da Gangawa). A Kanuri kuma,
akwai karin Yerwa, na Manga da Mowar da Suwurti da sauransu”.
Sani (2009:2) ya bayyana cewa:
“Karin harshe nau’i ne daga nau’o’in harshe guda wanda ake amfani da shi
musamman a wani sashe na al’umma. Alal misali, akwai karorin harshe da dama
kamar Kananci, Sakkwatanci, Katsinanci, Dauranci, Zazzaganci, Bausanci, Haɗejanci da sauransu a Tarayyar Nijeriya, kuma kowannensu ya
danganci sashe ne na al’ummar Hausawa inda ake amfani da shi. Yadda za a
tabbatar da haka kuwa, abu ne mai sauƙin
gaske a shaida Bahaushen kowane ɓangare na ƙasar Hausa ta hanyar kula da
irin lafazinsa na harshe”.
Mukhtar (2017:8) kuwa, a na shi
ta’arifin cewa ya yi, “Karin harshe wani yanayi ne da ake samun al’umma ɗaya, masu al’adu kusan iri ɗaya,
amma a sami ‘yan bambance-bambance wajen lafazin cikinsu. Waɗannan ‘yan bambance-bambance ana samunsu a kowane harshe na
duniya, ba Hausa kawai ya shafa ba. Alal misali, akwai bambanci tsakanin
Ingilishin England da na Ireland da kuma na Scotland, kuma kowane ɗaya a cikinsu yana da karori a cikinsa”.
Zarruƙ (2005:9) cewa ya yi, “Karin
harshe yana nufin ‘yan bambance-bambancen lafazi da na kalmomi da jumloli
tsakanin rukunan al’umma ko shiyoyin ƙasa
mai harshe ɗaya. A ƙasar Hausa an lura da cewa,
kusan kowace tsohowar daula ko masarauta tana da irin waɗannan ‘yan bambance-bambance. A taƙaice, kowace masarauta tana da
karin harshe daban da na ‘yan’uwanta. Hasali ma, sunan masarautar shi ke zama
laƙabin karin harshen. Misali:
Dauranci daga Daura, Kananci daga Kano, Katsinanci daga Katsina, Zazzaganci
daga Zazzau.
A wurin Wurma (2005:36) kuwa,
“Karin harshe, shi ne harshe wanda ake amfani da shi takamaimai a wani ɓangare ko sashe na ƙasa.
Ana gane shi ta wajen lafazin kalmomi da jumloli tsakanin mutane”.
1.2 Shiyyoyin Ƙasar Hausa da Karin Harshensu
Masana a wannan fanni sun
rarraba ƙasar
Hausa zuwa shiyyoyin karin harshe dangane da bambancin kare-karen harshen Hausa
ta fuskar ƙwayoyin
sauti ko kalmomi ko kuma jumloli. Misali:
Bargery (1993), ya raba ƙasar Hausa dangane da karin
harshe zuwa manyan shiyyoyi guda biyu da suka haɗa
da gabas da yamma, inda ya nuna cewa, manyan karorin harshen Hausa su ne:
Sakkwatanci da Kananci. Karorin harshen Katsina da Zariya da Gobir suna da alaƙa da Sakkwatanci, sannan ya kira
su HausarYamma. Hausar Gabas ta haɗa da Haɗejanci da Guddiranci waɗanda suka fi kusanci da Kananci.
Daga ƙarshe, waɗannan rabe-raben shiyyoyi a yamma, da aka fi dangantawa da
addini sun ƙunshi
Sakkwato da Katsina da Zazzau da Gobir da Argungun da kuma Maraɗi. Ita kuwa shiyyar Gabas, wadda aka fi dangantawa da
kasuwanci, ta ƙunshi
Kano da Haɗejia da Katagum da Gumel da
Daura da kuma Damagaram.
Idan aka koma ga ra’ayin Ahmed
da Daura (1970) da Bello (1992) kuwa, za a ga yadda suka kalli waɗannan karin harshe ta fuskar nahawu da kuma kalmomi kamar
yadda ya ruwaito (Ahmed and Daura, 1970, Bello, 1992). Kusan za a iya yanke
cewa shiyyar yamma ta ƙunshi
Sakkwato da Tahoua, sai shiyyar gabas da ta haɗa
da Kano da Zindar da kuma karorin Katsina da Maraɗi
masu kai-kawo tsakaninsu. Har ila yau, dangane da Hausar Gabas, za a iya
bambance ta Kano (Kananci) a matsayin daidaitacciya idan aka kwatanta da
Dauranci da take Arewaci ko Zariya da take a Kudanci ko Bauchi da take kudancin
gabashin Ƙasar
Hausa. Idan aka ratsa shiyyar gabas da yamma, a nan za a gane sashin arewa da
kudanci, wanda shi ya raba Hausar Nijar da ke ƙunshe da ararrun kalmomi daga Faransanci da kuma Hausar
Nijeriya da ke ƙunshe da
ararrun kalmomin Ingilishi.
Sani (2001), ya raba ƙasar Hausa zuwa shiyyoyi biyu,
Gabas da Yamma, kamar yadda Bargery (1993) ya yi nasa rabon. A Gabas akwai;
Kananci da Bausanci da Dauranci da Guddiranci da Zazzaganci. A Yamma kuwa,
akwai; Arewanci (Dogon-dutsi) da Katsinanci da Sakkwatanci da Kurhwayanci
(Filinge).
Wurma (2005:36) ya bayyana cewa,
Hausa tana da kare-kare masu yawa saboda yawan masu magana da ita, da kuma
bambancin wurin zama na masu magana sakamakon ƙaura. A kan haka, ya sa za a raba kare-karen zuwa gida biyu.
Akwai kare-karen Hausa na Nijeriya, da kuma waɗanda
ke akwai a Jamhuriyar Nijar. Misali: A Nijeriya Kananci (Hausar Kano) da
Katsinanci (Hausar Katsina) da Sakkwatanci (Hausar Sakkwato). A Jamhuriyar
Nijar kuwa, akwai: Damagaranci (Hausar Damagaram), Gobiranci (Hausar
Gobir/Tsibiri) da Adaranci (Hausar Adar/Tawa).
A ra’ayin Zarruƙ (2006:10) ya bayyana cewa,
ainihin ƙasar
Hausa ta raba ƙafa ne, ɗaya a Nijeriya ɗaya a Nijar. Wasu kare-karen ma,
kamar Dauranci da Katsinanci da Gobiranci, suna giciye ne a kan iyakar ƙasashen biyu. Saboda haka, kafin
a ce ga kare-karen Nijeriya ga na Nijar, wajibi ne a dubi inda cibiyoyinsu
suke. Cibiya dai tana nufin masarauta ko fadar masu wannan karin harshe. Ga
misalin waɗanda cibiyoyinsu suke Nijeriya:
Cibiya Karin Harshe
Bauchi Bausanci
Daura Dauranci
Kano Kananci
Katsina Katsinanci
Sakkwato Sakkwatanci
Zazzau (Zariya) Zazzaganci.
A taƙaice, za mu dubi rabuwar
shiyyoyin Ƙasar
Hausa zuwa waɗannan rukunai:
1. Hausar Gabas, waɗanda suka shafi dangin Kananci, cikinsu kuwa akwai:
Bausanci, Guddiranci, Haɗejanci, Kananci da Zazzaganci.
2. Hausar Yamma, waɗanda su ne dangin Sakkwatanci, cikinsu akwai: Adoranci,
Aranci (Arewanci), Gobiranci (Gobarci), Kabanci, Kurfiyanci, Sakkwatanci, da
kuma Zamfaranci.
3. Hausar Arewa, su ne
kare-karen da suka shafi Damagaranci, Dauranci, Gumalanci da Katsinanci.
2.3 Karin Harshen Sakkwatanci
Sakkwatanci shi ne karin harshen
da ake amfani da shi a shiyyar Sakkwato da kuma dangoginsa. A nan, Sakkwanci na
nufin karin harshen yamma. Ke nan, kamar irin abin da Zarruƙ (2006:12) ya ambata ne cewa,
Kare-karen harshen Hausa masu dangantaka da Sakkwatanci sun haɗa da: Kabanci da Zamfaranci da Katsinanci da Gobiranci da
Adaranci da Arewanci da Kurfayanci da sauransu (Zarruƙ 2006:12).
Wannan nau’i na Karin
Sakkwatanci, karin harshe ne da yake da yalwar kalmomi sama da sauran karekaren
harsunan Hausa da ake da su. Wannan ta sanya za a iske abu guda amma yana da
sunaye mabambanta. Misali: “Gujiya” za a iske tana da sunaye har guda huɗu ta la’akari da yadda aka sarrafa ta a Sakkwatanci. Misali:
ƙwaruru, shaɓulta, lubbatu da ƙwaras-ƙwaras (Abubakar 2010).
Har wa yau, idan aka lura da
al’amarin adabi, za a ga cewa waƙa
ita ce babbar taska ko mu ce ma’adanar kalmomi. Saboda haka, a kowane harshe
ana ganin cewa, duk karin da ke iya ba mawaƙi dama ya wataya ya yi budumbuduma a cikin kogin harshe, to
shi ne karin da ake ganin ya fi yalwar kalmomi. A nan kuwa, babu mai jayayya da
ni idan na ce, babu wani mawaƙin
Hausa ko a da, ko a yanzu, da zai iya rera waƙarsa, ba tare da ya sa Sakkwatanci ba, muddin dai ta karɓa sunanta na waƙa!
(Abubakar 2010).
2.0 Ma'anar Naso A Nahawun Hausa
Sani (1999:33) ya bayyana
ma’anar da cewa; "Naso na nufin inda wani sauti ya canja zuwa wani a
dalilin zuwansu waje guda cikin kalma". Misali:
Harda - Hadda
Ƙarni
- Ƙanni
Rigarsa - Rigassa
Barci - Bacci
A nan, idan an lura za a ga
yadda 'r' a misali na farko ta koma 'd', da kuma 'r' a misali na biyu inda ta
koma 'n'. Sai a misali na uku, inda 'r' ɗin dai ta sake komawa 's', yayin
da a misali na huɗu 'r' ta koma 'c'. To wannan shi
ake nufi da naso
Mukhtar (2010:10) kuwa a na shi bayanin, cewa
ya yi: “Naso shi ne sauyawar sauti da ake samu, ko kuma wata hanya ta canja
wasu siffofi zuwa wasu yadda za su daidaita da ƙwayar sauti da ta gabata ko take biye a cikin magana.
Ma'ana, idan har ƙwayoyin
sauti biyu suka maƙwabci
juna kuma har wani ya ɗauki wasu siffofi na wani ta
dalilin furuci, to, wannan shi ne naso”.
2.1 Ire-iren Naso
Sani (1999b:42-46) ya ƙara kallon naso da kuma raba su
kamar haka:
i. Cikakke da ragagge.
ii. Na hagu da na dama.
iii. Na kusa da na nesa.
Shi kuwa Mukhtar (2010:11-12) ya
nuna naso ya kasu zuwa gida biyu ne kamar haka:
i. Nason tilas, wato naso ne wanda babu makawa
dole ne mai furuci ya aiwatar da shi ko da yana so ko ba ya so, wato dole ne.
Irin wannan naso ya kasu kashi-kashi, kamar ganɗantawa
da hancintawa da leɓantawa da nason hanci da kuma
zizantawa da sauransu.
ii. Nason zaɓi, shi kuwa naso ne wanda mai
magana yake da 'yancin furtawa ko kuma ya ƙi
furtawa. Nason zaɓi ya rabu zuwa gida biyu, wanda
ya haɗa da: Nason zaɓi na yanki, wanda ya ƙunshi
baƙaƙe da wasula a tare da shi, da cikakke da ragagge, na gaba da
na baya, da na kusa da na nesa. Sai kuma Nason zaɓi
na marakin yanki, wanda shi kuma ya ƙunshi
karin sauti ne kawai, sannan kuma ya shafi gaɓa
gaba ɗayanta.
2.2 Ra’in Bincike
Ayyukan ilimi ana ɗora su ne a kan wani ra’i domin wannan bincike ya samu karɓuwa a wajen masana, kuma ya zama abin bibiya da nazarta a
tsakanin ɗalibai. Bisa haka, an yi amfani
da Ra’in Zallar Bayani (Descriptiɓe Theory) domin ya zama maɗosar wannan bincike. Wannan Ra’i, kamar yadda Jump Up^
McArthur (1992), da Jump Up^ Janicki (2006) suka yi bayaninsa, Ra’i ne
da yake fito da abin da yake faruwa a ƙirar
kalma, wato ke nan an yi amfani da tsabar bayani ne domin fito da hoton abin da
ake samu na bambanci a tsakanin ƙirar
kalmomin da Narambaɗa ya ambata a waƙoƙinsa.
3.0 Naso a Wasu Waƙoƙin Narambaɗa
Kamar yadda wannan bincike ya
nuna, an yi ƙoƙarin fito da wasu muhimman
abubuwa ne waɗanda ke faruwa a waƙoƙin baka na Hausa a kana bin day a shafi kalma, inda aka taƙaita batu a kan naso a cikin
wasu waƙoƙin Makaɗi Ibrahim Narambaɗa Tubali, wanda wannan naso ya
samu ne a sakamakon tasirin karin harshen da Makaɗin
ke amfani das hi, wato karin harshen Sakkwatanci, la’akari da zubin harshen a
wajen furucin kalmominsa.
Bisa haka a wannan nazari, an hakaito ire-iren
waɗannan kalmomi da naso ya gudana
a kansu, ko dai kalmar da aka samu naso ne, ko kuma kalmar da kwata-kwata ba ta
da naso, amma tasirin karin harshe ya sanya aka samu nason a cikinta.
3.1 Naso a Wasu Waƙoƙin Narambaɗa
A nan, an bibiyi wasu ɗiya cikin wasu waƙoƙin Narambaɗa, inda aka nazarci kalmomin da aka yi sami naso a cikinsu,
wanda a tsarin nahawu ma da akwai wannan naso, shin naso na kusa ne ko kuma na
nesa, cikakke ne ko ragagge. Ga yadda suke:
3.1.1 Naso A Waƙar ‘Sarkin Ƙayan Maradun’
Jagora: Ya tayas ya kashe,
A bas shi nan sai haɗiyam miyau
Jikan Mamman Tukur maza ba mata ba ne
Ɗan
namijin duniya a gaishe ka Guraguri
A wannan ɗa, 's' ta nashe 'r' yayin da ya
ambaci kalmar 'bas shi' maimakon 'bar shi'. Kalmar ‘bar’ na nufin
“ba da izini” ko “ba da ba ya ga wuri da nufin tafiya wani wuri” (CNHN,
2006:38). A nan, an samu naso ne na kusa, kuma na dama, sannan cikakke a tsarin
aikin Sani (1999:43-46).
A misali na biyu, kalmar ‘haɗiya’ wadda ke nufin “ingiza abin ci ko sha daga baki zuwa
ciki ta hanyar maƙogwaro”
ko “jurewa ko yin haƙuri”.
(CNHN, 2006: 188). Miyau kuwa na nufin “yawu ko yau”. (CNHN, 2006:346). Yayin
da aka haɗe waɗannan kalmomi guda biyu, wato ‘haɗiya’ da ‘miyau’, sai a yi amfani da mahaɗin ‘r’, kamar haka: haɗiya+r+miyau. To a wannan ɗiya, sai ‘m’ wadda ta zo a farko kalma ta biyu, ta nashe
mahaɗin ‘r’ wadda ta haɗa kalmomin biyu, wato haɗiya+m+miyau.
A nan, sai aka samu naso na dama, sannan na kusa a tsarin naso na aikin Sani
(1999:42-26).
3.1.2 Naso a Waƙar “Buwai Maza na Maifada”
Jagora: Duk ɗan Sarkin da kag ga ya shiga ɓanna,
Gidansu yana ashararu a ƙauye.
Asalin kalmar ‘ɓanna’, ɓarna ce a Daidaitacciyar Hausa,
wadda take nufin ta'adi, ko kuma kuskure (CNHN, 2006: 64). Amma sai 'n' ta
nashe 'r' a tsakiyar kalmar. A nan, an samu nau’in naso na dama, bisa la’akari
da yadda sautin lafazin ‘n’ wadda take a dama, ta nashe lafazin ‘r’ wanda yake
a hagu.
3.1.3 Naso A Waƙar “Ibrahimu na Guraguri”
Yara: Ibrahim buƙatakka ta biya,
Babban ɗan Inna ka yi ƙoƙari,
Ibrahim na Guraguri,
Mai Shinkafi bajinin Zagi,
Mu dai Allah shi bar muna kaya.
A wannan misali, an na da kalmar ‘buƙata’ wadda ke nufin “sa rai ga
samun wani abu” (CNHN, 2006:52). Sai kuma “ka” wadda wakilin suna ne, namiji
tilo. To a nan, an samu 'k' wadda ta zo a lafazin farko na kalma
ta biyu; ta nashe 'r' a wadda ta haɗe
kalmar 'buƙata+r+ka'.
A wannan misalign, an samu nau’in ragaggen naso.
3.1.4 Waƙar Bai Yarda da Aikin Banza ba:
Yara: Ya san Iya ɗan Toron Giwa
Bai yarda da aikin banza ba,
Shi ya tsare aikinai daidai,
Haka nan aka murnaɗ ɗan Sarki
Kalmar ‘murna’ na nufin “farin ciki da jin daɗi da yabawa da abu” (CNHN, 2006: 352). ‘Ɗa’ kuwa na nufin “abin da aka
haifa, mutum ko dabba ko wata halitta” (CNHN, 2006: 116). ‘Sarki’ kuwa “mutumin
da aka naɗa ta hanyar gargajiya don ya
shugabanci mutane ta hanyar murki ko sana’a ko wani abu” (CNHN, 2006:392).
Sannan kalmar ‘ɗa’ akan haɗe ta da mahaɗin ‘n’, sai ya koma suna ɗan tsigalau da ke ƙarƙashin harɗaɗɗen suna, sannan a jingina shi ga
sunan da aka dangantawa. A nan, sai wannan ya samar da sunan ‘Ɗan Sarki’, wato ko dai laƙabin ake gaya wa wani, ko kuma
sunan da ake ambatar wanda babansa sarki ne (Baba, 2019:6). To a wannan ɗiya, lokacin da makaɗin yake son danganta murna da ɗan sarki, sai aka samu naso cikakke. Ga yadda yake: 'murna+ɗ+ɗan+Sarki' wato maimakon 'murna+r+ɗan+Sarki'.
3.1.5 Naso a Waƙar “Sarkin Zazzau Muhammadu
Aminu”
Yara: Ya sheƙo da gudu,
Ai mai jirgi kan hitu,
Mai gora sai wahalab banza.
A wannan ɗiya, an samu naso na kusa
tsakanin kalmomin ‘wahala’ da ‘banza’. Lafazin farkon kalma ta ƙarshe, wato ‘b’,
shi ne ya nashe mahaɗin ‘r’ wanda ya zo
a ƙarshen kalmar farko. Ke nan, sai
aka samu ‘wahalab banza’ maimakon 'wahalar banza',
3.1.6 Naso a Waƙar “Ɗansa Kurma”
Yara: To! Kowace na da nata,
Saura matak Kurma.
A wannan ɗiya, an samu naso na kusa, sannan kuma na dama. A nan,
‘mata’ na nufin macen da ɗansa yake aura, yayin da Kurma
kuma ke nufin ɗansa, wanda ake kiransa da shi;
ko dai domin kasancewarsa ba ya jin magana ko kuma dai kawai laƙabi ne. An samu naso a tsakanin
waɗannan kalmomi guda biyu, wato
yayin da ya haɗe kalmomin mata da kuma kurma
kamar haka: mata+k+kurma. To a nan, sai lafazin day a zo a farkon kalmar ƙarshe, sai ya nashe madangancin
da ya zo a ƙarshen
kalmar farko, wannan sai ya samar da mata+k+Kurma,
maimakon mata+r+Kurma.
3.1.7 Naso a Waƙar “Ɗibgau Bajimin Sarkin Yaƙi”
Jagora: Wannan gaba me ar ranatta
Ɗibgau
Bajimin Sarkin Yaƙi,
Gwarzon Bahago ɗan
Ibrahim.
Kamar ‘rana’ wadda ke nufin “ɗaya daga cikin halittun da ke sararin sama dunƙulalliya wadda ta fi duk sauran
halittun girma da haske da zafi; tana ɓullowa daga gabas ta faɗi yamma” (CNHN, 2006: 366). Wannan ya shafi jujjuyawar
lokaci daga yau zuwa gobe, zuwa jibi har zuwa ƙarshen duniya. A wannan ɗiya,
an ga yadda aka samu naso na kusa, sannan na dama, wanda ya faru tsakanin
farkon kalmar ‘ta’ wadda ta zo a ƙarshe, da kuma mahaɗin ‘r’ da ya haɗe kalmomin biyu. Wato rana+t+ta,
maimakon 'rana+r+ta.
4.0 Kammalawa
A cikin wannan nazarin, an ga
yadda naso na karin harshen Sakkwatanci ya bayyana ƙarara a wasu waƙoƙin da aka nazarta, inda aka keɓanci
zaƙulo kalmomin da aka sami naso a
cikinsu a dalilin wannan karin harshen na Sakkwatanci na mawaƙin da aka yi nazarin waƙarsa. Nazarin, ya fara da shimfiɗa da bayani a kan ilimin kimiyyar harshe, sannan aka bayyana
ma’anar waƙar baka,
sai kuma bayyana ma’anar harshe da karin harshe, sannan aka zo da bayani kan
shiyyoyin ƙasar
Hausa sa kuma bayani a kan karin harshen Sakkwatanci. Bayan wannan, sai aka je
bayani ga naso da ire-irensa, sannan kai tsaye aka shiga bayani kan naso ɗin a wasu waƙoƙin Makaɗi Ibrahim Narambaɗa Tubali, inda aka taƙaita wajen kawo waƙoƙi guda bakwai kacal. Wannan bincike ya sake fito da
bambance-bambancen da ake da su tsakanin Daidaitacciyar Hausa da Karin Harshen
Sakkwatanci ta fuskar naso, sannan an bayyana yadda waɗannan kalmomi su ke a Daidaitacciyar Hausa ta fuskar
ma’anoninsu da tsarin gininsu da kuma furucinsu.
Manazarta
Abubakar, M. I. (2010). Kalmomin
Aro a Waƙar Baka:
Nazarin Tasirin Kalmomin Aro a Salon Waƙar
Muhammadu Gambu.
Ahmed, U. B. & Daura, M. B.
(1970). An Introduction to Classical Hausa and the Major Dialect.
Kaduna: Amana Printing & Adɓert Limited.
Alhassan, B. Y. S. (1979). Narambaɗa Da Waƙoƙinsa. Kundin Digiri na Farko. Kano:
Jami’ar Bayero.
Auta, A. L (2017). Faɗakarwa A Rubutattun Waƙoƙin Hausa. Kano: Bayero University
Press
Baba, I. da Nayaya, I. G (2018).
Kura-kurai A Rubutun Hausa: Nazari A Kan Wasu Littattafan Adabin Kasuwar
Kano. A Cikin Yobe Journal of Language, Literature and Culture. Yobe
State University Damaturu.
Baba, I. (2019). Hausa Grammar:
A Reading Manual HAU 112 for N.C.E. 1 Students. Aminu Kano College of Islamic
and Legal Studies, Kano.
Britanica, E. (1968). Encyclopaedia
Britanica, in 30 Ɓolumes:
15th edition. London: Helen Hamingway Benton Publisher.
Bunza, A. M (2009). Narambaɗa. Lagos: Ibrash Islamic
Publications Centre Ltd.
Bunza, A. M. (2002). Rubutun
Hausa: Yadda Yake Da Yadda Ake Yin Sa. Lagos: Ibrash Islamic Publications
Centre Ltd.
CNHN. (2006). Ƙamusun Hausa na Jami'ar Bayero. Zaria: Ahmadu Bello University
Press.
Cresswell, J.W (2009). Educational
Research: Planing Conducting and Ƙualitatiɓe and Ƙuantitatiɓe Research, 4th Edition. Boston: Season Publishers.
Dije, A. (1982). Dialectal
Differences and Similarities Between Kano and Sokoto. Kundin Digiri na
Farko. Kano: Jami’ar Bayero.
Dornyei, Z. (2011). Research
Methods in Applied Linguistics: Quantitative
and Qualitative and Mix
Methodologies.
New York: Oɗford University Press.
Ɗangambo, A. (2011). Ɗaurayar Gadon Feɗe Waƙa (Sabon Tsari). Kano: K. D. G.
Publishers.
Fagge, U. U. (1982). Dialectal
Influence in the Choice of the Voiceless
Labials in Kano:
Kundin Digiri na Biyu. Kano: Jami’ar Bayero.
Gimson, A. C. (1980). A
Practical Course of English Pronounciation. London: Longman Publishers.
Gusau, S. M. (2003b).
Waƙar
Sir Sunusi Sarkin Yaƙi A Mazubin Nazari. A Cikin Abba, I. A. (Ed) FAIS Journal of Humanities. Kano:
Faculty of Arts and Islamic Studies, Bayero University.
Gusau, S. M. (2014). Waƙar Baka Bahaushiya (The Hausa
Oral Song).
Kano: Bayero University.
Gusau, S. M. (2005). Makaɗa Da Mawaƙa A Ƙasar Hausa. Kano: Benchmark Publishers
Limited.
Hassan, Sh. (2008). Class
Lecture on HAU 324 for N.C.E III Students. Gashu’a: Umar Suleiman College of
Education Gashu’a, Yobe State.
Jinju, M. H. (1980). Rayayyen
Nahawun Hausa. Kaduna: Amana Printing Ltd.
Jump, M. (1992). Description
and Prescriptivism. Quotation in Contrasting Terms
in Linguistics. Pp 286.
Junaidu, I da ‘Yar’adua, T. M.
(2007). Harshe Da Adabin Hausa a Kammale Don Makarantun Sakandare.
Ibadan: Spectrum Books Ltd.
Karol, J. U. J. (2006). Language
Eɗploration and Awareness: A
Resourse Book for Teacher. In Mahwah N. J Lawrance Earlbaum Associates,
Incorporate Publishers. pp 25 - 36.
Mukhtar, A. B. (2010). Naso A
Tsarin Sautin Hausa. Kano: Goɓernment Printing Press.
Mukhtar, A. B. (2017). Hausa
Da Karorinta. Kano: Goɓernment Printing Press.
Sa’id, B. (1981). Bambancin
Waƙar
Baka Da Rubutacciya.
A Cikin Yahaya, I.Y. da Rufa’I, A. & Abu-Manga, A. (ed) Studies in Hausa
Language, Literature and Culture: The Second Hausa International Conference.
Kano: Centre for Study of Nigerian Languages, Bayero University.
Salihi, T. M. (2012). Sakace
A Kan Karin Harshen Hausa. Kano: Ɗorayi
Babba Communication Press.
Sani, M. A. Z. (2009). Siffofin
Daidaitacciyar Hausa. Kano: Benchmark Publishers Limited.
Sani, M.A.Z. (2015). Jagoran
Nazarin Tsarin Sautin Hausa. Kano: Usman Al-amin Publishing Company.
Sani, M. A. Z. (1999). Tsarin
Sauti Da Nahawun Hausa. Ibadan: University Press Plc.
Sarɓi, S. A. (2007). Nazarin Waƙen Hausa. Kano: Samarib Publishers.
Umar, M. B. (1987). Dangantakar
Adabin Baka Da Al’adun Gargajiya. Kano: Triumph Publishing Company.
Wakili, S. S. (2018). Bitar
Nahawun Hausa. Plateau: Al-Ameen Printing & Publishing Co.
Wallwork, J. F. (1974). Language
and Linguistics: An Introduction to the Study of Language. London:
Heinemann Educational Books.
Wurma, A. G. (2005). Daidaitacciyar
Hausa Da Ƙa’idojin
Rubutunta.
Kaduna: Olatunde Rasheed Printing Works.
Yahaya, I. Y. & Ɗangambo, A. (1986). Jagoran
Nazarin Hausa. Kaduna: Amana Printing & Advert Ltd.
Yakasai, S. A. (2012). Jagoran
Ilimin Walwalar Harshe. Sokoto: Garkuwa Media Services LMD.
Yahya, A. B. (2001). Salo
Asirin Waƙa. Kaduna: Fisba Media Services
Zaruƙ, R. M. (2005). Sabuwar
Hanyar Nazarin Hausa Don Ƙananan Makarantun Sakandare. Ibadan University Press Plc.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.