Cite this article as: Kurawa, H.M. & Sani, A-U. (2025). Matsayin sarki a idon Bahaushe: Tsokaci daga wasu waƙoƙin baka. East African Scholars Journal of Education, Humanities and Literature, 8(1), 8-14. https://doi.org/10.36349/easjehl.2025.v08i01.002
Matsayin Sarki a
Idon Bahaushe: Tsokaci Daga Wasu Waƙoƙin Baka
(The Status of Sovereigns in the Eyes of the Hausas: Insights from Selected Oral Songs)
Daga
Halima Mansur
Kurawa
Department of
Languages and Cultures,
Federal University
Gusau, Nigeria
Mail: hmkurawa72@gmail.com, hmkurawa@fugusau.edu.ng
Phone:
+2348069611163
Da
Abu-Ubaida Sani
Department of
Languages and Cultures,
Federal University
Gusau, Nigeria
Mail: official@amsoshi.com, abuubaidasani5@gmail.com
Phone: +2348133529736
Abstract
“In ka ji Tambura sai Sarki,” meaning “Drums of war are only beaten for sovereigns,” encapsulates the unique position of sovereigns in Hausa culture. Sovereigns are distinguished by specific roles, behaviors, and attributes that set them apart from the “talaka” (ordinary folk), who cannot claim these qualities. As captured in the words of a praise singer, “Don ba a yin gasa da Sarki” (“No one can compete with the sovereign”), Hausa oral traditions consistently exalt sovereigns while reserving negative traits exclusively for their adversaries. This study examines Hausa oral songs to explore these cultural perceptions of sovereigns, employing Gusau’s (2015) Waƙar Baka Bahaushiya (WBB) as a framework. Primary data were collected through transcription and analysis of oral songs from memory cards, CDs, and both published and unpublished sources. Additionally, insights were gathered through consultations with courtiers and discussions with common folk in Hausa towns and cities to understand popular views on sovereignty. The findings reveal that Hausas attribute extraordinary qualities and powers to their sovereigns, perceiving them as reflective of the community’s own identity and status. This reverence explains the cultural norm of avoiding negative characterizations of sovereigns, highlighting their central role in Hausa sociopolitical and cultural life.
Keywords: Hausa Oral Literature, Hausa Traditional Music, Hausa
Culture, Sarauta System
1.0 Gabatarwa
Bisa ga al’ada,
Bahaushe ya amince mutane ba matsayinsu guda ba. Wani yana gaba da wani. Kowane
mutum da irin matsayinsa gwargwadon yadda al’ada ta tanada. Wannan matsayi yana
iya zama maɗaukaki wanda zai
riƙa hauhawa saboda
wasu dalilai. Yana kuma iya kasancewa maƙasƙanci a dalilin yin wasu abubuwa da ba a saba gani ba, waɗanda suka kauce wa sannanniyar al’ada da kuma addini.
A tsarin zamantakewar
Hausawa, sarki yana gaba da kowa a bisa wasu dokoki waɗanda al’ada da addini suka tanada. Bahaushe yana lura da
halayen sarki da siffofinsa da ayyukansa da alherinsa da abubuwan da sarki yake
so da waɗanda yake ƙyama. Da haka ne
Bahaushe yake ba shi matsayi ɗayan biyu; ‘yabo’ ko
‘kushe.’ Wannan takardar ta yi ƙoƙarin fito da yadda Bahaushe yake kallon halayen sarki da suka haɗa da mutunci da kwarjini da ƙarfin imani da
hikima da son addini da son jama’arsa. Binciken zai nazarci duk waɗannan daga bakin mawaƙan baka. Haka kuma,
daga bakinsu ne zamu fahimci halaye na kushe
waɗanda Bahaushe kan yi
ga sarki saboda a ganinsa ya kasa kaiwa matsayin yabo.
1.1 Dabarun Bincike
An tattara bayanan
wannan bincike daga majiyan farko ta hanyar sauraron waƙoƙin baka na Hausa. Bugu
da ƙari, an tattauna
da mutanen fada don jin halaye da ɗabi’un Sarakuna.
Haka kuma an yi hira da sauran jama’a gama-gari don fahimtar hangensu game da sarki.
Ayyukan da suka gabata a fannin nazarin waƙa sun yi wa
binciken jagora tare da saita masa alƙibla.
Bugu da ƙari, an ɗora wannan aiki a kan ra’in Waƙar Baka Bahaushiya
(WBB). Wannan ra’i ne da Gusau (2015) ya assasa. Ra’in ya samar da muhimman
matakai da kuma ingantaccen tsarin nazarin waƙoƙin Hausa, tun daga
kan taliyon tarihin makaɗi har zuwa
tsettsefe jigo ko turken waƙa. Manazarta da suka yi amfani da wannan ra’in a
bincikensu sun haɗa da Danhassan
(2024).
2.0 Sarki Da Sarauta
Sarki shugaba ne na al’umma wanda ya kasance mafi girman martaba da
matsayi a tsarin sarautar gargajiya. A Sa’id da wasu (2006 p. 392) an
bayyana ma’anr sarki da cewa: “Sarki shi
ne mutumin da aka naɗa ta hanyar
gargajiya don ya shugabanci mutane ta hanyar mulki ko sana’a ko wani abu.” Al’ada ita ta tanadi sha’anin sarauta a hannun
wasu mutane na musamman. Talaka komai ƙwazonsa da cancantarsa ba ya yin sarauta.
Sarauta kuwa tana
nufin “shugabanci musamman irin na
gargajiya” kamar yadda Sa’id da
wasu (2006 p. 391) suka bayyana.
Yahaya da wasu, (1992 p. 73) sun yi bayanin ma’anar sarauta da cewa: “Sarauta
dai tana nufin mulki ko iko. Watau ko kuma ɗaukar nauyin jagorancin al’umma wanda ya haɗa da yi musu shugabanci ta hanyar tsara hanyoyin kiyayewa
da lafiyarsu da ta dukiyarsu da shirya musu ƙa’idojin zaman tare
ta fuskar shari’a da gudanar da hulɗa tsakanin ƙasarsu da ƙasashen maƙwabta da ƙasashen waje. Wanda yake yin sarauta shi ne sarki, ƙasar da yake mulka
kuwa ana kiranta masarauta.”
A cikin wannan
bayanai za a fahimci cewa, saurautar da sarki yake yi tana ba shi wani matsayi
na musamman a cikin al’umma. Matsayi kuwa yana nufin “ɗaukakar matsayi ita ce muƙami. Matsayi kuwa
abu ne da jama’a take iya gani a tare da mutum dangane da halayensa na
zama da mutane da ilminsa ko wadatarsa ta abubuwa, da kuma yadda yake iya
gudanar da waɗansu al’amura”
(Alhassan da wasu, 1982 p. 71).
3.0 Matsayin Sarki a Idon Bahaushe
A tarihin ƙasar Hausa, sarki
majiɓincin al’amuran al’umma ne. Sarautarsa ce take kula da zamantakewar
al’umma da tsaronsu da iliminsu da sana’o’insu, har ma da alaƙarsu da sauran
al’ummu. Bakura & Sani (2023 p. 98) sun nuna haka a inda suka ce “Kafin
tsarin mulkin dimokuraɗiyya, al’amarin ilimin al’umma ɗungurungum a hannun
sarakuna yake.”
A mahangar
Bahaushe sarki yana samun matsayi gwargwadon yadda yake bin tsarin cuɗe-ni-in cuɗe-ka tsakaninsa da
talakawansa. Akwai abubuwan da sarki zai yi musu, (misali, riƙonsu da adalci). Su
kuma talakawa akwai waɗanda za su yi masa
(misali, biyayya). A idon Bahaushe sarki yakan samu matsayi na yabo ko kushe.
3.1 Yabo
Yabo yana nufin
kambama ko kurantawa ko koɗa wani mutum ko
wani al’amari ta hanyar nuna dacewa da cikar ƙima da tsarinsa.
Sa’id da wasu (2006 p. 476) sun bayyana yabo a matsayin “faɗar wata kalma mai daɗi ga wani mutum da ya aikata wani kyakkyawan abu.”
Bahaushe ya yarda sarki yana da wasu halaye da suka fifita shi a kan sauran
jama’a. Su ne kuma suke ƙara masa kwarjini da martaba da ƙauna a idon mutane.
Bahaushe yana
yabon halayen sarkinsa da abin da masarauta ta shahara da shi. Idan masarauta
ta shahara ta fuskar yaƙi to zai yabi sarkinsa da jaruntaka. Idan kuma masarauta ta shahara a kan addini
sai a yabi sarkin ta hanyar koɗa halin riƙon addininsa.
Yabon da Bahaushe yake yi wa sarki, shi yake nuna jin daɗin yadda ake jagorantar sa. Hausawa sun ba wa sarki wani
muhimmin matsayi duba da halaye da siffofi da sarki yake da su, da kuma
abubuwan da yake aikatawa. Daga cikin ire-iren matsayin da yake ba shi akwai:
a. Matsayin uba
b. Matsayin karimi
c. Mai adalci kuma
mai tirsasawa
d. Matsayin jarumi
e. Matsayin mai
gaskiya
f. Matsayin gwanin
ado
3.1.1 Matsayin Uba
Asalin kalmar uba
tana nufin mahaifi. Duk da haka, kalmar tana da yalwar ma’ana a al’adance inda
take iya ɗaukar ma’anar majiɓincin lamuran mutum. A al’adance akan ba wa sarakuna
matsayin uba inda har ake kiran su da iyayen
ƙasa. Tasirin da sarki yake da shi, shi ya sa Bahaushe ya ɗauka shi uban kowa. Yana da halaye irin na uba kamar
tausayi da kulawa da jama’arsa. Sufi (1993 p. 197) ya nuna sarkin Kano
Abdullahi Bayero yakan sa wa a kawo duk yaron da ya isa shayi gidansa a sha su
tare da ‘ya’yan sarki, a kuma yi jinyarsu a nan har su warke. A lokacin jinyar,
kullum sai an yanka musu ƙaton bajimi.
Irin matsayin da
sarki yake da shi na uba ya sa komai muƙamin talaka a al’ada shi ne yake gaishe da sarki da kai
masa ziyarar ban girma. Ga misalan da suke nuna wannan matsayi daga wasu makaɗan baka:
Ɗan sarki ba ya ja da sarki,
Don ya sani ubanai ne,
Ba ya jan kau ubanai wargi.
(Sarkin Taushi:
Muhamman bajinin gidan Sambo...)
Kalmar ‘ja’ a nan
za ta iya ɗaukar ma’anar
jayayya ko wasa. Ana samun wasa ne a tsakanin tsareku, wato sa’a a shekaru ko
matsayi. Wanda kuwa aka ɗauka a matsayin
uba, ba zai yi daidai da tsara ba. Don haka sarki da yake da matsayi irin na
uba, ba za a ja shi da wasa ba ko jayyya ba.
Ɗangiwa Zuru na
cewa:
Ku bar gani nai
kamar yaro,
Yanzu shi a uban kowa,
Ga dauri shi aka
kira ya taho,
Yanzu shi ka kiran
kowa.
(Ɗangiwa
Zuru:Tankwafau namijin zaki...)
Wato ba shekaru ne
suka ba wa sarki matsayin uba ba. Muƙamin da yake riƙe da shi ne ya ba shi wannan martaba. Idan aka naɗa yaro ya zama sarki, to daga ranar ya zama uba ga
talakawansa, ba tare da la’akari da ƙanƙantar shekarunsa ba. Daga wannan lokacin abin da a da ake
umartar sa da ya yi, yanzu shi zai bayar da umarnin a yi. A duba ƙarin misali a ƙasa:
Ba mai tabarma
gare su,
Ban ga katifa ba,
Kayansu na sawa ya
bi ruwa,
Ba su samu ba,
Wasu ma ‘yan
‘ya’yan sun fita,
Sam ba su koma ba,
Da akwai tausai,
Ɗa da uwa a raba su,
A kai shi gidan sarki.
(Rarara: Waƙar jaje ga jama’ar Borno)
A nan mawaƙin ya nuna yadda
ake raba ɗa da uwa domin a
kai shi gidan sarki. Sarki ya wakilci uba a wannan bagire ta yadda ya jiɓinci lamarin yaran.
3.1.2 Matsayin Karimi
Karimi yana nufim
mutum mai karamci. Karamci kuwa ya shafi yawan kyauta da kuma shimfiɗar fuska wadda ta fi ta tabarma. Karamci da ya shafi
halayyar kyautatawa ko yin alheri. Bahaushe yana ɗaukar sarki a matsayin wanda ya fi kowa iya kyautar
girma. Misali, sarki yakan yi kyautar tufafi masu tsada da dawaki da kuɗi da bayi da sauransu.
Ga yadda Bahaushe ya
nuna karimcin sarki daga bakin makaɗa:
Kowas samu so,
Ga sarki,
Ba tambaya akai ba,
Sai a gani ga riguna nai.
(Sa'idu Faru: Bajinin gidan Buwai)[1]
A nan abin nan ne da
Bahaushe yake cewa, “ba ka abota da biri sandarka ta maƙale a sama,” ko kuma “barewa
ba ta gudu ɗanta ya yi rarrafe.” Wanda
sarki yake ƙauna ba sai ya buɗe baki ya faɗi ba. Alamu na wadatar
da yake ciki ita za ta nuna hakan. Lallai Bahaushe ya yarda sarki karimi ne
duba da yana iya yin kyautar tuɓe, kamar dai yadda Narambaɗa ya ce:
Kar ku gama ni da
yaro,
Kun san yaro bai yi
fasahata ba,
Kar ku gama ni da
yaro,
Kun san yaro bai yi
zalaƙata ba,
Yaro bai kai inda
Narambaɗa,
Mai Tabarukun
sarki.
(Narambaɗa: Gogarman Tudu jikan Sanda)
Kyautar tabaruku (kyautar tuɓe), ita ce kyautar da sarki zai tuɓe rawani (tasala) da yake da sha’awa ya miƙa wa wani. Zai kuma
iya tuɓe riga da wando da
taguwa waɗanda yake sanye da su
ya ba shi. Sannan ya kawo doki da kuɗi ya haɗa masa kamar yadda Gusau
(2001 p. 83) ya bayyana.
Kayayyakin nan da
aka jero a wannan ɗan waƙa sun isa su nuna
karimcin sarki ga talakawansa. Ga su kamar yadda Ɗanƙwairo ya zayyano
su:
Sarki mai kyautar
doki,
Sarki mai kyautar
riguna,
Sarki mai kyautar
wanduna,
Sarki mai kyautar
kuftoci,
Sarki mai kyautar
alkyabba,
Sarki mai kyautar
rawunna,
In dai yai maka kayan
ƙawa,
Ya miƙa ma kuɗɗi Fam ɗari
Abin shagaliya
samu.
(Ɗanƙwairo: Ba takura
kaurin gaba)
2.1.3 Mai Adalci Da Tirsasawa
Adalci yana nufin
tausayawa ko yin hukunci bisa gaskiya da amana ko rangwantawa. Idan aka ce
adali kuwa, ana nufin mutum ko shugaba mai adalci. Kalmar tirsasawa kuwa tana
nufin tilastawa. Mai tirsasawa shi ne wanda yake tilastawa domin a aikata wani
aiki ko a guji aikata abin da ya hana.
A idon Bahaushe
Sarki adali ne mai yin hukunci da gaskiya. A ɓangare ɗaya kuma yana iya
tirsasawa a yi wani abu ko a bari. Dole sarki ya haɗa waɗannan siffofi
wajen gudanar da mulki. Dubi yadda makaɗi ya ce:
Riƙe talakkawanka da kyawo,
Kai musu hairi,
Ka sa su hanyoyin Musulunci,
In sun tanƙware ka tanƙwaso su,
In ko sun ƙiya ka ba su kashi,
Sai an juya musu hali,
Talakka bai san,
Talakka ne ba.”
(Ɗanƙwairo: Babban Jigo na Yari uban Shamaki...).
Wanda ya fanɗare daga kan daidai shi ne wanda za a tanƙwaso ya koma kan
hanya. Ashe kuwa dole ne sarki ya zama mai tirsasawa.
A wani wuri kuma makaɗi yana cewa:
Tsaya yanzu lokaci
dai ya canza,
Duniya tana ga
mazaizanta,
An ce sarakuna
suke mulki,
Ba su ja a ja don
ba hali.
Sarki yas san
yanayin birni,
Sarki yas san
yanayin daji,
Yas san daɗin talakawanai,
Yas san zafin
talakawanai,
Tattalin ƙasa sai sarki,
Tun zamanin na
hwarko balle yau.
(Sani Aliyu Ɗandawo:
Gadan-gadan Sarki Mamman...)
Sanin halin da
talakawa suke ciki alama ce ta iya mulki, Shi kuwa iya mulkin ana auna shi ne
da adalcin shugaba.
2.1.4 Matsayin Jarumi
Jarumi siffa ce ta
mazantaka wadda take nufin ƙarfi da jajircewa da rashin tsoro. Siffa ce ta kamala da
cikar iko ga sarki. Bahaushe kuma ya fahimci haka. A bisa wannan fahimtar ne ma
Sa’idu Faru yake cewa:
Ban da gudu ban da
razana,
Ka san Sarki ba ya
waiwaya,
Ko da jan Gwamna
yag gani.
(Sa’idu Faru: Gwabron giwa uban Galadima...)
Jarumi don tsoron
halaka akan rasa mai tarar gaba da shi. Makaɗi Sani Mamman Inyagi ya nuna ɓacewar lissafi ne yin jayayya da sarki a inda ya ce:
Sarki fa ikon
Allah,
Kowa ka jayayya da Sarki,
Ka san dubarar shi ta ɓace,
(Sani Mamman Inyaga:
Mamman Sadaukin Sarakuna...)
2.1.5 Mai Gaskiya
“Gaskiya na nufin nuna
ko faɗar ko aikata abu a
ainihin yadda yake” (Sa’id da wasu, 2006 p. 161). Wannan siffa ko ba a faɗa ba, ka san Bahaushe zai saka ta a cikin ma’aunan da
yake auna sarki da shi. Ita gaskiya tare suke koyaushe da adalci. Sarakuna su ne
suka fi cancanta da su tsare gaskiya. Sa’idu Faru yana cewa:
Makarinka gaskiya,
In dai ka bi kame-kamen ƙarya ana ta yi,
Ba a zamna hwaɗi gaban Sarki ba.
(Sa’idu Faru: Adon
San Kano Shiryayyen Sarki)
2.1.6 Iya Ado
Iya ado a wajen
sarakuna abin so ne. Sarki yakan yi ado na ban ƙaye a lokacin
fadanci ko fita rangadi ko halartar wani taro ko hawa na salla da dai sauran
bukukuwa masu alaƙa da sarauta. Da wuya talaka ya ga sarkinsa ba a cikin ado ba, domin ado
kamala ce ga sarakuna. Yana ƙara musu farin jini da kwarjini da ɗaukaka. Ɗaukakar sarki tana ɗaga darajar talakawansa. Galibi tufafin da sarki yake sawa sukan bambanta
da na sauran jama’a ta fuskar kyau da tsari da kuma daraja da tsada. Makaɗa a cikin waƙoƙinsu daban-daban sukan yaba adon sarakuna. Misali:
Alkyabbar da ya
sanya,
Da kaya nai na
jikinai,
Alkyabbar wani
sarki,
Ba ta sayen wannan
alkyabba,
Albashin wani
sarki,
Na shekara ashirin
da biyar,
Ba zai sayi alkyabbar
ba.
(Ɗanƙwairo: Batakura
Kaurin gaba...)
2.2. Kushe
Kalmar ‘kushe’
tana nufin bayyana ƙasƙancin wani abu da
kasancewarsa koma-baya ta hanyar nuni ga naƙasu da aibin da
yake tattare da shi. Bahaushe ba ya son sarki da wata tawaya a ƙira ko a hali
kamar rowa, waɗanda za su sa a yi
masa kushe. Kowane makaɗi yana ƙoƙarin
yaba sarkinsa tare da zaƙulo wani aibin da zai kushe abokin hamayyar sarkin
nasa, kamar yadda Bakura & Sani (2021 p. 48-49) suka bayyana. Daga abin da
Bahaushe yake kushewa game da sarki akwai:
a. Tsufa
b. Tawayar siffa
c. Mugun hali
d. Raini
e. Ƙasƙanci
2.2.1 Tsufa
Kalamar ‘tsufa’
tana nufin daɗewa a duniya.
Tsufa tawaya ce a tunani da ƙarfin jiki. Idan sarki ya kasance tsoho, tsufar za ta hana
shi sukunin sauke nauyin da yake kansa. Bahaushe ba ya son ya ba wa tsoho sarki,
saboda sanin nauye-nauyen da suke tattare da mulki. Sarkin Taushin Sarkin Katsina
yana cewa:
Ran da Allah yay
yo ni ban san shiga burtu ba,
Mai farin geme ya
bi ya lallaɓa mai shuni,
Yanzu sun gane ba su son bai wa tsoho sarki.
(Sarkin Taushin
Katsina: Muhamman Bajimim gidan Sambo gwabron giwa)
Narambaɗa kuma ya ce:
Gidan ga mutum huɗu ba su sarauta,
Da samɓalto da satoto,
Sai wanga na ukku ƙazami,
Na cikon huɗu ɗinsu azuji,
(Narambaɗa: Shiri bajimin Mamuda...)
Kalmar azuji
tana nufin tsoho. Narambaɗa ya kawo su cikin
jerin munanan siffofi da za su hana a yi wa mutum sarauta. Wannan ya yi daidai
da abin da Sarkin Taushin Sarkin Katsina ya ambata na cewa mutane “ba su son
bai wa tsoho sarki.”
Makaɗa Ɗanƙwairo kuwa cewa ya yi:
Kyawun ɗan sarki talatin,
Ɗan sarki duk yay yi sittin,
Bai gaji gidansu ba ta ɓace mai,
Sai biɗar jalli,
Ai tuggun jakkai,
A samu na shan
dawo,
Kar a lalace.
(Ɗanƙwairo: Shirya
kayan faɗa Maigida Tsahe...)
Duka waɗannan misalai ne da suke nuna kushen Bahaushe ga tsoho ya
zama sarkinsa. Saboda kasancewarsa tsoho rauni ne da zai hana shi gudanar da
mulki, ya kasa fahimtar abubuwa har su fi ƙarfinsa. Wannan ne
ya sa wasu sarkunan suke yin murabus su naɗa ‘ya’yansu a lokacin da tsufa ta kama su.
A wani wuri kuwa Ɗanƙwairo ya sake
cewa:
In ji mutanen
garinmu,
Ka yi sarauta cikin lokaci,
Sarkin Maradun bai zarce lokaci ba.
Yaro ɗan shekara talatin,
Aka bai wa sarki,
(Ɗanƙwairo: Jikan
Moyi...)
Duka waɗannan misalai ne da suke fito da hangen maslahar Bahaushe
a cikin bayar da mulki ga mutum mai madaidaitan shekaru, saboda irin nauyin da mulki
yake tattare da shi.
2.2.2 Tawaya a Siffa
Akan yi wa sarki
zambo saboda wata siffar tawaya da yake da ita. Wannan ne ya sa Bahaushe yake
nuna ƙyamar tawaya ko
nakasa ga sarkinsa. Daga cikin tawayar akwai wadda a al’adance ba a ba wa
mai ita sarautar mutanen gari masu lafiya. Ire-irensu sun haɗa da makanta ko kurumta da sauran nau’ukan nakasar da za su
sa ya kasa sauke nauyin da yake kansa. Akwai kuma tawayar da ba ta kai waɗannan ba amma za ta rage kwarjini da muhibbar sarki a
idon jama’a. Sa’idu Faru yana cewa:
Dogon sarki yana da ban shawa,
Ran da an ka zo taro,
Ya hi kyau da riguna.
Duw
wanda ag gajere a aje shi gun rabon dawo.
Shi
kai ma wanga dunƙule,
Shi
kai ma wanga dunƙule,
In
wurin da mata ciki,
Hat
tuman gada yakai.
(Sa’idu Faru: Ya riƙa da gaskiya, Muhammadun Muhammadu…)
Tun da fari sai da
makaɗin ya yi yabo kan
sarkin da yake da tsawo, domin idan ya tashi yin zambo ya nuna wanda bai samu
sarauta ba gajartarsa ce ta jawo masa.
Ibrahim Narambaɗa kuma ya ce:
Ka ga ɗan sarki da kunnuwa da hwaɗi,
Ga shi da ƙarya ga shi da rowa,
Ko ka girmama shi
ba shi sarki.
(Narambaɗa: Masu gari mazan gabas tsayayye...)
A wannan ɗiyan waƙa, Narambaɗa kushe ya yi ga halittar ɗan sarki. A zamantakewa ta yau da kullum faɗin kunnuwa ba dole ne ya kasance wani abin magana ba. A bagiren sarauta
kuwa, komai ƙanƙantar abu yana iya zama babba, kuma abin kushewa.
2.2.3 Mugun Hali
Hali yana nufin wani
wani yanayi ko ɗabi’a ko salon
rayuwar mutum game da yadda yake gudanar da lamura da fahimtar al’amura da
mu’amalantar al’umma da sauransu. Gusau, (2010 p. 3) ya bayyana cewa: “Ɗabi’a halaye ne waɗanda mutane suke yi a ɗaya ɗayansu, kuma a kan
fahimci kowane mutum da irin hali nasa daban da wani.” Ado, (2017 p. 2) ya yi ƙarin bayani game
da kalmar ɗabi’a da cewa: “... halayya ce ta
mutum wadda yake nunawa har a fahimci ko shi wane.”
A cikin halaye
akwai kyawawa akwai kuma munana. Ga abin da Narambaɗa ya ce:
Gidan ga mutum huɗu ba su sarauta,
Da samɓalto da satoto,
Sai wanga na ukku ƙazami,
Na cikon huɗu ɗinsu azuji,
(Narambaɗa: Shiri bajimin Mamuda...)
A fahimtar Bunza,
(2009 p. xxvii), “Samɓalto da Satoto su
duka wawaye ne.” Wawa shi ne mutumin da hankalinsa da wayonsa suka ƙaranta, suka kasa
kai gwargwadon shekarunsa. Sarauta ɗaukar nauyin
jama’a ne, don haka rayuwar talakawa duka tana ƙarƙashin kulawar
sarki. Bahaushe yana son sarkinsa ya zama mai kaifin basira da hangen nesa, ba
wawa ba.
Dangane da ƙasanta kuwa, Abdulƙadir da Kurawa
(2023 p. 167) sun bayyana cewa “Ƙazami, na nufin maras tsafta. Ƙazanta rauni da
rashin kaifin basira da ha’inci da ƙyuya sune suke kawo ta. Idan mutum ya zamo ƙazami a tufafi da
abinci da muhalli alamua ce da ke nuna yana da ƙazantar hali da
raunin imani.” A bisa wannan, ƙasanta hali ne marar kyau.
2.2.4 Reni/Raini
‘Raini’ ko ‘reni’
shi ne mayar da mutum ba komai ba, wato ƙarƙantacce marar wani tasiri ko kuhimmin gurbi a cikin
al’umma ko dangane da wani al’amari. Yadda Bahaushe yake girmama sarkinsa, zai
yi ƙyamar a samun wata
kafa wadda za ta sa a raina shi. Idan kuwa aka samu raini ya shiga tsakanin
sarki da yaransa, to sai darajar sarkin ta ragu a idon Bahaushe, har ya yi masa
zambo, kamar yadda wannan makaɗi ya yi:
Amma shi ko ad da dama-dama
Ga
wani sarki na ta kumburi da yara nai,
Sun
sha ma shi hura.
(Sa’idu Faru: Koma shirin daga na Bubakar, Gamda'aren
Alƙali
wan maza.)
Kai hannu kan
kayan sarki ya nuna raini da rashin tsoron hushin sarki. Kumburi (fushi) kawai,
ya nuna raunin da sarki yake da shi wajen yin hukunci.
2.2.5 Talauci
Bahaushe yana son
sarki mai wadata. A mahangar Bahaushe, yana danganta talauci da ƙarƙanci, don haka
yana ganin kasawa ce gun sarki ya zama maras abin hannu. Makaɗi ya nuna hakan a wannan ɗan waƙa:
Ga wani Sarki ba shi da zagi,
Kuma sannan bai da guzuri,
Garin
rogo ɗai su
kai ta ci da guru,
Kowane na aza ruwa.
(Sa’idu Faru: Koma shirin daga na Bubakar, Gamda'aren
Alƙali
wan maza)
Zagi shi ne mai shigewa gaban dokin sarki idan an yi hawa. Rashin
zagi a gun sarki yana nuna sarkin ba shi da dokin hawa ko kuma ba shi da
wadatar da zai ɗauki nauyin wanda
zai riƙa yi masa zagi. A ɗaya ɓangaren kuma, rashin
guzuri yana nuni ga talauci. Haka
kuma cin garin rogo da guru (ƙuliƙuli ko ƙarago), maimakon
wani nau’in abinci da ya ɗara wannan daraja, ya sake fito da talaucin sarkin da aka yi wa zambo.
Wannan ɗan waƙar ma nuni yake yi da aibin talaucin sarki:
Ga wani gumberun uban ƙasa
Da yara nai wajjan guda huɗu.
Ga wani samɓolon uban ƙasa,
Da yara nai wajjan guda huɗu,
Ba ko mai suturak kwabo huɗu,
Ya hita mota ya yi tagumi,
Da kwandon ɗunya yay yi guzuri.
(Sa’idu Faru: Koma shirin daga na Bubakar, Gamda'aren
Alƙali
wan maza)
Kalmar gumbe tana nufin ‘gajeren mutum’. An ambaci siffar ne don zambon ya ƙara muni, a fito
da talaucinsa. Talaucin ne ya sa har aka ƙiddiddige yaransa huɗu, don a nuna ba shi da wadatar da zai iya ɗaukar nauyin sama da haka. Rashin wadatar ya bayyana a
darajar tufafinsu da guzurinsu na ɗunya. Ɗunya ko ɗinya itaciya ce mai ƙananan ‘ya’ya baƙaƙe masu zaƙi da ake ci ko a
yi maɗi da su.
Sakamakon Bincike
Binciken nan ya
fahimci cewa, sarki yana samun matsayi na yabo a al’adance a yayin da yake da
wasu siffofi na kamala a hali da kuma zati. Halayen sun shafi adalci da karamci.
A bisa wannan dalili ne ma makaɗan Hausa suke
siffanta sarakuna ta hanyar amfani da kalmomi irin su darzaza da garnaƙaƙi da ruwan wankin dauɗa da alfijir ko gamzaki da giwa da sauran sunaye da suke nuna ƙasaita da buwaya.
Bugu da ƙari, sarki uba ne ga talakansa, har ma da ‘ya’yansa da za su zo nan gaba
(shi talakan). Sarki yana iya ba shi riga da abinci da gona sannan ya yi masa
aure, kuma ya ba shi gidan da zai zauna. Ko bayan waɗannan, zai kuma ba shi tsaro. Wani mutum na daban
(talaka) yana iya mallakar ire-iren waɗannan halaye da siffofi nagartattu, amma ba su da tasiri kamar na sarki.
Daga mahangar makaɗan Hausa, binciken ya fahimci cewa Hausawa suna son sarki
ya zamo muzakkari ba tsoho ba. Tsufa rauni ne a jiki da kuma tunani. Idan sarki
ya kasance tsoho yana iya bayar da umarni a shashantar saboda an san zai manta sakamakon
tsufa. Haka kuma, yana iya cewa a yi abu kaza, a ɗauka gigin tsufa ne.
A ɓangare ɗaya kuwa, binciken
ya gano cewa ana jingina aibi ne ga magautan sarki, kamar fadawa ko wani sarki
mai ja da wanda ake yi wa yabo. Sakamakon haka, zambon da za a yi gare su zai
zamo yabo ga sarkin da ake koɗawa kasancewar an
kakkaɓe masa abin da aka
yi musu zambo game da shi. Komai ƙarancin aibu da yake tattare da halaye ko zatin sarki
yana iya kasancewa babban al’amari musamman yayin da makaɗa suka kambama shi da ruruta shi.
Kammalawa
Ko da ma dai,
adabi madubi ne ko hoton hango rayuwar al’umma. Ciki har da mu’amalarsu da
tunani da fahimtarsu dangane da lamura daban-daban da suka shafi rayuwarsu.
Wannan takarda ta hango wani ɓangare na fahimtar
Hausawa dangane da sarki da sarauta. An yi amfani da mahangar waƙoƙin baka domin
fahimtar tunanin Hausawa dangane da matsayin sarki musamman abin da ya shafi
abubuwan da suke ɗaga masa ƙima da waɗanda suke rage masa daraja. Lallai Hausawa suna matuƙar darajanta sarki
da sarauta a inda aka fito ta yadda har ake sa ran sarki ya kasance isasshe ba
ragagge ba a fannin halayya da cikar zatin halitta. Wannan ya kasance saɓanin sauran mutane gama-gari (talakawa) da ba dole ba ne
wata ƙaramar nakasa da
take tattare da su ta kasance abin ɗaga ido a kalla.
Lallai a tunanin Hausawa game da sarkinsu ya yi daidai da kalaman Makaɗa Mu'azu Ɗan Alalo Ƙayauki, a inda yake cewa:
“Darajar kaza
gashinta,
Darajar makaɗi sarki nai.”
(Makaɗa Mu'azu Ɗan Alalo Ƙayauki, Katsina: Mainasara ɗibgau, Cigari Ummaru mai Turawa)
Manazarta
Abdulƙadir, Ɗ., & Kurawa, H. M. (2023). Munanan halaye da
tasirinsu a rayuwar Hausawa: Nazari daga waƙoƙin
Narambaɗa. Biram Journal of Contemporary Research
in Hausa, 160–171. SLUK Printing Press. ISSN 2992-6173.
Ado, A.
(2017). Ra’o’in bincike kan
al’adun Hausawa. Kanki Classical Media Enterprises.
Ahmad, M.
A., & Magaji, F. A. (2023). Hali zanen dutse: Zayyanar kyawawan halayen
sarakuna a wasu waƙoƙin Musa Ɗanƙwairo.
In Studies on the poetic
dynasty of Musa Ɗanƙwairo Mai Turu Ƙanen Makaɗa Kurna Maradun (pp. 623–630). The Department of
Nigerian Languages, Bayero University, Kano. ISBN 978-978-798-880-0.
Alhassan,
H., & Wasu. (1982). Zaman
Hausawa (Bugu na biyu). Islamic Publications Bureau. ISBN
978-247-025-2.
Aminu, N.
(2013). Tunanin Bature a
wajen Hausawa: Waiwaye a kan adabin azancin magana na Hausa. Ahmadu
Bello University Press Limited. ISBN 978-125-426-2.
Bakura, A.R. & Sani, A-U. (2022). Kishi a bakin makaɗan baka. South
Asian Research Journal of Arts, Language and Literature (SARJALL), 4(2), 45-57. www.doi.org/10.36346/sarjall.2022.v04i02.002.
Bakura, A.R. & Sani, A-U. (2023). Gudummawar sarakuna wajen bunƙasa
ilimi a Nijeriya ta Arewa. Tasambo Journal of Language, Literature, and
Culture, 2(1), 98-106. www.doi.org/10.36349/tjllc.2023.v02i01.012.
Bello, G.
(1976). Yabo, zuga da zambo a waƙoƙin sarauta. In Harsunan Nijeriya.
BirninMagaji,
I. M. (2023). Makaɗa
Ibrahim Narambaɗa a
fadojin Ƙasar Hausa. In Proceedings of the International
Conference on Ibrahim Narambaɗa
Tubali (pp. 118–129).
Bunguɗu, H. U., & Tsafe, B. A. (2023).
Halin mutum a waƙoƙin Narambaɗa. In Proceedings of the International Conference on Ibrahim
Narambaɗa Tubali
(pp. 167–173).
Bunza, A.
(2009). Narambaɗa. Ibadan Islamic
Publishers Centre Limited.
Bunza, A. M.
(2023). Ɗiyan sarauta a
tafashen makaɗa Musa Ɗanƙwairo. In Studies
on the poetic dynasty of Musa Ɗanƙwairo Mai Turu Ƙanen Makaɗa Kurna Maradun (pp. 511–520). The Department of
Nigerian Languages, Bayero University, Kano. ISBN 978-978-798-880-0.
Danhassan,
F. A. (2024). Tubalin yabon mata a wasu waƙoƙin Alhaji Musa Ɗanƙwairo. Tasambo
Journal of Language, Literature, and Culture, 3(2), 219–224. https://doi.org/10.36349/tjllc.2024.v03i02.028
Ɗanmaigoro, A.
(2013). Karimcin sarakuna a cikin littafin Ruwan
Bagaja. In Ruwan
Bagaja in Perspectives (pp. 529–540). Institute of Research and
Studies Department of African Languages, Cairo University. ISBN 978-125-481-5.
Dunfawa, A.
A. (2004). Zuga a waƙoƙin fada. Algaita Journal of Current Research in Hausa Studies, 3(1).
Benchmark Publishers Limited.
Gaya, M. A.,
& Wasu. (2023). Nason halayen sarakunan Ƙasar Hausa a wasu waƙoƙin makaɗa Musa Ɗanƙwairo. In Studies on the poetic dynasty of Musa Ɗanƙwairo Mai Turu Ƙanen Makaɗa Kurna Maradun, 632–639. The Department of Nigerian
Languages, Bayero University, Kano. ISBN 978-978-798-880-0.
Gusau, S. M.
(2001). Waƙar Gogarman
Tudu ta Ibrahim Narambaɗa
a mazubin nazari. Algaita
Journal of Current Research in Hausa Studies.
Gusau, S. M.
(2015). Mazhabobin ra’i da
tarke a adabi da al’adu na Hausa. Century Research and Publishing
Limited.
Sa’id, B., Ƙaraye, M., Yalwa, L. Ɗanladi, Daba, A. H., Bichi, A. Y.,
Rufa’i, A.,
Kafin Hausa, A. U., Sani, S., & Musa, A. (2006). Ƙamusun Hausa. Cibiyar Nazarin Harsunan
Nijeriya, Jami’ar
Bayero, Kano.
Sani, Y. S.
(2023). Ambaton kyauta a wasu waƙoƙin Ibrahim Narambaɗa Tubali. In Proceedings of the International
Conference on Ibrahim Narambaɗa
Tubali (pp. 394–399).
Sarkin
Sudan, I. A. (2023). Taubansantakar Narambaɗa da ‘yayan
sarakuna. In Proceedings of
the International Conference on Ibrahim Narambaɗa Tubali (pp. 55–61).
Sufi, A. H.
(1993). Musan kammu.
Mai Nasara Press.
Uba, A.
(2017). Kwatanta al’adun wasu masarautun Hausawa da na Yarbawa (Ph.D thesis).
Bayero University, Kano.
Umar, M. B.
(1987). Dangantakar adabin baka da al’adun gargajiya. Tofa Commercial Press.
Usman, M.
Y., & Usman, H. S. (2023). Yanaye-yanayen sarauta a wasu waƙoƙin
Ibrahim Narambaɗa. In Proceedings of the International
Conference on Ibrahim Narambaɗa
Tubali (pp. 255–259).
Yahaya, I.
Y., & Wasu. (1992). Darussan
Hausa don manyan makarantun sakandare (Littafi na 2). University
Press Plc. ISBN 978-249266-4.
Yahaya, I.
Y., & Wasu. (1992). Darussan
Hausa don manyan makarantun sakandare (Littafi na 3). University
Press Plc. ISBN 978-249227-2.
Yola, M. M.
(2023). Wasu al’adun sarakunan Hausawa a waƙoƙin
Narambaɗa. In Proceedings of the International
Conference on Ibrahim Narambaɗa
Tubali (pp. 154–159).
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.