Tasirin Habaici a Wakokin Sa’idu Faru Wajen Kare Martabar Sarki

Citation: Dangulbi, A.R. & Hamidu, I. (2024). Tasirin Habaici a Waƙoƙin Sa’idu Faru Wajen Kare Martabar Sarki. Four Decades of Hausa Royal Songs: Proceedings from the International Conference on the Life and Songs of Makaɗa Sa'idu Faru, 3(3), 321-327. www.doi.org/10.36349/tjllc.2024.v03i03.044.

Tasirin Habaici a Waƙoƙin Sa’idu Faru Wajen Kare Martabar Sarki

Na

Aliyu Rabi’u Ɗangulbi
Sashen Harsuna Da Al’adujami’ar Tarayya Gusau.
Gsm No. 07032567689, 07088233390
Email: aliyurabiudangulbi@gmail.com

Da

Idris Hamidu

Adamawa State College of Education, Hong
Gsm no. 080633440780
Email: idrishamidgagai@gmail.com

Tsakure

Masarautun gargajiya gidaje ne masu daraja da ɗaukaka a idon al’ummar Hausawa da suka kamata a girmama su a kowane ɓangare na rayuwa. Makaɗa Sa’idu Faru ya taka rawa wajen ƙoƙarin kare martabar waɗannan gidajen sarautu ta hanyar amfani da habaici a cikin waƙoƙinsa na sarauta. Wannan muƙala mai suna ‘Tasirin habaici a cikin waƙoƙin Sa’idu Faru wajen kare martabar sarki”za ta yi magana ne a kan tasirin da habaici ya yi wajen kare martaba, da ɗaukaka darajar masarautar gargajiya ta Sarkin yaƙin Banga Sale Abubakar, a gundumar Ƙauran Namoda, a yankin Arewa Maso-Yamma. Domin cimma manufar wannan muƙala, an yi amfani da hanyar samo kaset-kaset na waƙoƙin Sa’idu Faru da ya yi wa Sarkin Yaƙin Banga, a lokacin rayuwarsa. Habaici magana ce da mawaƙan Hausa suke furtawa zuwa ga sarakuna abokan hamayya ko ‘ya’yan sarakuna ko fadawa ko wasu makaɗan sarakuna da suke adawa da sarkin da ake yi wa waƙa. Makaɗa Sa’idu Faru yana daga cikin makaɗan fada da suka taka rawar gani wajen kare martabar gidan sarautar gargajiya ta Banga ta hanyar amfani da habaici wajen faɗakarwa da ilmantar da sarki game da irin shirin da ‘ya’yan sarakuna da ‘yan adawa ko abokan hamayyarsa suke yi domin rushe martabar masarautarsa ko kuma gidan sarautar. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da wannan hanya ta habaici domin ya kare martabar sarautar gargajiya daga mugun nufin ‘yan adawa na ganin sun tarwatsa haɗin kai da sarki yake da shi tsakaninsa da ‘yan sarautar Banga. Muƙalar ta gano cewa, a cikin waƙoƙinsa da ya yi wa Sarkin Yaƙin Banga Sale Abubakar, Sa’idu Faru ya tabbatar da martabar wannan masarauta a idon duniya ta hanyar jawo hankalin jama’a su fahimci cewa ‘ya’yan sarakun da abokan hamayya ba waɗanda za a ba amana ba ne. Koyaushe manufarsu su ƙulla wa sarki sharri da fatar ya mutu su gaje shi, su yi sarautar Sarkin Yaƙin Banga. Muƙalar ta gano cewa habaici dabara ce da makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da ita wajen jawo hankalin sarki da masu saurare su fahimci cewa, manufofin ‘ya’yan sarakuna ko abokan hamayya ko fadawa ko sauran makaɗan fada zuwa ga masarautar gargajiya, gyara kayanka ne, wanda Hausawa ke cewa ba ya zama sauke mu raba.Sai dai wasu lokuta abubuwan da ‘yan adawa suke nunawa ga sarki ba wai don ƙiyayya ba ce, a’a, domin su ƙara tunatar da shi ne wajen gyara tafiyarsa ta hanyar yi wa talakawansa adalci ba tare da nuna banbanci ko son kai ba. Wannan dabara ta amfani da habaici ta ƙara ɗaukaka daraja da kwarjini da kare martabar Sarkin Yaƙin Banga a lokacin da yake mulki.

Fitilun Kalmomi: Habaici, Sarautun Gargajiya, Martabar Fada, ‘Ya’yan Sarki, da Abokan Hamayya.

1.1 Gabatarwa

Shugabanci irin na sarautar gargajiya salon jagoranci ne da sarakuna da aka naɗa suke tafiyar da shi tare da haɗin kan waɗanda ake mulka. Wato, shugabanci ne na al’umma da yake buƙatar a sami mutum jarumi, mai haƙuri da tausayi da riƙon amana da za su taimaka masa wajen tafiyar da mulki cikin adalci ga talakawansa. Mawaƙan fada suna amfani da hikimominsu wajen zaƙulo kyawawan halaye da ɗabi’u na sarakunan da suke yi wa waƙa domin mutane su ƙara son su, su kuma girmama su. A cikin wakoƙinsa na fada, Makaɗa Sa’idu Faru ya taka muhimmiyar rawa wajen wayar wa jama’ kansu dangane da martaba da darajar da gidajen sarauta suke da su ga al’umma. Ganin yadda wasu mutane da sauran al’ummar Hausawa, musamman ‘ya’yan sarauta da fadawa da sauran ‘yan adawa suke bibiyar sarakunansu da gidajen sarautu da mugun nufi, ya sa makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da habaici cikin waƙoƙinsa domin ya ƙasƙanta ‘yan adawa da ‘ya’yan sarakuna da fadawa da sauran makiyan sarki a idon duniya, sannan ya kare martabar masarautun gargajiya. Daga cikin saƙonnin da habaicin yake isarwa ga ‘yan adawa, akwai tozarta ko kushe wa ɗabi’unsu na rashin biyayya ga sarakuna da gidajen sarautun gargajiya. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da wannan hanya ta habaici a cikin waƙar da ya yi wa sarkin yaƙin Banga domin ya kare martabarsa da gidan sarautar Banga daga hassadar ‘yan adawa da abokan hamayya.

2.1 Habaici

Habaici wata magana ce da ake furtawa zuwa ga wani mutum ko wasu mutane a matsayin hannunka- mai –sanda ko shaguɓe ko gugar-zana don wanda aka yi wa, ya ji kuma ya gyara halayensa ba tare da an ambaci sunansa ba. Masana da manazarta sun yi bayanai daban-daban dangane da ma’anar habaici. Bargery (1993) da Ɗangambo (1984) da Ɗangulbi (1996), sun ce, “habaici magana ce mai ɓoyayyar manufa”. Akan yi magana ce gajeruwa da nufin isar da wani saƙo ko wani abu ga wanda aka yi maganar dominsa. Wato akan yi habaici a cikin sigar karin magana don a gargaɗi wani mutum ko a yi masa hannunka- mai- sanda ko shaguɓe ga wani abu maras kyau da yake aikatawa domin ya ji, ya daina.

Malumfashi da wasu, (2014:24) sun bayyana cewa, habaici kan faru a lokacin da abu biyu ko fiye suka nuna ƙaunar su a kan abu ɗaya. Wato bisa ga al’ada irin ta ɗan adam, ba ya son ya haɗa, ko ya yi tarayya da wani a kan abu ɗaya da wani. Wannan ne ya sa Bahaushe yake amfani da habaici don ya nuna rashin amincewarsa ga tarayya ga abin da yake so da wani mutum. Umar (1987) ya ce “an fi samun habaici a tsakanin mata masu kishin juna, wato a tsakanin mata masu kishi da juna aka fi samun habaici. Kamar yadda Koko (1989) ta ce, habaici tsoro ne kuma yakan zo cikin sifar takala da kuma ramuwa a fakaice. Koyaushe habaici yana tafiya tare da arashi da yake nuna shakku ko razana ta mai magana zuwa ga wanda yake yi wa maganar a cikin sigar karin magana. Misali; “wanda ya gani shika faɗi”.

Swift ed (2023) Encyclopaedia Britannica,ya bayyana cewa habaici wata magana ce a fakaice ta shaguɓe da ake yi wa wani don a zolaye shi ko a yi masa hannunka- mai sanda. Ya bayyana cewa waɗanda ake yi wa habaici su ne ‘yan adawa ko abokan hamayyar siyasa ko sarautar gargajiya.

Ɗangulbi, (2013:95). Ya bayyana habaici da cewa, wani kalami ne da ake furtawa a kaikaice a matsayin wanka-da jirwaye ko gugar-zana domin a musguna wa wani mutum ko a faɗakar da shi a kan wani ko wasu miyagun halaye ko ayyukan da yake aikatawa waɗanda suka saɓa wa buƙatar al’ummar Hausawa da yake zaune tare da su. Ya ci gaba da cewa,ana amfani da karin magana a gina habaici domin a gargaɗi mutum ya gyara halayensa . Bugu da ƙari ana amfani da kalmomin lamirin suna miƙau kamar ‘ka/kai, ke ku su da sauransu domin a gina habaici. Har wa yau, ana amfani da lamirin suna sakayau da dangantau da sauransu wajen furta kalaman habaici.

Habaici wani salo ne na jawo hankalin mutane su fahimci saƙon da ake isarwa gare su cikin gaggawa da mawaƙan Hausa suke amfani da shi cikin waƙoƙinsu na Hausa.

3.1 Matsayin Habaici a Waƙoƙin Sa’idu Faru

Mawaƙa suna amfani da habaici cikin waƙoƙinsu domin su isar da wani muhimmin saƙo ga jama’a. Haka kuma yakan zamo salon sarrafa harshe da dabarar jawo hankalin masu saurare su fahimci saƙon da ake son isarwa zuwa gare su. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da habaici wajen kushe waɗannan ‘yan adawa kamar haka:

3.1.1 Amfani da Habaici wajen Ƙasƙanta ‘Ya’yan Sarakuna

Makaɗa Sa’idu Faru makaɗi ne mai hazaƙa da hikima wajen sarrafa harshensa domin ya isar da saƙo ga masu sauraron waƙarsa cikin hanzari.Mawaƙin ya yi amfani da habaici a cikin waƙoƙinsa domin ya kushe ‘ya’yan sarakuna dangane da rashin biyayya da kuma ƙoƙarin ganin cewa sun bi duk wata hanyar da za su ga ƙarshen mulkin sarkin da yake a kan karagar mulki. Wannan ɗabi’a tasu ita ce take jawo hankalin Makaɗa Sa’idu Faru ya jefe su da habaici domin ya naƙasa su a idon duniya ko ga masu sauraron waƙoƙinsa. Misali, a cikin waƙarsa wadda ya yi wa Sarkin Yaƙin Banga Sale, Sa’idu yana cewa:

Jan zakara ya yi ƙiƙiriƙi ya tare garkar gidan Ubanai,

Ya bar kwaɗɗo yana cikin rame ya laƙƙwace tsara,

Kai ni bana sai na yi lalaben kwaɗɗo na kai gaban wuta.

(Sa’idu Faru:Wakar sarkin yaƙin Banga, Sale Abubakar).

 

Makaɗa Sa’idu Faru ya yi wannan habaici ne zuwa ga wani ɗan sarki da suka yi takarar neman sarautar Banga da sarki Sale, amma bai samu nasara ba. Ganin haka, sai ya koma fadama yana noman rani. Wato, yana tu’ammali da ruwa wajen bai wa dashen kayan marmari ruwa. , wato ya koma sana’ar noman kayan lambu har sanyi ya kama shi,wanda yin haka ga al’adar sarauta ƙasƙanci ne ga ‘ya’yan sarauta. Hausawa suna girmama sana’o’insu da suka gada tun daga iyaye da kakanni,saboda haka kowane gida suna alfahari da sana’arsu, kamar yadda gidan sarauta suke alfahari da sarautarsu. A al’adance idan aka sami wani mutum ya bar sana’ar gidansu ya koma wata wadda ba su gada ba, to sai a kalle shi da idon ƙasƙasnci domin ya wulaƙanta sana’ar da ya gada ya koma wata ta dabam. Saboda haka, duk ɗan sarki da ya bar gadon gidansu na sarauta, ya kama sana’ar da ba ta gidansu ba, to ya lalace; ya ɗauki abin da zai jawo wa gidansu zubewar mutunci a idon duniya. Makaɗa Sa’idu faru ya dubi wannana ɗan sarkin Banga da aka kayar wajen neman sarauta ya yi masa habaici dangane da sana’ar noman ranin da ya jefa kansa, sai ya yi masa habaici domin ya jawo hankalinsa ya bar sana’ar da ba a san gidan sarauta da ita ba. Ya dawo cikin hayyacinsa ya rumgumi ƙaddarar shan kaye da ya yi a hannun Sarkin Yaƙin Banga Sale Abubakar. Sai ya jefe shi da habaici, yana cewa, jan zakara ya yi ƙiƙiriƙi ya tare garkar gidan ubanai, ya bar kwaɗɗo yana cikin rame, ya laƙƙwace tsara, Kai ni bana sai na yi lalaben kwaɗɗo na kai gaban wuta.

Wannan wata dabara ce ta kare martaba da mutuncin Sarkin Yaƙin Banga a idon masu sauraro da ‘ya’yan sarautar Banga da sauran ‘yan adawarsa. Mawaƙin ya yi amfani da habaici don ya naƙasa wannan ɗan sarki domin ya kare martabar sarkinsa.

Sa’idu Faru ya yi amfani da salon jinsintarwa, inda ya siffanta sarki da Zakara, wato ya dabbantar da shi kamar yadda ya dabbantar da ɗan sarki da kwaɗo. Wato dukkansu ya dabbantar da su ta fuskar siffanta kamannunsu da ya yi da dabbobi. Ya sifanta sarkin da ‘jan zakara’ domin ya nuna matsayinsa na fifiko ga kwaɗo, wanda ya kamanta sarki da sadaukantaka da kwarjini bisa ga ɗan sarkin da ya sha kaye wajen neman sarautar sarkin yaƙin Banga. Ya nuna wa jama’a da masu saurare cewa, tun da sarkin yaƙi ya haye kujerar mulki da ya gada daga mahaifinsa, to duk wani ɗan sarauta da yake jayayya, ya koma gefe domin jan zakara ya yi ƙiƙiri ya tare garkar gidan ubansa. Makaɗin ya kamanta ɗan sarkin da kwaɗɗo domin ya naƙasa shi a idon masu saurare. Duk da kasancewar darajar kwaɗo ba ta kai ta jan zakara ba a halitta, amma Sa’idu Faru ya yi wannan haɗi ne domin ya nuna kasawar wannan ɗan sarki ga zama sarkin yaƙin Banga. Makaɗa Sa’idu Faru ya kammale habaicinsa da cewa, sai ya yi lalaben kwaɗo ya kai gaban wuta, wato duk inda kwaɗo yake a cikin ruwa, babu shakka sanyi zai ishe shi wanda zai hana shi ya yi walwala, sai idan an fito da shi an kara shi ga wuta sannan ya ji zafi ya warware. Saboda haka ɗan sarkin nan da ya ɓoye cikin fadama yana noman lambu, sai ya tono shi ya danƙa shi ga sarki domin ya ladabtar da shi.

3.1.2 Amfani da Habaici wajen Ƙasƙanta Abokan Hamayya (Sarakuna)

Wasu Sarakuna suna nuna adawarsu ga sarki saboda wani kwarjini da ɗaukaka da suke zaton ya fi su.A sanadiyar haka sai su yi ƙoƙarin jawo hankalin mawaƙansa su koma gare su domin su yi masu kiɗa, su bar sarkin da suke yi wa waƙa saboda su ma su samu ɗaukaka. Wannan dalili ne ya sa Sa’idu Faru ya jefi wani sarki da habaici domin ya kare matsayin Sarkin Yaƙin Banga da ma shi kansa. Ga abin da yake cewa kamar haka:

Sa’idu: Amman ɗaki ko yana ruwa,

Mu’azu don ya ɗara wuri,

Amshi: Ko da sarkin yaƙi na yi man rowa

Ka bar biyar wani.

 

Amsh: Ko da sarkin yaƙi na yi man rowa

Ka bar biyar wani.

Sa’idu: kowacce za shi ba ka bi shi ka bi shi

Amshi: kamar bita zai yi ma,

Al’amarin duniyag ga sai Allah

ɗan Tumba Rungumi.

Sa’idu/Amshi: Duka al’amarin duniyag ga sai Allah

ɗan Tumba Rungumi.

Sa’idu Faru: Gogarman Namoda bai magana

Wani ya walwalar.

Maimaici

(Sa’idu Faru: Waƙar sarkin yaƙin Banga)

 

A al’adar ƙasar Hausa, kowane sarki yana da makaɗinsa na musamman wanda ba ya yi wa kowa kiɗa sai shi. Kowane sarki shi ke ɗauke da nauyin makaɗinsa, da cinsa da shansa da suturarsa da ta iyalansa; duk wannan sarki shi yake dauke da nauyinsu. Saboda haka, ba wani makaɗi da zai yi wa wani sarki waƙa komi soyayyar da ke tsakaninsu, sai ya sami izini daga sarkinsa sannan ya yi wa wani sarki waƙa. Makaɗa Sa’idu Faru yana ɗaya daga cikin makaɗan da suke da uwayen gida, bayan da ya gama zagaye-zagayen yi wa sarakuna waƙa, ƙarshe ya kama Muhammadu Macciɗo a matsayin uban gidansa.Don haka komi kuɗinka ba zai bar ubangidansa ba, ya yi wa wani sarki waƙa, sai da izinin uban gidan nasa. A dalilin haka ne ya sa, ya yi wa wani sarki habaici wanda ya neme shi da ya rera masa waƙa a lokacin yana ƙarƙashin sarkin yaƙin Banga, amma ya ƙi, domin ya nuna cewa ko da Sarkin Yaƙin Banga yana yi masa rowa, ba zai guje shi ba. Guje wa ubangida ga makaɗi kasawa ce da butulci. Saboda haka shi Sa’idu Faru ba makwaɗaici ba ne, wanda zai yi wa wani waƙa don neman abinci ko abin duniya. Mawaƙin ya ci gaba da koɗa sarkinsa yana cewa:

 

Faru: Ga sarkin kiyawa ga galadima

Ga kwasau da Amadu

Amshi: Na Garba giyen Garba ɗan Hassan

Mai fada ka diba agogo nan

Faru/Amshi: Sakkwato ƙarfe bakwai cikin shawa

Ɗan Sambo ya iso.

Faru/Amshi: Sakkwato ƙarfe bakwai uban tafiya

ɗan Sambo ya iso.

 

Faru: Ga sarkin Kano gami da sarkin Ikko

Sun kammale ɗiya,

Amshi: Ga sarkin Zariya da sarkin Borno

Sun kammale ɗiya,

Ga sarkin Funtuwa da sarkin Bauchi

Sun kammale ɗiya

Faru/Amshi: Ga sarkin Bunguɗu da sarkin Gobir

Sun kammale ɗiya

Ga kuma sarkin ƙayar Maradun

Mai kudu ɗan Shehu ya iso

Amshi: Ga sarkin Yauri da sarkin Gwandu

Sun kammale ɗiya

Ga sarkin Yamma gami da Arɗon shuni

Banaga ya iso

Duk duka an taru ba a yin magana

Sai Sale ya iso

Sarki ya lura ba ka yin magana

Duk sai da gaskiya.

(Sa’du Faru: Waƙar Sarkin Yaƙin Banga).

A taƙaice Sa’idu Faru yana nuna martabar Sarkin Yaƙin Banga, wadda ya ce duk sarakunan ƙasar Hausa sarkin yaƙin Banga shi ne a gabansu. Haka kuma har sarkin Musulmi Abubakar na uku ya yarda da sarkin yaƙin Banga ya faɗi ba ya ƙarya. Wannan matsayi na daraja da makaɗin ya bai wa Sarkin Yaƙin Banga wata ƙarin daraja ce ta gidan sarautar Banga.

 

3.1.3 Amfani da Habaici wajen Ƙasƙanta Fadawa

 

Kowace masarauta tana gudana ne tare da taimakawar fadawa. Fadawa su ne maƙarraban da suke zama a fadar sarki domin su taimaka masa ga tafiyar da wasu al’amuran mulki, musamman ta fuskar karɓar gaisuwa da karɓar baƙi da kuma taya sarki hira a lokacin zaman fadanci. Haka kuma fadawa sukan kawo wa sarki rahoton abubuwan da suke faruwa a masarautarsa da wasu wurare a wajen masarauta. Mafi yawan makaɗan fada sukan dubi yadda yanayin zaman fada yake gudana a kowace masarauta, sai su yi ƙoƙarin faɗakar da sarki irin mutanen da yake zaune tare da su, wato fadawa. Makaɗa Sa’idu Faru yana amfani da irin wannan yanayi ya gano masoya sarki da kuma maƙiyansa a cikin fadawa. Akwai fadawa da suke nuna soyayyarsu ga sarki ta hanyar faɗa masa gaskiyar abubuwan da suke faruwa a masarautarsa domin ya ɗauki matakin gyara idan ba na alheri ba ne. Haka kuma akwai fadawan da suke zaune da sarki, amma suna munafuntarsa ta hanyar yi masa ha’inci suna ɓoye masa abubuwan da suke faruwa a masarautarsa, domin kada ya samu nasara a mulkinsa. Suna ƙoƙari ta fuskar faɗa masa labaran ƙarya dangane da halin da talakawansa da al’ummarsa suke ciki. Wannan yanayi ne da yake taimaka wa sarki ya ƙara fahimtar halaye da ɗabi’un fadawansa dangane da salon mulkinsa. A cikin wannan hali ne makaɗa Sa’idu Faru yake amfani da habaici cikin waƙoƙinsa domin ya kambama mai sarauta ta hanyar faɗakar da shi abubuwan da suke gudana a cikin fadarsa don ya gane masoyansa da kuma munafukai a cikin fadawa. Sa’idu Faru yana cewa:-

 

Faru:Sale da sauna da mai nagarta ka riƙa na Bubakar,

Faru/Amshi: Wandara Allah ya taimake ka riƙon kowa da gaskiya.

(Sa’idu Faru: Waƙar sarkin yaƙin Banga).

 

Wannan ɗan waƙa yana nuni ne ga mutanen da sarki yake mulki domin a tsari irin na sarauta, wajibi ne sarki ya tafi da kowa a cikin mulkinsa ba tare da nuna son rai ba. Duk da kasancewar fadawa mutane ne da suke kewaye da sarki, sukan zama madubi ga sarki ko fitilar da zai haska ya gano wata illa ko nasara dangane da yadda yake gudanar da mulki. Akan samu wasu fadawa su riƙa munafuntar sarki, ta hanyar ɓoye masa gaskiyar abubuwan da suke faruwa a masarautarsa. Sa’idu Faru bai bar irin waɗannan fadawa ba, domin yakan nuna wa sarki hotonsu a fakaice ta hanyar yi masu habaici don ya faɗakar da sarki illar zama da su a fadarsa. Kamar yadda ɗan waƙa na sama ke nunawa, dole ne sarki ya tafi tare da irin waɗannan mutane saboda kowanensu yana da rawar da yake takawa a fuskar cigaban masarauta. Wato bayyana wa sarki irin waɗannan fadawa kan taimaka ma masarautun gargajiya wajen ɗaukar matakan gyara tafiyar da salon mulkinsu. Habaici yakan taimaka wajen kare martaba da ɗaukaka darajar masarautun gargajiya a ƙasar Hausa, musamman idan aka yi la’akari da inda Sa’idu ya ci gaba da cewa:

Faru: Ko jiya na iske gam –da- yaƙi da Tuji

Sun iske jinjimi

To! sun ko murɗe gardama’

Sun iske su bubuƙuwa ruwa

Amshi: Da nan ni kau ina gaton gaɓa

Sai niƙ ƙwala gaisuwa

Su kau sun dwaƙile ni dut

Ni kau niƙ ƙara gaisuwa

Dan nan kulmen da ac cikin gurbi

ya amsa gaisuwa.

Dan nan sai Jinjimi da yad darzaza

Yas suntule su dut

Shi kau Tuji da ad da girman baki

Yak kwashe Jinjimi

Dan nan Bubuƙuwa da tar rura tag gangame su dut.

Faru/Amshi: Ran nan nis san duniyag ga komi na ne,

Wani mayen wani.

(Sa’idu Faru: Waƙar Sarkin Yaƙin Banga).

3.1.4 Amfani da Habaici wajen Ƙasƙanta Wasu Makaɗan Fada:

Sa’idu Faru ya yi amfani da basirar da Allah (S.W.A) ya yi masa ta hanyar jawo hankalin makaɗan fada ‘yan’uwansa da su riƙa sa haƙuri ga duk wani mawuyacin halin da suka samu kansu na talauci. Kamar yadda aka sani, sarakuna su suke ɗauke da nauyin makaɗansu gaba ɗaya, dangane da abin da ya shafi cinsu da suturarsu da ma aurar da ‘ya’yan makaɗansu. Saboda haka ne, su makaɗan suke mayar da hankalinsu kacokam ga uwayen gidansu, su ƙi yi wa kowane sarki waƙa sai nasu. Makaɗa Sa’idu Faru, ya yi wa wasu makaɗan fada habaici dangane da rashin haƙurinsu na barin uwayen gidansu su je su yi wa wasu sarakuna da suka ba su kuɗi waƙa. Yin haka rashin haƙuri da dangana ne ga makaɗi. . Shi dai Sa’idu Faru yana ganin haka ya saɓa wa al’adar makaɗan Fada. Saboda haka sai yake yi wa mawaƙan habaici da su tsaya ga sarakunansu domin su kare martabarsu da mutuncinsu a idon duniya. Sa’idu yana cewa:

Faru: Kwasau taron da mun ka tai Sakkwato

Mun ɗaɗɗaki ƙawa

Amshi: Yau ba mu da haushin kiɗa da kowa yau

Ko Isa ko Gumi

Faru/Amshi: Ko da Gurso da shi da Jankiɗi yau

Sun gaida Rungumi

Faru/Amshi: Maimai

Faru: Domin in na ɗiye Ma’azu ka gyara, ɗan Tumba Rungumi,

Amshi: Kai ko ɗandada zan ki sa launi kai ar riƙa ƙasa.

Duka al’amarin duniyag ga sai Allah ɗan Tumba Rungumi.

(Sa’idu Faru: Waƙar Sarkin Yaƙin Banga).

Babu shakka waɗannan ɗiyan waƙa suna kushe makaɗan fada da ba su da azancin sarrafa harshen Hausa saboda rashin ilimi ko gogewa a fagen waƙa.Sannan yana ƙara jaddada matsayinsa na shahararren mawaƙin fada da sarakuna ke alfahari da shi a ɓangaren waƙoƙin fada.Haka kuma Makaɗa Faru ya kushe mawaƙan fada da ba su da fasahar sarrafa harshe, ya ƙalubalance su da su maimaita salon magana da yake faɗa. Ya yi masu habaici dangane da ƙwarewarsa game da harshen Hausa. Yana cewa:

Faru: Yaro in taƙamar salon magana kaka yi,

Ce tsari tsare tsara,

Amshi: Tahi tsantsame tsattsara,

Ka tsantsame tsari tsab ga tsamiya.

Faru: Tunkuɗa Tunku cikin Tukar Rukubu

Tukuɗin Tumba yai Tuɓus

Amshi: Tumba taho da ke da Tabo da Taɓo

Da Taɓus da ‘yat Tuɓus.

(Faru: Waƙar Sarkin Yaƙin Banga).

4.1 Kammalawa

Dukkan bayanan da suka gabata a cikin wannan sun tabbatar da cewa habaici da Makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da shi cikin waƙar da ya yi wa Sarkin Yaƙin Banga ya yi tasiri wajen kare martabar masarautun gargajiya, musamman a yankin da mawaƙin yake zaune. Wato habaici babban al’amari ne da mawaƙan baka suke amfani da shi wajen ƙara ɗaukaka daraja da kare martabar masarautun gargajiya da raya al’adun masarautu a ƙasar Hausa. Ta fuskar ‘ya’yan sarauta da abokan hamayya da su kansu makaɗan fada da sauran makaɗan Hausa, habaici yana taka muhimmiyar rawa wajen faɗakar da su mahimmancin dogara ga Allah wajen neman sarauta. Haka kuma habaici yana koyar da masu neman sarauta ido rufe cewa Allah ke bayar da mulki ga wanda ya so.

5.1 Sakamakon Bincike

Muƙalar ta gano cewa habaici dabara ce da makaɗa Sa’idu Faru yake amfani da ita wajen jawo hankalin sarakuna su fahimci kushewar da ‘ya’yan sarakuna ko abokan hamayya ko fadawa suke yi zuwa gare su, ba wai don ƙiyayya ba ce, a’a domin su ƙara jajircewa ne wajen gyara tafiyar da mulkinsu ba tare da fargaba ba. Wannan dabara ta amfani da habaici tana ƙara ɗaukaka daraja da kwarjini da kare martabar masarautun gargajiya a idon jama’a da kuma duniya baki ɗaya.

Wannan muƙala ta gano cewa, amfani da habaici a cikin waƙar sarkin yaƙin Banga ya ilmantar da mutane da sauran masu ruwa da tsaki a kan masarautun gargajiya muhimmancin riƙe amana da girmama gado. Yin haka ya taimaka wajen kare martabar al’adun da sana’o’in gargajiya da ma gidajen sarautu a ƙasar Hausa. Har wa yau, muƙalar ta gano cewa, habaici hanya ce da mawaƙa suke bi wajen jawo hankalin ‘ya’yan sarauta da sarakuna da fadawa su gyara ɗabi’u da halayensu domin su sami karɓuwa ga al’ummarsu har a aminta da su shugabancial’umma. Masarautun gargajiya gidaje ne na tarbiya da ake sa ran duk wanda ya sami kansa a waɗannan gidaje ya zama kamili mai biyayya ga gidansu da shugabanninsa domin wata rana yana iya gadon gidansu. Saboda haka, Sa’idu Faru ya yi ƙoƙari wajen jawo hankalin ‘ya’yan sarauta da fadawa da sauransu su san cewa kyawawan ɗabi’u su ne tushen samun sarki na gari mai kwarjini da adalci ga talakawansa. Habaici gyara kayanka ne, wanda ya fi sauke mu raba.

Manazarta

Bagari, D. (1986). Bayanin Hausa: Jagora Ga Mai Koyon Ilimin Bayanin Harshe. Rabat-Morocco: Imprimerie El-Maarif Al-Jadida.

Bashir A. (2012) The Morphosyntax of Diminutive in Hausa. Kundin Digiri Na Farko. Sashen Nazarin Harsun Nijeriya. Kano: Jami’ar Bayero.

Bergery, G. P. (1993). Hausa-Enlish and English-Hausa Vocabulary. London: Oxford University Press.

Birniwa, H.A.(1987). Conservatism and Dissent A Comparative Study of NPC/NPN and NEPU/PRP Hausa Political Verse From Circa 1946-1983, (Unpublished) Ph.D thesis, Department of Ni gerian Languages. Sokoto: Usmanu Ɗanfodiyo.

Ɗangambo, A. (1984). Rabe-raben Adabin Hausa da Muhimmancinsa Ga Rayuwar Hausawa. Kano: Triumph Publishing Company.

Ɗangulbi, A. R. (1996). Habaici da Zambo a Cikin Waƙoƙin Baka Na Hausa. Takardar da aka gabatar a taron ƙara wa juna sani a Kwalejin Ilimi ta Shehu Shagari. Sakkwato

Ɗangulbi, (2013). Tasirin Habaici a Cikin Waƙoƙin Siyasa: Nazarin Waƙar Sarkin Yamman Sakkwato Alhaji Aliyu Magatakarda Wamakko ta Alhaji Ibrahim Aminu Ɗandago. A cikin Journal of Languages and Linguistic Inquiry. Katsina: Federal College of Education.

Encyclopedia Britannica Updated Feb. 11,2023. An article History.

Koko, H. S. (1989). Jagoran Nazarin Tatsuniyoyi. Sakkwato: College of Education.

Faru, S.(1950). Waƙar Sarkin Yaƙin Banga Sale Aubakar Banga. Fadar sarki.

Get the full PDF here: