Ticker

6/recent/ticker-posts

Salo A Waƙar Baka Ta Hausa: Misali Daga Waƙoƙin Makaɗan Jama’a Waɗanda Suka Yi Wa Mata

In Zauren Waƙa Journal of Hausa Poetry Studies, Vol. 1 No 2, Department of Nigerian Languages, Usmanu Ɗanfodiyo University, Sokoto.  Pg 15-34/ ISSN: 2384-5139

Kayan Kida

Salo A Waƙar Baka Ta Hausa: Misali Daga Waƙoƙin Makaɗan Jama’a Waɗanda Suka Yi Wa Mata

Rabi Mohammed
Jami’ar Jihar Kaduna, Nijeriya.
Email: rabimohammeddatti@gmail.com
G.S.M: 08060771666/08080381801

 

Tsakure

A Hausa an san waƙa iri biyu ce a dunƙule, wato ta baka da kuma rubutatta. Waƙar baka kuwa, ita Hausawa suka daɗe da sanin ta wadda kuma tana daga cikin manyan rukunan adabin baka ɗin. Umar M.B (1987:7), a tsammaninsa ya ce, “ Adabin ya faro ne tun sa’ar da Bahaushe ya fara buɗe baki ya yi magana a fahince shi. Wato tun tasowarsa, ƙafa da ƙafa suke tafiya da al’adun gargajiya na Hausa.” Ta wata fuskar kuma, an ayyana waƙa ko ta baka ko rubutatta, a matsayin wadda take taka muhimmiyar rawa wajen isar da saƙo, a lokaci guda kuma ta nishaɗantar (Furniss G 1996). Kuma an tabbatar da lallai masana manazarta waɗanda suka gabata sun yi bakin ƙoƙari wajen fito da  nau’o’in adabin ta fuskar feɗe jigoginsu da salonsu. Kama ya zuwa yanzu abin tubarkalla tunda har da su kaza a cin danƙo . Domin nazarin mata a Adabin Hausa ya fara tsayawa da ƙafafunsa tunda har a wasu Jami’o’in ƙasar nan ana nazartar fagen a matsayi kwas tare da gudanar da rubuce-rubuce game da gudummawarsu da kuma kula da abin da ake faɗa a kansu wanda a farkon al’amari, masu nazarin Adabin Hausa ba  su ba ɓarayin mata muhimmanci ba saboda mayar da su tun farko  saniyar ware a cikin al’umma. Ga shi kuma mata sun mamaye wasu nau’o’in adabin baka. Har ma ya zuwa lokacin jihadin Shehu Usmanu Ɗanfodiyo da bayan jihadin duk sun bayar da gudummawa a rubuce.( Balbasatu I.1998). Tunda ana fito da jigogin da suka shafi mata a adabance, to manufa a nan kuma ita ce nazarin salon da ke cikin wasu waƙoƙin don ci gaba da faɗaɗa wannan fanni yadda al’umma za su amfana.

 

01.Gabatarwa

Wannan nazari zai yi tsokaci ne game da irin salon da mawaƙan baka (musamman makaɗan jama’a) ke amfani da su wajen isar da saƙonsu ga al’umma. Tsokacin zai tsayu ne ga waƙoƙin da aka gina jigoginsu game da rayuwar mata. Yin hakan na da muhimmanci domin in ba don salo ba, da wataƙila hankali ba zai karkata ga waƙoƙin ba balle mata su saurare su har su amfana da su. Ire-iren salon da za a nazarta sun shafi salon sarrafa harshe da ma wasu nau’o’in salon da suka haɗa da na hira ko labari da kuma ƙarangiya.

 02. Ma’anar Salo

Kalmar salo ba baƙuwa ba ce ga Bahaushe, don haka masana, kuma manazarta harshe ta fuskar Adabi sun ba da gudummawa wajen bayyana ma’anar salo cikin jimloli dogaye da gajeru.

Yahya, (2001) ya bayyana ma’anar Salo da: “Dabara ko hanya ko wayo” ko kuma: “Salo kwalliyar magana ce mai tasiri kan mai jin ta” ya ci gaba da cewa a  dunƙule “Salo dabara ce ko hanya mai yin kwalliya ga abu domin abin ya kwarzanta ko ya bayyana”.

Gusau (2002: 54) cewa ya yi “salo wata hanya ce da ake bi a nuna gwaninta a cikin furuci ko rubutu, kuma yana nuna yadda mutum ya shirya wani abu ta bin yanayin harshensa da zaɓar abubuwan da suka dace da abin da yake son  bayyanawa”.

Emilda (2003:32), ta ayyana ma’anar salo da cewa, “salon Adabi wata hanya ce da marubucin Adabi ke amfani da ita wajen isar da saƙonsa ga masu sauraronsa / `yan kallonsa”

Ɗangambo (2007:37), ya ba da ma’anar salo da cewa “Bisa jimla, muna iya cewa salo shi ne hanyoyi ko dabarun isar da saƙo”

Idan da za a bi diddigin yadda waɗannan malamai suka ba da ma‘anar salo, za a iya cewa lallai salo na nufin dabara ko hanya da kan sa hankali ya karkato har ya fahimci abin da ake nufi. Alal misali, su kansu waɗannan malamai da aka ambata,  kowannensu  ya yi amfani da salo wato dabararsa wajen ƙoƙarin gamsar  da mai  karatu ya fahimci ma’anar salo.  Misali Yahya, (2001:1-2) ya kwatanta ma’anar salo da bin diddigin ƙuruciyar  yaro a tsakaninsa da mahaifiyarsa inda takan ce da ɗanta “Kai raba ni da salo” musamman idan yaron na buƙatar wani abu. To a nan ne ya nuna lallai salo shi ne dabara ko hanya wadda a cewarsa ita ce dahir. Ya ci gaba da bayaninsa cikin dabara inda, ya danganta ma’anar salo da ƙaulin Hausawa inda sukan ce “Salon Magana” ko “Sabulun Salo” wato magana ba wadda aka saba ji ba, ko kuma, sabulu ba wanda ake saurin kawowa a zuciya ba.

03. Salon Sarrafa Harshe

            Bisa  yadda aka fahimci ma’anar Salo, sai a iya cewa, salon sarrafa harshe na nufin dabara ko hanya da ake bi a yi wa harshe ado ko kwalliya domin a isar da saƙo ko manufa. In mawaƙi bai yi amfani da dabarun zaɓo kalmomi ba waɗanda zai gina ko tsara waƙarsa ta kasance mai jawo hankali ba, to akan ce ya yi amfani da lamin salo wato salo mara karsashi.

Mawaƙan baka gwanaye ne wajen yin amfani da salon sarrafa harshe ko adon harshe a cikin waƙoƙinsu. Yayin da kuma akan sami wasu jefi-jefi suna yin amfani da lamin salo wajen isar da saƙonsu ga jama’a. Daga cikin dabarun da ake amfani da su don yi wa waƙoƙi na baka ado akwai, kinaya da kamance da jinsarwa da alamtarwa da zayyana da salon hira ko labari da Ƙarangiya da dai sauransu. Waɗannan nau’o’in salon da aka ambata, su za a yi bayani tare da misalai daga cikin waƙoƙin da aka yi  su domin mata.

  

03.1 Kinaya

    Salon kinaya dabara ce ta sakaya ko lulluɓe magana ta zauna a madadin wata maganar wato in an yi kinaya akan nashe ma’anar asali zuwa ga sabuwar ma’ana mai kama da ta asalin don dai a isar da wata manufa. Don ƙarin bayani, duba Yahya, (2001 :59-67) da Gusau, (2003:60).

    Mawaƙan baka, gwanaye ne a fagen amfani da salon kinaya cikin waƙoƙinsu. A dubi abin da Babangida Kaka Dawa ke faɗi a cikin waƙarsa ta matsalar aure:

Matan garin ga sun yi  yawa

Kuma sun cika tumɓulɓul

Kuma ba su son aure,

Sai sun biɗi mai kuɗɗi

    Kalmar tunɓulɓul kinaya ce da ta nashe ko ga lulluɓe ma’anar cikar budurcin mace wato mace  wadda ta balaga ke nan. A maimakon ya yi ta zayyano alamomin balagar `ya`ya mata sai ya dunƙule a kalma ɗaya.

Shi ma Shehu Aljilo, a cikin waƙarsa da ya yi ta ‘Aure’, akwai salon kinaya a inda yake cewa:

Yara na yi Gabas na yi Yamma,

Na dawo Tsakiya na Zauna,

Har nai kudu na tai Arewa,

Na dawo tsikiya na zauna,

Na ga du ban ga wuyar aure ba,

In ka tuna da matar aure,

Yo komi taka yi lada ne

A ƙashen wannan ɗiyan sai ya ce:

In ta gyara gado lada ne,

Balle a ce dare ya raba biyu,

Ta zo ku fara bautar Allah

    A farkon wannan ɗiyan, ya yi amfani da kalmomin gabas da yamma kudu da arewa a matsayin wuraren da ya kewaya don ya nuna cewa ya ƙure tunaninsa ko ya yi nazari ya gano cewar aure ba wata wahala ba ce illa ma lada da ake samu a cikinsa. Sa’ananan ya ƙara yin kinaya inda ya ɗauki bautar Allah a tsakiyar dare a matsayin jima’i  tsakanin miji da mata, wanda kuma shi ne ainihin ruhin  aure, kuma ladansa ya ɗara duk wasu nau’ukan ayyukan lada a gidan aure.

Har ila yau, a ɗiya ta gaba, Shehu Ajilo ya ƙara amfani da salon  kinayar inda ya ce:

Babban abin mamaki

Jaki da kaciya, Sa babu.

    Wato ya kwatanta, ya siffanta karuwa a matsayin Jaki, matar aure a matsayin Sa, Jaki dai dabba ne  mara daraja ta fuskar haramcin cin namansa kuma ɗabi’ar Jaki a matsayinsa na dabba, in an kwatanta da sauran dabbobi, shi daƙiƙi ne wanda sai da bulala ake shawo kansa. Duk da wannan ƙasƙancin sai ya zama Allah Ya yi masa wata daraja ta kaciya wadda shi kuma Sa ba shi da ita. Shi kuma Sa duk da rashin wannan daraja ta kaciya, sai ya zama mai daraja ta fuskar halaccin ci da kuma sarrafuwa cikin sauƙi. Hikimar a nan ita ce, ita karuwa komai kyaunta, da kwalliyarta da wasu aikace aikace da za ta yi don mazan da take hulɗa da su, duk banza ne domin kuwa tana cikin muhalli ne na haramcin da babu lada sai dai zunubi. Ita kuwa matar aure, duk da an ba ta matsayin Sa mara darajar kaciya, sai ya zama karuwa ba ta kai darajarta ba. Saboda matar aure tana cikin muhallin halaccin da komai ta aikata mai kyau ga mijinta, lada za ta samu daga wurin Allah.

03.2 Kamance

     Salon kamance salo ne na babban salon siffantawa wanda ke bayyana wani abu ta fuskar kwatanta shi da wani abu daban. Wato siffanta mutum da cewa ya yi  kama da wani abu, amma ba shi ne abin ba,. Yahya, ( 2001: 67) A irin wannan salon ana amfani da kalmomi irin su kamar, ya, fi, wuce, zarce,  kasa da dai makamantansu.

    Kamantawa tana iya kasancewa ta daidaito ko fifiko ko kasawa, waɗanda akan gane su ne da irin kalmar da aka yi amafani da ita wajen kamanta abubuwa. Shehu   Karamba mai Gurmi ya yi amfani da kamancen fifiko a cikin waƙar da ya yi  wa mata ta reno kamar haka:

Uwa ta ɗar ma,

Kai uwa ta ɗar ma rainawa,

Cewar Usman mai tambarin Gurmi yaro!

    Wato mawaƙin ya yi ƙoƙarin kamanta irin muhimmancin mace a tsakanin al’umma da cewa, ita ba banza ba ce,  abar  a girmama ce, ta wuce raini.

Haka shi ma Haruna Uji a waƙar da ya yi ta ‘aure’ yana cewa:

Wai ko kun san aure?

Wai daɗi na aure,

Meye ya fi uwa kuma?

Kuma miye ya fi uba,

Wallahi shi ko aure.

    A ƙoƙarinsa na nuna irin muhimmanci aure shi ne ya kamanta wato ya siffanta darajar aure da ta iyaye cewa auren shi ne ya fi. Ke nan shi ma ya yi amfani da salon kamancen fifiko.

    Har ila yau, mawaƙin nan Alhaji Sanin Balɗo, a waƙarsa ta zaura, ya yi amfani da salon kamancen a ɗiyoyin waƙar daban- daban. Misali, akwai inda ya ce:

To don  tsananin  ban ra’ayin zaura,

Don ta gaishe ni da aiki,

Gwamma ya zama na ɗakko sumogal

Kwali goma,

`Yansanda goma su kama ni,

Moba Polis goma su irke mu,

Can daji a yi ta duka ta,

Sai ka hwaɗi.

To, Alhaji Sani ya hi ɗumin zaura.

A wata ɗiyar kuma sai yake cewa:

Don tsananin ɗai ban ra’ayin zaura,

Ni nan da a ce mini ga zaura,

An ba ni tare da mota 505.

Ya ci gaba a can gaba:

Ni gwamma a ba ni aron keke,

Ko tsoho na, duk da na sata na,

A ra’ayin mawaƙin saboda irin sharrin da bazawara ta yi masa ya sanya ya ƙi jinin ta inda har yake kamanta cewa, gara ya faɗa wasu sharrukan kamar zama ɗan sumogal ko aron kayan sata, duk a ma kulle shi a kan hakan, ya fi da halayen bazawara, don a cewarsa, ba su kai sharrin bazawara ba.

            Haka kuma akwai inda Sanin Balɗo ya yi amfani da salon kamancen daidaito da ma na fifiko kamar haka:

Don na san ta, kowaj ji wuyar zaura na hi shi,

Kai irin wagga hali mu Ɗan Balɗo,

Kamak  kura ta iske farin rago,

An turke yamma garai dannai ya hwaɗi,

    A tunanin mawaƙin, ya fi duk wani wanda ya yi hulɗa da bazawara shan wuyar ta da kuma sanin halinta wanda har ya sanya ya kwatanta sanin halayyar bazawara da ya yi tamkar kura ce da ta iske rago ba tare da wani shamaki ko kariya ba, Ka ga ta sami garaɓasa ke nan. Farin rago don ko a duhu ne, nan da nan za a gan shi, ballantana ga kura mai biɗar nama, ta same shi ba kariya, ai ta sami banza.

    Har ila yau, akwai wani misalin na kamancen daidaito da za a iya gani, inda Sale Mai Gambara ya yi amfani da shi a waƙar da ya yi ta Alkalin Tsafe, kamar yadda ya ce:

Na je roƙon mai gari,

Na duba fadarshi,

Ban ga turken doki ba,

Da matansa guda uku,

Uwag gidan sai ta fito mana,

Tsawon baya sai ka ce azara ɗaya kan gada,

Ma bi uwag gida kuma ta fito mana,

Cikin nan a waje ɗaya,

Ya tsoho ya sa tsala,

Da kaka ya ɗau dami.

Mawaƙin ya kwatanta ko ya kamanta bayan uwargida da azarar da ke shimfiɗe ko miƙe bisa gada. Ita kuma ma bi da uwargida ya siffanta cikinta tamkar tsoho ne ya sanya wando tsala, wato ɗamammen wando ba tare da ya sa riga ba, za a ga cikinsa a waje.

03.3 Jinsarwa

            Amfani da harshe a ɗauko halayya ko darajar wani abu a liƙa wa wanda ake magana a kansa, shi ake nufi da, jinsarwa. Misali, akan ɗora wa wani abu da ba mutum ba, darajar mutum, wadda ake kira salon mutuntarwa. Ana kuma ɗaukar hali ko yanayi ko daraja ko ɗabi’a ko aikin da aka fi sanin dabba da shi a ɗora wa mutum, wanda  shi ake kira da salon dabbantarwa. Haka  kuma, akwai salon jinsarwa da akan ɗauki hali ko ɗabi’a ko daraja ko yanayi na wani abu wanda ba dabba ba, a liƙa wa mutum. A irin wannan sai a ce an yi amfani da salon abuntarwa ke nan. Don karin bayani, duba Yahya, (2001:79-88).

Mawaƙan baka na Hausa, su ma gwanaye ne wajen yin amfani da wannan salon  jinsarwa. Ga misali:

Hajiya Barmani Coge, a waƙar da ta yi ta kishiya, ta yi amfani da salon dabbantarwa inda ta ce:

Ku tsaya ku ji sunan kishiya,

Baƙin maciji mai cizon tsiya

Karya, matsattsaku mai baki ɗari,

Mai haƙorin cizo, shegiya,

In ta kama, sai ta girgiza.

    Mawaƙiyar ta kwatanta, ta ɗauki halayyar muggan ƙwari da dabbobi musamman maciji irin baƙin nan mai cizo, ta liƙa wa mutum (kishiya). Sannan ta liƙa ma kishiya siffa ta karya da kuma matsattsaku.

    Shi ma Musa Ɗan Goma, ba a bar shi a baya ba wajen amfani da salon dabbantarwa. A cikin waƙar “Karuwa Gamsheƙa”, akwai inda ya ce:

                                    Allah raba mu da gaurakar  gari,

                                    Sarkin yawo tsohuwar karuwa,

                                    Zuwa daga Legas ta ɓullo Gusau.

    Ya kwatanta ko ya siffanta ɗabi`ar wata tsuntsuwa wato ‘Gauraka’ mai yawo da irin halin karuwa na yawon tsiya, ba ta a wannan gari, ba ta a wancan gari. 

    Baya ga dabbantarwa, a salon jinsarwa, an ambaci salon mutuntarwa wanda shi ma za a iya ganin misalai daga cikin ire-iren waƙoƙin baka. Kamar Babangida Kakadawa mai kiɗan kuntugi, daga cikin waƙar da ya yi ta ‘Matsalar Aure’ yana faɗin:

                                    Duniya! Ban zo da garaje ba,

                                    Duniya! Kuma ke nika son aure,

                                    Duniya! Kuma ke nika wa kuka,

                                    Ba kukan kuɗɗi ba,

                                    Ba kukan riga ba,

                                    Raina nika wa kuka,

                                    Idan wata ran kai ne,

                                    Wata ran ba kai ba.

A nan yana nuna duk wani abu mai daraja a duniya ba a samun shi cikin sauƙi. Saboda haka, sai ya  kawo mace a matsayi wadda ke da daraja kuma a Bahaushiyar al’ada  akan tsananta wajen aurenta don mai aurenta ya riƙe ta da mutunci. Don haka sai ya ɗauki duniya kacokan ya mutunta ta, ya nuna cewa,  ita  yake son aure, ga shi kuma ita  ba matabbata ba ce.

            Har ila yau, a can gaba ya fito da wannan salon mutuntarwar, ya ce

Malaman ƙasarmu sun yi kiran,

Aure ya rage kuɗɗi,

Sarakunanmu sun yi kiran,

Aure ya rage kuɗɗi,

Iyaye ku duba,

Ku hango matsalar aure.

A madadin mawaƙin ya ce iyaye su rage kuɗin aure sai ya ce auren ne da kansa, ake kira da ya rage kuɗin. A nan aure ya komo tamkar mutum ke nan.

Ita ma Barmani Coge ta yi amfani da salon mutuntarwa mai jawo hankali kamar yadda ta ce:

Kuma ran asabar na sha daɗi

A gidanta ta Sani da Alhaji Sambo,

Na ci alkakin sunan Rahaman,

Na ji hantata na guɗa,

                                    Rannan na ji hanjina na shewa

     Mawaƙiyar a ƙoƙarin cin ma manufarta a wannan waƙa don ta jawo hankalin jama’a su saurari waƙar sai ta mutunta hanta da hanji, ta ba su  matsayin mutum inda ta nuna hanta ta yi guɗa hanji kuma na shewa a sakamakon cin alkakin da ta yi duka a gidan bikin suna don nuna tsananin farin cikin wannan haihuwa da Bilki ta yi ta gwarne, kuma don dai ta ƙarfafa wa mata gwiwa su saki jiki da mazansu su yi ta haihuwa don ko arziki ce.

    Idan aka karkata ga ɗaya nau’in jinsarwar wato salon abuntarwa, nan ma mawaƙan baka na Hausa na badali a ƙoƙarin da suke yi don isar da saƙo, misali in muka waiwaya ga waƙar Babangida Kakadawa wadda aka ambata, ta matsalar aure, a wata ɗiyar waƙar yana cewa.

Isah gurgu Allah ya kiyaye sa,

Tsohon gwado mai ƙai-ƙai,

In   anka taɓa ƙura,,

In  anka rufa zahi,

    Mawaƙin ya siffanta mutum da wani abin da ba shi da rai wato gwado wanda yake tsoho ne da aka yi amfani da shi tsawon lokaci, kuma yana ajiye ya sha ƙura, A irin wannan hali, in an ɗauko gwadon nan za a iske saboda kaurinsa ya ƙunshi ƙura. Da za a rufa da shi, to zai sa mutum ya ji ƙaiƙayi a jikinsa. To wannan yanayi ne ya ɗauko ya liƙa wa mutum wato Isah Gurgu, don ya siffanta halayensa na rashin ɗaukar wargi. Amma wannan hali na Isah, bai hana ya saurari mawaƙin nan, ya kuma yarda da maganarsa ba.

    Shi ma Musa Ɗangoma a cikin waƙarsa ta “Gamsheƙa”, a wata ɗiya ya yi amfani da salon abuntarwa, yana faɗin:

Tsohuwar karuwa gamsheƙa

Baƙar ashana ƙona-gari,

An ce ki aure ƙauye

Kin ce niƙan dawa da wuya.

    A tunanin mawaƙin ya yi ƙoƙarin siffanta irin illar tsohuwar karuwa wadda ita ce  take tattara yaran mata a gidanta ta ɗaure masu gindin yin karuwanci kuma saboda ƙwarewarta a harkar, komai tsufanta, ta san yadda za ta jawo hankalin yaro, su taru su lalace. Wanan illar ce ya nuna daidai take da baƙar ashana, wadda ƙwaya ɗaya in an ƙyasta, ta za ta iya ƙone gari in ba a yi hattara ba.

03.4 Alamtarwa

     Alama ko alamci na nufin nuni ko bayyana abu. Alamtarwa wata hanya ce da ake bayyana wani abu da abin da ya yi kama da shi na abin da ya shafi siffa ko yanayi  ko ɗabi’a ko asali ko jaruntaka ko ƙasaita da sauransu. (Gusau, 2003: 60 – 61).

     Yanzu dubi wannan misalin daga bakin Hajiya Barmani Coge, a cikin waƙarta ta ‘Sana’a’,tana faɗin:

Kuma an je wurin barka

Ga uwargida bisa wundi

Ɗayar a kan `yar kanti,

Da wadda ba ta sana’a

Ta ɗauki guntun keso

Ta kakkaɓe shi ta zauna.

    Mawaƙiyar ta yi nuni da  nau’o’in tabarma wato wundi da  `yar kanti da keso ta danganta matan da ta ambata guda uku, kowacce daidai da siffarta ko ɗabi’arta. Ballagaza daga cikin matan uku, tunda ƙazama ce an alamta tabarmar keso (lalatacciyar tabarmar kaba) da ita. Ma bi uwargida aka alamta ta da tabarmar kanti (tabarmar roba ta zamani). Yayin da Uwargida aka alamta ta da wundi (Babbar tabarmar kaba kewayayyiya). Bisa tunani, uwargida ita ce  matar farko, matar asali, ta zauna a tabarmar asali ta Hausawa.

    A can gaba kuma, Hajiya Barmani Coge ta yi amfani da alamci da ke nuni da muhalli ko wurin da ke da shuke- shuke, inda ta yi amfani da kalmar kurmi. Tana cewa:

Da na gaya ma matan kurmi,

Kowa ya kama sana’a.

Haka ma a waƙar da ta yi ta Gwarne, akwai inda ta yi amfani da alamci mai nuna irin halin da rai ke ciki na farin ciki ko murna tana cewa:

Ayye ɗiyar wakili salamu alaikum

Ga ta Ƙadiri Sannu da niyya

A can gaba kuma ta ce:

Alalo-alalo na gode

Hajiya Ladi alalo na gode.

    Shi ma Babangida Kaka Dawa a waƙar da aka ba da misalai a baya, akwai inda ya yi nuni da kalmar maɗaci da ke ɗaukar makwafin wuya, yayin da zuma ke alamta daɗi yana cewa:

Ko an ba ni maɗaci ma,

In aka ba ni zuma nish sha

Ba na iya jin zaƙi.

In ban ga masoya ba.

Wato abin da mutum yake shauƙin gani saboda sonsa da abin, idan har ba ya ganinsa, to ba ya jin daɗin rayuwar tasa gaba ɗaya. Duk abin da kake tunani zai yi masa daɗi baran zuma ne. To amma ita ma zumar ba ta kai daɗin ganin abin da mutum ke so ba. 

03.5 Zayyana

    Salon zayyana salo ne da ke tafiya da wasu salalai kamar na kinaya da na hira da sauransu. Salon zayyana salo ne da mawaƙi ke amfani da kalmomi domin ya ƙirƙiro hoton zuciyarsa ta yadda mai saurare ko karatu zai ga hoton da idon zuciyarsa Yahya, (2001:89-90).

     Sale Mai Gambara  ya yi ƙoƙarin amfani da salon zayyana don nuna yadda shari’a ta ƙare a tsakanin matan mutum guda, su uku,  inda aka nuna hoton sigar mace mai tsoro da mara tsoro, aka tabbatar da mai tsoron nan ita ce ta cika `ya mace. Kamar inda mawaƙin ya faɗa:

In dai shari’a ce,

In dai ta gagara,

Ba mai yanke ta,

Sai alƙalin Tsahe.

 

Shi ya nemi kwatanniya,

Mai cin tulu shida,

Ya kamo kifi da rai,

Sai ya saka nan,

Ya ce uwargida taso kamo,

Ko da ta laliba kifin ya taɓa ta,

Sai ta maƙaro kifi,

Ya ce dawo mai da.

 

Ma bi uwaggida ke kuma taso,

Ko da ta laliba kifin ya taɓa ta,

Sai ta maƙaro kifi,

Ya ce dawo maida,

Amarya ke taso,

Ko da ta laliba,

Kifin ya taɓa ta,

Sai tai wani lwai-lwai,

Ta ce za ya kashe ni

Ya ce ke ce mai Sa.

    Za a iya ganin salon zayyana a waƙar Dr. Alhaji Ɗanmaraya mai ɗauke da salon hira da za a iya gani a gaba kaɗan. Da kuma waƙar nan ta Nana mai Tafasa ta kishiya, da waƙar sana’a ta Hajiya Barmani Coge.

04. Salon hira ko labari

    Salon hira ko salon labari, salo ne mai ban sha’awa mai kuma sa karsashi ga masu sauraron waƙa. Ana iya gane salon hira a cikin waƙa a yayin da mawaƙi ke sarrafa harshe cikin muryoyi mabambanta ya ƙaddarta tamkar yana magana da wani ko kuwa wasu ne daban suke maganar ba shi ba. Idan kuwa salon labari ne, mawaƙi  na ƙoƙarin bayyana abin da ya  gudana ne a tsakanin mutane biyu ko fiye. Duba Yahya,(2001:108–112) don ƙarin bayani.

    Makaɗan baka gwanaye ne wajen amfani da salon hira ko na labari (Habarce) a cikin waƙoƙi. Idan aka dubi waƙar da Dr. Alhaji Ɗanmaraya Jos ya yi ta ‘jawabin aure’, za a ga ta ƙunshi salon  hira da salon labari gaba ɗaya kamar inda yake cewa:

                             Sannan kun san boka daban,

`Yar korar boka ma daban,

Gulmawiya mai sha’anin tsiya,

Mai son raba sunnar Rabbana,

 

Kwatsam! Sai ga ta cikin gida

 

Maigidan nan na nan kin jiya,

Shin a’a koko ya fita?

 

Sai ka ji `yar matar gida ta cane,

Ai malam ya fita.

 

Ta samu kujera nan da nan,

Ga labari ɗan kaɗan,

 

Na jiyo ne can ko a anguwa,

 Malam zai miki kishiya

Sai ka ji ai matar gida,

Ta buga ƙirji nan da nan:,

Yanzu Malam zai min kishiya?,

Sai ka ji `yar kore kuma,

Ta ce mata lallai ai kuwa!

Wannan ba shakka kuwa.

 

Daga nan sannan in na tuna,

 

Sai ka ji ai matar gida,

Ta ce. yaya za na yi?

 

`Yar kore ta faɗa mata:

 

Akwai wani baƙo tun jiya,

Baƙon boka na nan a can,

Can layin su magajiya,

 

Ki tamabayi maigida,

Za ki je kuma barkar haihuwa,

Mu haɗe layin su magajiya.

 

Maigida in ya zo nan gidan,

Sai ka ji ai matargida ta cane:

Malam  zan tafi anguwa,

Zan je barkar haihuwa,

 

Sai ta kwashi gyalenta ta lulluɓa

Su haɗe layin su magajiya.

 

    Wani kuma kyakkyawan misali na amfani da salon labari a waƙar baka shi ne inda mawaƙiya Nana mai Tafasa, ta yi waƙar kishiya cikiin hikima take nuna tamkar ita ce a wannan matsayin macen da aka ce za a yi wa kishiya. Ga yadda ta nuna salon:

Kun ga shekarata goma da ni da shi,

Ina zamana lamui lafiya,

Ya ce muni za shi wurin batu,

Daga nan niz zabura nij jawo zane,

Ni ebo kuɗɗi hwam biyar,

Ga ni Malam Audu ka agaje ni,

Kam mijina yai min kishiya,

Yanzu Nana zuba min kuɗɗi hwam biyar,

Ina raba ki da sherin kishiya.

 

Ki zo ki amshi layu ukku ki turbuɗe

Na anshi layunnan na turbuɗe,

Ran da laya tak kwan arba’in,

Yac ce mini za shi wajen batu.

    Haka mawaƙiyar ta tafi da wannan salon labari har zuwa ƙashen waƙar da ta nuna irin rashin cin nasararta na hana yi mata kishiya.

05. Ƙarangiya

    Akan yi wa wannan kalma laƙabi da ‘gagara gwari faɗa’. Ƙarangiya salon sarrafa harshe ne da Bahaushe kan yi cikin hikima ya  sarrafa haruffa ko kalmomi masu fitar da amon sauti kusan iri ɗaya a kai-a kai, misali Bahaushe kan ce:

Turmi ture kura,

Kura ture turmi.

Sai a buƙaci wani  baubawa (wanda ba Bahaushe ba) ya faɗa a cikin sauri don a gwada ko ya ƙware da harshen. To irin wannan salon magana, ana samun ta birjik a cikin waƙoƙin baka. Ga misali daga bkin Barmani Coge:

Ballagaza bazaar-bazar ta ɓarza,

Kana kan ta tausa har ta talga,

Kana kan ta ɓarka har ta tuƙa,

    Shi ma Alhaji Ɗanbawa Ƙaura ya yi amfani da salon ƙarangiya a waƙar nan tasa ‘Matan Nijeriya’ kamar haka:

                            

Raggo da gara da ragga.

Shin wane kaf fi so?

 

Raggo ba ya tumu,

Ragga juji yake

Kai gara kuma ɓarna takai,

 

    In an lura da wannan misali na ƙarshe, mawaƙin ya yi amfani da luguden kalmomi masu amo kusan iri ɗaya wato ‘Raggo’ da ‘gara’ da kuma ‘ragga’ don nuna isar harshen Hausa wajen gwanintar kwatance. Ire-iren waɗannan na nan birjik a waƙoƙin baka.

      07. Kammalawa

    An dai fahimci lallai su ma mawaƙan baka (makaɗan jama’a) gwanaye ne wajen amfani da salailai iri-iri a waƙoƙinsu. An yi tsokaci tare da misalai na salon sarrafa harshe da aka san mawaƙan baka na amfani da su wajen cin ma manufarsu. An kuma fahimta cewa lallai salo dai a waƙa tamkar ado ko kwalliya ce da ke sa a yi sha’awa. Don haka sun tabbata a wasu waƙoƙin da aka yi su don nuna yadda mace take rayuwa a nan duniya, kamar yadda aka ga misalai.

    A ƙarshe, ana fatar wannan nazari ya kasance ƙarin haske ne ga manazarta waƙoƙin Hausa musamman ta fuskar nazarin salo a Adabin Hausa. Da yake akwai makusanciyar alaƙa tsakanin salo da saƙon da waƙa take ɗauke da shi, za a ga cewa akwai ɓirɓishin saƙon waƙoƙin da aka yi nazarin salonsu a nan. Ke nan ana fatar wannan nazari ya tunatar da mata waɗanda aka yi domin su su amfana wajen karɓar saƙon don gyaran ɗabi’unsu marasa kyau da kuma dagewa a kan masu kyau.

 

Manazarta

       

Tuntuɓi mai takarda.

Post a Comment

1 Comments

  1. Aikin ya bayar da ma'ana sosai, musamman da aka bayyana inda mai karatu zai samu Ƙarin bayani a cikin aikin.

    Sani Adamufaskari

    ReplyDelete

Post your comment or ask a question.