Ticker

6/recent/ticker-posts

Nazarin Amsa-Kama A Wakokin Bakan (4)

Kundin Binciken Neman Digirin Farko (B.A Hausa) Wanda Aka Gabatar A Sashen Harsuna Da Al’adu, Jami’ar Tarayya Gusau.

Nazarin Amsa-Kama A Waƙoƙin Bakan (4)

NA

SAMAILA ALIYU

 

Gurmi

BABI NA UKU

AMSA-KAMA A WAƘAR BAKA

1.0              Gabatarwa

Wannan babi ya kalli ma’anar amsa-kama da rabe-rabe amsa-kama da mahimmancinta. Sannan kuma ya kalli ma’anar waƙar baka, da tasirin waƙar baka, sai muka nade babin da takaita zancen da babin ya kunsa.  

(Amfani 1996), akwai miskila a Hausa dangane da cewa shin ajin kalmomi na amsa-kama ake da shi ko kuwa ajin bayanau? Idan muka duba.

Ƙamusan Bargery (1934), za mu ga sam babu wani ajin kalmomi na amsa-kama duk kalmomi da yau ake kira amsa-kama a waɗannan ƙamus guda biyu,bayanau (Adɓerb) ne. To amma Galadanci (1976), da Newman (1977), da sauran ayyuka na yau, duk sun bambanta tsakanin amsa-kama da bayanau. Dalilin wannana miskila bai rasa alaƙa da cewa a ilimin kimiyar harshe, Kalmar amsa-kama (idiophone) sabuwar kalma ce da aka ƙirƙiro a tsakiyar ƙarni na ashirin. Don haka, sa’ad da aka rubuta ƙamus Bargery da na Abraham, babu wannan kalma ta ‘amsa-kama’ wannan shi ya sa ba su yi amfani da ita ba. Yanzu abin da ya rage shi ne a tabbata akwai ƙwararan hujjoji da za’a yi amfani da su wajen tantancewa tsakanin amsa-kama da bayanau saboda haka bari muji abun da masana  ke cewa game da ma’anar, bayanau da amsa-kama, wanda wannan ne zai tabbata mana da cewa waɗannan azuzuwan kalmomi ne mabambanta, kuma masu cin gashin kansu. Abin lura a nan shi ne, ajin bayanau ƙarin bayani yake yi game da aiki. Ya yin da amsa-kama ke nuna yadda ake yin wani aiki.

3.1 Ma’anar Amsa-Kama

(Cole, 1955), Amsa-kama kamancen sautuka ne, ko launi ko ƙamshi, ko na yanayi abu, ko abin da ake iya aikatawa, ko nuna tsananin kyawon wani abu. Misali zane ko hotuna ko kuma abubuwa masu wakiltar ido wajen kallo, ko saurare da wasu fannoni masu ba mutum damar fahimta ko lura da abu, ko kuma kalmomi masu nuna gogewa da yadda ake aiki da hankali.

            Paul da Roɗana Newman (2002), Su ma a ganinsu amsa-kama kalmomi ne da ke fayyace yanayin sauti, da launi, da bayanin sigar sura da kuma yanayi ko halin da abu yake ciki (aikatau).

(Sa’id, 2006), ya bayyana amsa-kama a matsayin kalma mai siffanata abin da ake magana a kai. Abin nufi a nan shi ne amsa-kama na aikin fayyace yadda aiki ke aukuwa a cikin Magana.

Misali Audu ya tsaya cik. A nan kalmar cik ita ce amsa-kama domin tana nuna yadda aka tsayau ko yadda tsayuwa ta kasance. (Wikipedia, the free encyclopedia)

Amsa-kama kalmomi ne waɗanda mai magana ke amfani da su domin bayyana abubuwa da ake iya ji ko tantancewa ta hanyar taɓawa, ko waɗanda ake iya gani a kuma fahimta. Misali kamshi da launi da girman abu. Da sauti, da abin da motsuwa. Misali daga nan zuwa can.

Amsa-kama dai, kalmomi ne waɗanda ke ƙarin bayani a kan aikatau, ko siffanta yadda aikin aikatau yake gudana a cikin jimla. Sai dai kalmomin amsa-kama suna da ɓirɓishin jawo hankali da haifar da motsawar rai.

3.2              Rabe-Raben Amsa-Kama

Wannan suna dai an samo shi ne daga yadda kalmomi ke amfani ta hanyoyi iri-iri don ƙarfafa ma’anonin wasu kalmomi. A taikace dai kowace kalma daga cikin waɗannan aka yi wa laƙabi da amsa-kama tana daɗa nuna tsananin ma’anar kalmar da ake so a ɗaukaka. Yawancin kalmomin da suke zuwa da amsa-kama duk sunaye ne kuma su amsa-kama ɗin suna iya zuwa bayan sunayen kalmar yadda za mu gani idan mun zo wurin ba da misalai nan gaba.

            Kuma dangane da irin ma’anonin da amsa-kama kan ƙara ƙarfafawa sun ƙunshi fannoni irin na abubuwa da suka shafi launi, ko sifa ko ƙirar jiki, ko wani irin hali da mutum ko wani abu ke ciki da dai sauran irin waɗannan fannoni. Alal misali kamar in an zo maganar ƙirar jiki sai ka ga an yi amfani da wata kalma wadda take amsa irin kalmar da ake son jaddadawa muna iya duba wannan jimlar:

“ Na ga wata mace ɗibgegiya na nemanka”

To da jin wannan jimlar nan da nan wanda kake gaya ma  (da ma wasu masu saurare ne kawai) zai fahimci irin matar da kake nufi dangane da ƙirarta ko sifarta saboda amfani da amsa-kama da kayi watau “ɗibgegiya”.

            Kuma ko ba a faɗa ba kai ka san wannan matar tana da tsananin girma wanda ya haɗa da kauri da ma tsawo. Akwai mu da amsa-kama fal a Hausa, amma yanzu mu yi magana kan wasu daga ciki musamman ma dangane da yadda muke sarafa su a jimloli daban-daban don ma’anoni iri-iri.

3.3              Amsa-kama masu nuna tsananin girman jiki ko abu.

a)      Ɓulɓu; An kawo wa Baba wata saniya ɓulɓul da ita

b)     ruƙuu-ruƙuu; Ya sami goro ruƙuu-ruƙuu zai kai wa bazawararsa.

c)      Gungurun; Ta samo wani rake gungurun da shi. 

3.4               Amsa-kama masu nuna wani irin halin da mutum ko wani abu ke ciki

a)   laƙaƙai-laƙaƙai; Haba ai Abdu yana tafiya laƙaƙai-laƙaƙai shi ya sa ba ya dawowa.

b)   saɗa-saɗaf; Binta ta tafiya saɗaf-saɗaf don kar Baba ya ji

c)    buguzun-buguzun; Dubi yadda take kaiwa da kawowa buguzun-buguzun kamar ta sha ƙwaya.

d)  tukuf; Abdu ya tsufa tukuf 

e)    tuburan; Okonko mahaukaci ne tuburan

f)     sanƙanƙan; Karime na tafiya sanƙanƙan kamar ta haɗiyi taɓarya

g)   birjik; Kai yau na ga mutane birjik a filin sukuwa

h)  ma’aƙil; Ai yau kasuwa ta cika maƙil har ba masaka tsinke

3.5               Amsa-kama masu nuna ga jiya ko wata irin kama

a)      tiɓis; Sa’adatu ta gaji tiɓis don tsananin aikin niƙa.

b)     zugun; Shehu ya yi zugum yana tunanin duniya.

c)      gaalaalaa; Dubi yadda juma ta yi wani galala da baki don sakarci.

3.6              Amsa-kama masu nuna tsananin launi

a)      sol; Na ga mai kudi ya sa wata riga fara sol ya nufi makaranta.

b)     ƙirin; Don Allah dubi yadda ta daura wani zane baƙi ƙirin da shi!

c)      wuluk; Fuskar ishaku baka ce wuluk har tna shaƙi.

d)     jawur: mis. Idanun Aminu sun yi ja-jawur don tsananin shangiya.

e)      shar; Ganyayen bishiyoyi sukan yi kore shar da damina.

3.7              Amsa-kama masu nuna tsananin tsafta

a)      tas; Sai da ta wanke fuskarta tas sannan ta fara kwalliya

b)     fes; Yan makaranta sukan fito fes duk ranar litanin.

c)      garau; Don Allah rowan nan garau da shi!

Wadanan su ne wasu daga rabe-rabe da mu yin a amsa-kama dangane da irin ma’anonin da suka bayarwa idan sun zo a jimloli iri-iri kasan cewarsu a jimloli watau ka’idar aukuwarsu za mu ga cewa duk cikinsu suna kama da siffofin ne kamar yadda muka tattauna a baya tuni.

Suna kama da sifofi ta hanyoyi biyu. Na farko ta hanyar kara bayyana sunaye, sai dai su amsa-kama suna kara karfafa ma’anonin sunaye ne. Na biyu kuma su ma amsa-kama sukan zo ne da sunaye wani lokaci kafin sunayen su zo.

Harila yau muna da nau’o’in daban-daban na waɗannan amsa-kama watau wasu ana sarrafa su dangane da yadda abin da ake son karfafawa yake ko “namiji” ne ko “mace” ce sai a yi amfani da amsa-kama yadda zai dace. Idan kuma jam’ i ne ma haka.

Bugu da kari kuma wasu daga cikin amsa-kama din kamar fes, sadaf,-sadaf da sauransu ba sa taran nau’in abin da ake Magana kai watau ko “namiji” ne ko “mace” ce ko kuma “jam’i”  ne duk za a iya amfani da su.

3.8              Ma’anar Waƙar Baka

Waƙar baka dadaddiya ce wadda aka fara ta tun lokaci daɗaɗɗe mai nisan gaske. Akwai wasu matakai, wato kalmomi muhimmai da za a iya amfani da su wajen fito da ma’anar waƙar baka, su ne kuwa

ü  Rerawa

ü  Hawa da saukar murya

ü  Azanci

ü  Naƙaltar harshe

ü  Hikima da fasaha

ü  Kida

ü  Karɓi ko amshi

ü  Gaɗa da tafi

ü  Saƙo

Alhaji Musa Ɗanƙwairo ya bayyana wasu hanyoyi da ake bi ta kansu a shirya waƙar baka. A takaice kalmomi da ake  haɗa su, suzama zance ciki yanayin waɗa. Ga abin da ya cewa.

            Duk makaɗan da at tsahe na shahe,

            Hab baƙi har yan gidan su duka,

            Babu mai shirya waka kamar tawa,

            Duk makaɗan da at tsahe nai jam’i,

            Hab baƙi har yan gidan su duka,

            Babu mai ƙulla waƙa kamar tawa,

            Ga makiɗi ya ƙulla waƙa tai

Sai a amsa mashi ba a ƙara mai,

In na ƙulla waƙa a ƙara man,

Mu haɗu duk azanci gare mu,

Shin a’a mutun guda za ya yarde mu,

Gindi: shirya kayan faɗa mai gida tsahe

Ali ɗaniro baka dauki raini ba.

            Kalmomi ‘shirya’ da ƙulla da ‘amsa’ da ‘ƙara’ da ‘azanci’ su ne suke bayyana yadda Ɗankwairo yake kallon waƙar baka da cewa zance ne shiryayye mai hikima da ake ƙullawa cikin azanci tare da yi masa kari da karɓi. A she kenan tsararriyar waƙa baka gamsasshiya da za a iya ƙara waƙa ita ce wadda ta ƙunshi waɗannan abubuwa

Ø  Saƙo

Ø  Fasaha/azanci/hikima

Ø  Tsari/shiri

Ø  Saƙa/ƙulla

Ø  Zaɓi

Ø  Sautin murya/rauji

Ø  Raurawa

Duk waɗannan tubalai ne na gina waƙa waɗanda idan aka rasa su, to sai dai wani abu, amma ba waƙa ba. Rashin wasu  daga cikinsu kuma kan raunana waƙa ta zama lami tamkar miya ba gishiri.

Yanzu kuma za mu duba mu ga yadda masana adabin Hausa suke kallon ma’anar waƙa daɗa ta baka ce ko rubutacciya.

            Yahaya (1976:1), a gabatarwa da ya yi wa littafin waƙar haɗa kan Afirika cewa ya yi:

“waƙa magana ce ta fasaha a cure wuri ɗaya a cikin tsari na musamman”

Yahaya (1984:2-3), ma ga yadda ya kalli waƙa:

“waƙa maganar hikima ce da ake rerawa ba faɗa kurum ba wadda ke da wani saƙo da ke ƙunshe cikin wasu kalmomi zaɓaɓɓu, tsararru kuma zaunannu.”

Ɗangambo (Laccar Aji: 16/11/1982) ya bayana waƙa kamar haka:

waƙa wani furuci ne wato lafazi ko saƙo

cikin azanci da ake aiwatarwa ta hanyar

rerawa da daidaita kalmomi cikin tsari

ko ƙa’ida da kuma yin amfani da dabaru kan salon amshi!

Amma ma’anar da za a iya ba waƙar baka ta kai tsaye ba tare da gwamata da waƙar rubutacciya ba, ita ce? Dangambo 1982

Waƙar baka, wani zance ne shiryayye cikin hikima da azanci da yake zuwa gaba-gaba bisa ƙa’idojin tsari da daidaitawa a rere cikin sautin  murya da amsa-amo kari da kida da amshi. Daidaitawar da ake yi wa layukan waƙa, ya sa ba ta zuwa a shimfiɗe ko kuma ta zo gaba ɗaya a’a tana zuwa ne gutsure-gutsure tare da maimaita gindinta a tsakaninsu. Kusan kowace gutsure kammalalle ne ga kansa, sai dai wani lokaci ma’anar takan cika ta tumbatsa ta tsallaka zuwa ga gutsure da ke biye. Gutsuren nan da ake magana shi ne jagoran waƙa ya kan fara furtawa kafin yan amshinsu su karɓa, yakan rere layi ko wasu layuka daga cikinsa, daga nan ‘yan amshinsa su isar da sauran layukan. Amma a waƙoƙin da suke da kadaita kawai, kadaitan ne shi kaɗai yake furta layuka a ɗiyan waƙarsa.

            A nan ya kamata mu tuna cewa, akwai waƙoƙi iri biyu rubutacciyna waƙa da waƙar baka wato waƙar makaɗa. Shin me ce ce waƙa? Sau da yawa mutane sukan yi wannan Tambaya, mahawara ta harƙe. Ko da yake ba nufi na ba ne in kawo wannan mahawara a nan, to amma ina ganin ya wajaba. Domin kuwa fahimtar abin da ake nufi da “waƙa” ita ce ginshiƙin fahimtar nazarin waƙa. Domin kuwa sai an fahimci abin da ake nufi da waƙa ne za a iya gane abin da waƙa ta ƙunsa, da inda ta nufa da kuma yadda za a iya  yanke hukunci a kan kyaunta ko rashin kyaunta.

            Muna iya cewa waƙa wani saƙo ne da ake gina shi kan tsararriyar ƙa’ida ta baiti, dango, rerawa kari (bahari), amsa-amo (ƙafiya), da sauran ƙa’idoji da suka shafi daidaita kalmomi, zaɓensu da amfani da su cikin sigogin da ba lalle ne haka suke maganar baka. Dangambo 1982

3.9 Nadewa

Babbban sakamakon da aka samu game da ma’anar amsa-kama da rabe-raben sa da mahimmancinsa. da kuma ma’anar waƙar baka da tasirin ta ga Hausawa. Duk wannan sakamakon ya sa mu ne daga masana daban-daban, kumar su Bunza (2006), da  Galadanci (1976), da Newman (1977), da Ƙamus Bargery (1934), da  Cole (1955) da Paul da Roɗana Newman (2002), da Sa’id (2006), da Wikipedia the free encyclopedia.

Zari’a (1978) Gusau (2003) Yahaya (1984) Ɗangambo (1982) Aminu (1978). Har wa yau masana irin su Murphy (1980) da Depereze (1991) Stephen (2012) sun yarda cewa amsa-kama na amfani da Kalmar da amonta  ke bayyana ma’anar watau Kalmar ta kwaikwayon amo ne.  

Post a Comment

0 Comments