Kundin Binciken Neman Digirin Farko (B.A Hausa) Wanda Aka Gabatar A Sashen Harsuna Da Al’adu, Jami’ar Tarayya Gusau.
Kirarin Fitattun Wasu Garuruwan Zamfara Jiya Da Yau (6)
Na
BILYA UMAR
BABI NA BIYAR
KIRARUWAN FITATTUN GARURUWAN ZAMFARA TA YAMMA
5.1 Anka
Anka ta Ɗan baƙo mai wuyar kai yaƙi mai gida kusa ga ruwa kowaggaya ɗan baro ya hwaɗi.
Garin Anka ya samu wannan kirari falili Ɗan baƙo sarkin Anka ne a farko mai wuyar
kai yaki idan a a kayi la’akari da yanayin garin za a ga ruwa sun kewaye garin
a duk lokacin da malora suka so su shigo garin a duk lokacin da malora suka so
su shigo garin sai su kasa dalilin waÉ—annan ruwan da ke kewaye da garin wannan dalilin ne ya sa
Anka take da wuyar kai yaƙi, mai gida kusa ga ruwa a baya kusan duk gidajen garin
suna kusa da ruwa ne dalilin haka garin
na Anka yanada yawan gadoji domin ruwa su samu hanyar wucewa ko wagga ɗan baro ya hwaɗi su ba a sayar da ruwa ga baro basu da matsalar ruwa balle har ɗan baro ya riƙa saida ruwa a garin. Wannan ne dalilin yi wa garin Anka
wanann kirari.
1. Wuya
Wuya garin Wuya ga rani daÉ—i. Garin Wuya manoma ne rani da damuna amma sunfi samun alheri ga noman su
na rani dalili noman damina noma ne na gama gari amma noman rani nomansa na É—ai É—ai kun jama’a ne wannan ya sa mutanen yankin sunfi samun kuÉ—i ga rani. Wannan dalilin ne ya sa suke yi wa garin
kirari da garin Wuya ga rani daÉ—i. Saboda sauran lokuttan mutanen garin na wahala amma idan sukayi noman
rani kuma suna jin daÉ—i.
2. Bagega
Bagega ta ÆŠan mazuru gandun dawa kowan noma dame É—ari raggo na kowammutu dawa takkashe shi. Garin Bagega ya
samu wannan kirari ne dalili Ɗan mazuru shi ne uban ƙasar Bagega na farko gandun dawa
dalilin yawan noman dawa da sukeyi ne yasa ake cewa gandun dawa kowan noma dami
É—ari raggo na a garin Bagega. Idan
mutum ya noma dawa don ya sami dame ɗari bai yi ƙoƙari ba wato shi ba zarumi bane. Saboda yawan noman dawa da sukayi shi ne
dalilin da ya sa suka ta’allaÆ™a cewa duk wanda ya mutu dawa takkashe shi wasu kuma suka
ce ba mutuwa ta har abada ba a’a mutuwa dai ta kasawa mutum ya zamanto ya kasa
noma yana kallo anayi amma shi bai iyawa na yawan noman dawar ya kashe shi
wannan ne dalili.
3. Bawar Daji
Bawar daji Garin mai kura mai Giwa mai damisa a bayan É—aki. Dalilin wannan kirari a baya a garin anyi wani bagarde kuma maharbi wanda
shi ne wanda ya kafa garin Bawar daji a lokacin garin dokar daji ne babu komai
in ba namun daji ba tun babu kowa, har
ya hayayyafa a wurin har wurin tun yana daji ya zama gari har garin ya zamo ya
fara bunƙasa yana da ire-iren waɗannan namun daji wannan dalilin ya sa ake yi wa garin kirari da Bawar Daji
garin mai kura mai giwa mai damisa a
bayan É—aki.
5. Tungar Kudaku
Tungar kudaku ta Garba mai kukuma.
5.2 Bakura
Bakura É“urmi gidan É—an kwai.
Bakura garin mai kura inda kura ka kuka da rana. Dalilin wannan kirari na
Bakura É“urmi sunan Sarauta ne shi ne sunan
sarkin Bakura na farko wanda ya fara sarauta garin na É—aya. Dalilin da ya sa ake kiransa da ÆŠan kwai, ÆŠiya uku ya haifa duka
maza na farko sunansa Amadu bahillace da
Muhamadu TauÉ—e da kuma Ima waÉ—annan su ne É—iya da sarkin Bakura na farko ya haifa kuma duka su uku É—in sun yi sarauta garin. Wannan ne dalilin da ya sa ake
yi wa garin kirari da burmi gidan ɗan ƙwai.
Haka kuma a baya kamin garin ya bunƙasa an yi lokacin
da garin yake da kuraye sosai lokacin da garin yana daji a wannan
lokacin za’aji kura da rana kata tana kuka a lokacin garin na daji babu jama’a
namun daji ba su matsa gaba ba. Wanann dalilin ne ya sa ake cewa inda kura ka
kuka da rana.
1. Rini
Rini garin ÆŠan kaka arhaki dame tsadar ki ‘yan Æ™anannan mata . Dalili ÆŠan kaka sarki ne Rini na farko
arhaki dame hatsi basu da tsada musamman ga kaka idan amfanin gona ya kai. Abi
mai tsada a wannan lokacin musamman garin kaka ta kama shi ne mutum ya ce zai
wanki budurwa ma’ana zai armi budurwa ba kananan kuÉ—i zai kashe ba kamin ya armeta dalili kuwa ganin kaka ta
kai a wannan lokacin dame bai da tsada amma armen budurwa na da tsada shi ne
dalilin wannan kirari.
2. Damri
Damri garin ibo marayar gwabro.
3. Mafara
·
Mafara garin farar
shinkafa.
·
Mafara garken haÉ—e.
·
Mafara galma uwar rufi
ko baku son mutum baku faÉ—i.
Dalili idan akayi la’akari da irin shinkafar da ake nomawa a garin Mafara
za’aga ta sha bamban da ta maÆ™wabtanata za’a ga irin yanda ta Mafara take fara tas saÉ“anin ta wani wuri za’a ganta da wasu kaloli ba fara tas
ba. Wannan ne dalili.
Garken haÉ—e fulani Bahaushe. Maguzawa na
wancan lokacin haɗe dalilin yawan baƙi da ake yi a garin zaka
iya samun É—an Kano ko É—an Katsina ko Bauci dadai sauransu a garin wannan dalilin
ya sa fulani ke yi wa garin kirari da mafara garken haÉ—e.
1. Kagara
·
Kagara garin gara ta
bagarde.
·
Kagara garin gara inda
gara ka cin mutum gashi tsaye.
Dalili garin Kagara suna fama da yawan gara sosai idan aka yi la’akari da
irin yanayin garar da ke garin ba ‘ana nufin tana cin mutum bane da gaske a’a
tana dai cin dukiyar mutum idan ta ci dukiyar mutum ai ta ci mutum ta nan ne
masu iya magana sukayi amfani da irin nasu salon magana suka yi wa garin kirari
da inda gara kacin mutum gashi tsaye.
2. Matuzgi
Matuzgi garin ÆŠan binta Mamman Tukur waliyin Allah.
Mamman Tukur daya É—aga cikin almajiran Shehu ne, waÉ—anda su ne suka yi gwagwrmaya don Allah.
3. Jangebe
Jangebe kanon baƙin daji lahadi ga arna
fashi.
4. Gwaram
Gwaram ÆŠan gari mai daÉ—i shahararka É—au galmarka.
5. Morai
Morai gidan iya.
5.4 Maradun
·
Maradun gadon ƙaya kun buwayi maza faɗa.
·
Maradun garin na gwabrau hwaƙo mai daɗin hitsari ga wanda ya iya.
1. Gorannamaye
Gorannamaye kowa sarki inda mai lage ka sarauta mai riga na kallo.
2. Dosara ta Amadu Namijin Gari
5.5 Bukkuyum
·
Bukkuyum garin ta
gijinga masu garin kiÉ—a ba don kiÉ—a ba da kin watse.
·
Bukkuyum garin ta
gajinga baku noman dawa.
·
Bukkuyum garin ta
gajinga masu garin tuwo miya abbabu.
·
Bukkuyum garin ta
gijinga gabas ga zauma yamma ga masu dutsi garin É—an jibo.
Dalilin kirari na garin Bukkuyum gijinga kamar yada tarihi ya bayyana ba’a
samu haƙiƙanin cikakkiyar dalilin da ake kiran garin ta gijinga ba gabas ga zauma
idan aka dubi garin zauma garin na Bukkuyum yana gabas da garin zauma kuma masu
Bukkuyum na yamma ga garin na masu wannan ne dalilin da ake kiranta gabas ga
zauma yamma ga masu.
Dutsi Garin ÆŠan Jibo
ÆŠan Jibo wani sarki ne da aka yi a
Bukkuyum amma ba shi ne sarki na farko ba ÆŠan Ali shi ne sarkin Bukkuyum na
farko amma kuma tarihi abunda ya nuna cewa ÆŠan Jibo shi ne ya sara garin na
Bukkuyum. Wannan ne cikakken tarihin wannan kirari na garin Bukkuyum.
1. Zauma
Zauma da kuje ta Ɗan ƙauyaye kowa sarkai zaum ɗan gari bisa duutse na yamma ga gulbi.
Idan aka yi la’akari da yanayin garin zauma za a ga yana saman dutsi ne ba
bisa ƙasa ya ke shinhiɗe ba. Haka kuma gulbin garin yana gabas da garin yana yamma da gulbin. Ƙayaye kuwa uban ƙasar Zauma ne sunan
sarauta ne Æ™ayaye kowa sarki garin Zauma mutanen garin na da jin Æ™ai ma’ana suna da jin kansu kowa jin
kansa yakeyi kamar sarki waÉ—annan dalilin ne aka samu a wurinwannan bincike.
2. Zarummai
Zarummai Ankar yaƙi
3. Adabka
Adabka ta goje mai kamar ran sallah.
Dalilin wannan kirari Goje sarki ne na garin mai kamar ran sallah kuwa garin
a duk lokacin da baƙo ya shiga garin yanayinda mutanen garin suke ciki na anna shawa da raha da
walwala yanayin mutane’n garin da irin suturar da suke sanyawa za a ga kamar
ranar sallah ne wannan ne dalilin da ya sa ake musu wannan kirarin.
4. ÆŠan Gurunfa
ÆŠan gurumfa karkare ta Maradun ba don
haki ba da kinfi Kano ko yanzu ma dami kano taffiki.
5. Gwashi
Gwashi garin magaji garin da ba a É—aukar kowa.
Dalili shi magaji sarkine. Ba a ɗaukar kowa garin a baya an taɓa zargin garin da ɓacewar wasu fatake sai akayi ta tunanin anan garin ne suka bata bisa wannan
dalili ne sarkin garin ya bada bayanin cewa a garin ba’a É—aukar kowa ta wannan dalilin ne ake yiwa garin kirari da
garin da ba’a É—aukar kowa.
5.6 Gumi
·
Gumi gumama ta Ali
gandun ƙwarya dogon burni garin mai saje.
·
Gumi gumma ta Ali mai
kamar ran sallah.
Ali sarkin garin Gumi ne. Gandun Æ™warya idan aka dubi irin yadda ake noman Æ™warya a garin za’a ga
duk yankin ba a kaisu noman ƙwarya ba. Ba Komai ake nomawa ba kamar ta, wannan dalilin
ne ya sa a ke yi wa garin kirari da gandun ƙwarya
1. Gyalenge
Gyalenge ta Marafa kowa sarki mai kamar kano ga bardokawo badon kiɗa ba da kin watse. Mutanen Bardoki a nan ne suke shaƙatawa da cin kasuwa.
2. Gayari
Gayari ba ku cin kajinku sai an yi gobara ku ci mushe.
Gayari garin gairar mai farar arake ta sarkin dutse. Suna noman rake sosai
a jiya da yau.
3. Birnin Tudu
Birnin Tudu madinar Tauri.
4. Iyaka
Iyakar ƙasa ta sarkin Gulbi, gari ne dake kan iyakar Gummi da Anka a can da kafin
kafa Bukkuyum.
5. ÆŠaki Takwas
ÆŠaki Takwas garin ‘yan banza idan
kaga ɗan ƙwarai baƙo ne. Saboda an yi lokacin da garin
yake sharkiratar karuwai.
5.5 SAKAMAKON BINCIKE
ZaÉ“en fagen bincike ra’ayin mai bincike
ne, bisa ga irin horon da ya samu da yadda ala’arsa take da fagen bincike. Haka
kuma wannan binciken an gudanar da shi ne domin daÉ—a Æ™ara fito da adabin Hausawa da al’adunsu a sarari domin
mai nazari ya san inda aka sa gaba. Haka kuma a wannan bincike an kawo taƙaitaccen tarihin ƙasar zamfara jiya da
yau, da kuma kirarin wasu fitattun garurusw da ke ƙarƙashinta domin a ƙara fito da ƙasar Zamfara a fili
domin masu sha’awar wannan fage su sami abin dubawa. Idan haka ne kuwa
sakamakon wannan bincike shine bunÆ™asa adabi da al’adun Hausawa ta fuskar fito da kirarin
wasu fitatun garuruwan Zamfara na jiya da yau da fatan wannan kundi da aka gabatar
ya kasance jagora ga ÆŠalibai ‘yan uwa da masu nazari dama mai sha’awa akan wannan sashe.
5.6 KAMMALAWA
Duk abin da yake da farko yana da ɗarshe, ion banda ikon Allah, inji masu fashin baƙin magana. Allah (S.W.T) ya bada
ikon kawo ƙarshen wannan aiki mai taken
“Kirarin fitattun garuruwan Zamfara ta
tsakiya da Zamfara ta arewa da kuma Zamfara ta Yamma” ina fatan wannan aiki da Allahu ya bada iko aka gabatar
tare da taimakon malamai na ina fatar ya kasance jagora ga masu so su yi nazari
a kan abinda ya shafi kirarin garuruwan Zamfara baki É—aya. Haka kuma ina fatar wanann kundi ya kasance tamkar
wani ma’adani ko wani abin ciyar da harshen
Hausa da adabin Hausawa gaba tare da fatan kwalliya za ta biya kuÉ—in sabulu.
Kamar yadda ya gabata wannan aiki da aka gabatar wanda ya ƙunshi babi babi har guda
biyar inda babi na É—aya yake É—auke da gabatarwa da manufar
bincike, da bitar ayukkan da suka gabata da hujjar cigaba da bincike da
hanyoyin gudanar da bincike.
A babi na biyu an yi magana ne dangane da wasu ra’ayoyi na masana a kan
abinda ya shafi ma’anar kirari ta nuna irin yadda kowanen su ya fassara ma’anar
kirari. Haka kuma a cikin wannan babi an yi magana kan asalin kirari wato inda
ya fito da mafarin samunsa, sannan kuma aka yi magana a akan rabe-raben kirari
inda aka kalli kirari gida biyui kirarin kai da kuma kirarin wani. A cikin babi
na uku an kawo kirarin fitattun garuruwan Zamfara ta tsakiya.
A babi na huÉ—u ko an kawo kirarin fitattun garuruwan Zamfara ta arewa.
Haka kuma a cikin babi na biyar inda aka kawo kirarin fitatun garuruwan
Zamfara ta yamma wanda idan aka dubi irin
yadda aka yi ƙoƙarin kawo waɗannan kirare kirare za a ga cewa
kowane bakin wuta da nsahi hayaƙi tare da fatan Allah ta ala ya sanya wa wannan aiki
albarka ya kuma sa wannan aiki da aka gabatar ya amfanar da ‘yan uwa É—alibbai da sauran masu nazari a kan adabi musamman
dangane da abin da ya shafi kirarin garuruwan Zamfara.
Ina fatan Allah ya sa wannan aiki ya kasance mai amfani ga jama’a musamman
masu nazari da sha’awar harshen Hausa ya zamanto madubi a garesu.
Haka kuma ina fatar wanna aiki ya zamanto matashiya ga cigaba da zurfafa
bincike a kan adabin da ya shafi kirari domin dibin hikima da fasaha da balaga
da ke ciki.
MANAZARTA
Tuntuɓi Amsoshi.
No comments:
Post a Comment
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.