HARUNA ABDULLAHI UMAR
Wannan babi shi ne babin da ya ke d’auke da nazari kan karin harshen Sakkwatanci, kuma a cikin sa ne za a ga ire-iren jumlolin da karin harshen Sakkwatanci yake da su. Wad’anda suka had’a da Sassauk’ar jumla a karin harshen Sakkwatanci, da kuma jumlar tambaya da ta umurni, tare da jumlar korewa duk a cikin karin harshen Sakkwatanci. Za a kawo su ne kamar yadda aka kawo na daidaitacciyar Hausa a babi na biyu. Kafin a yi duk wad’annan bayanan sai an waiwayi abin da masana suka ce game da karin harshen Sakkwatanci.
Idan ana maganar karin harshen Sakkwatanci za a ga cewa karin harshen Sakkwatanci wani babban kaso ne da ya k’unshi karuruwan harsunan dukkansu.wasu masana na ganin cewa, karin harshe ya kasu kasha biyu wato Karin harshen gabas wanda ya k’unshi Kananci, Zazzaganci, Katsinanci da makamantansu. Da kuma karin harshen yamma wanda ya k’unshi Sakkwatanci, Kabanci, Zamfaranci, Arewanci, da sauran kare-karen harshen yamma. Saboda kasancewar Sakkwato ita ce uwa ga sauran karuruwan harsunan yamma. Saboda haka sai aka fahimci akan samu dangantaka ta fagen karin harshe da al’adu da auratayya, addini da kuma kasuwanci.
Hamma'ali, (1985), ya nuna cewa "Sakkwatanci Karin harshe ne na Sakkwato. An samo kalmar Sakkwatanci ne daga Sakkwato. Sakkwatanci Karin harshe ne na mutanen Sakkwato. Sai dai kuma ba ana nufin Jihar Sakkwato gaba d’aya ba. Wasu na ganin tsagwaron Sakkwatawa sune, wad’anda ke garuruwan da ke kusa da Sakkwato, wato Zamfarawa, Kabawa, Arawa. Musamman wad’anda aka kafa ko ciyar da su gaba, bayan jihadi.
Wasu na ganin cewa, Sakkwatanci Karin harshe ne na mulki. Dalilin da ya sa suke ganin Sakkwatanci a matsayin Karin harshe na mulki shine, saboda kasancewar Sakkwato cibiyar Daular Usmaniyya. Wadda bayan k’are jihadi ita ce ke fad’a a ji a k’asar Hausa, har zuwan Turawan Mulkin Mallaka.
Kamar yadda Sassauk’ar Jumlar daidaitacciyyar Hausa ta k’unshi yankin Suna da kuma abin da aka fad’i a game da suna; haka ma Sassauk’ar jumlar Sakkwatanci ta k’unshi yankin suna da kuma yankin abin da aka fad’i a game da suna. Misali wasu daga cikin jumlolin Sakkwatanci.
a- Bala ya c ci abinci
Sn aik maf lokt Aik Sn kar’b
S A K
J Y Sn + YAfgsa
YAfgsn KN + Yn
YA Aik, YSn
KN maf, Lokat
Ysn Sn
Sn Bala
Maf ya
Lokat c
Aikat ci
Sn abinci
J
YSn YAfgsn
Kn YA
Sn
Maf Lokt aik Sn
Bala ya c ci abinci
b- Musa ya s sha ruwa
Sn aik maf lokt Aik Sn kar’b
S A K
J Y Sn + YAfgsa
YAfgsn KN + Yn
YA Aik, YSn
KN maf, Lokat
Ysn Sn
Sn Musa
Maf ya
Lokat s
Aikat sha
Sn ruwa
J
YSn YAfgsn
Kn YA
Sn
Maf Lokt aik Sn
Musa ya s sha ruwa
c- Musa ya k kamma Zaki
Sn aik maf lokt Aik Sn kar’b
S A K
J Y Sn + YAfgSn
YAfgsn KN + Yn
YA Aik, YSn
KN maf, Lokat
Ysn Sn
Sn Musa
Maf ya
Lokat k
Aikat kama
Sn Zaki
J
YSn YAfgsn
Kn YA
Sn
Maf Lokt aik Sn
Musa ya k kamma Zaki
d- Ali ya k kashe Kare
Sn aik maf lokt Aik Sn kar’b
S A K
J Y Sn + YAfgsn
YAfgsn KN + Yn
YA Aik, YSn
KN maf, Lokat
Ysn Sn
Sn Ali
Maf ya
Lokat k
Aikat kashe
Sn Kare
J
YSn YAfgSn
Kn YA
Sn
Maf Lokt aik Sn
Ali ya k kashe Kare
Jumlar tambaya ita ce jumlar da ake yi domin tambaya. Saboda haka Sakkwatanci yakan canja wasu daga cikin kalmomin na tambaya, amma kuma wasu basu canjawa, kamar yadda daidaitacciyar Hausa take fad’insu haka Sakkwatanci shi ma yake fad’insu. Ga wasu daga cikinsu.
Jumlar umurni kamar sauran jumloli ita ma jumlar umurni ta karin harshen Sakkwatanci daidai take da jumlar umurni ta daidaitacciyar Hausa. Haka ma takan zo da kalma d’aya rak, a matsayin jumla, kuma ta ba da ma'ana cikakkiya, kalmar da take zuwa da ita, itace kalmar aikatau. Ga kad’an daga cikin misalan jumlar umurni a karin harshen Sakkwatanci.
Haka jumlar ya kamata ta kasance amma saboda wasu dalilai sai ta koma kamar haka:
Misali:
Tashi !
Rubuta !
Karanta !
Jumlar korewa ta karin harshen Sakkwatanci ita ma daidai take da jumlar korewa ta Daidaitacciyar Hausa. Sai dai kuma ita wannan jumlar ta korewa ta d’an bambanta da ta daidaitacciyar Hausa a wasu bak’ak’en haruffa na Sakkatanci da suka sa’ba da na daidaitacciyar Hausa. Ga wasu daga cikin su:
Wannan babi wato babi na uku inda aka bayyana karin harshen Sakkwatanci a bisa ra’ayoyin masana da kuma ire-iren jumlar Hausa karin harshen Sakkwatanci, tare kuma da kawo wasu misalai daga ciki. A sassauk’ar jumlar Hausa ta karin harshen Sakkwatanci an yi bayani cewa ita ma jumlar ta k’umshi yanki biyu wato yankin suna da kuma yankin abin da aka fad’i a game da suna, haka ita ma jumlar karin harshen Sakkwatanci tana bias tsarin S.A.K, kamar haka sassauk’ar jumlar daidaitacciyar Hausa. Jumlar tambaya ta karin harshen Sakkwatanci ita ma kamar jumlar tambaya take ta daidaitacciyar Hausa, jumla ce da ake yi domin tambaya. Jumlar umurni ta karin harshen Sakkwatanci, ita ma kamar jumlar umurni take ta daidaitacciyar Hausa, ana gina ta ne akan umurni. Jumlar korewa ta karin harshen Sakkwatanci, ita ma kamar jumlar korewa take ta daidaitacciyar Hausa, ana gina ta ne a kan korewa sai dai ta bambanta da ta daidaitacciyar Hausa kad’an.
BABI NA UKU: MAKAMANTAN WA’DANNAN JUMLOLI A A KARIN HARSHEN SAKKWATANCI
3.0 SHIMFI’DA
Wannan babi shi ne babin da ya ke d’auke da nazari kan karin harshen Sakkwatanci, kuma a cikin sa ne za a ga ire-iren jumlolin da karin harshen Sakkwatanci yake da su. Wad’anda suka had’a da Sassauk’ar jumla a karin harshen Sakkwatanci, da kuma jumlar tambaya da ta umurni, tare da jumlar korewa duk a cikin karin harshen Sakkwatanci. Za a kawo su ne kamar yadda aka kawo na daidaitacciyar Hausa a babi na biyu. Kafin a yi duk wad’annan bayanan sai an waiwayi abin da masana suka ce game da karin harshen Sakkwatanci.
3.1 KARIN HARSHEN SAKKWATANCI
Idan ana maganar karin harshen Sakkwatanci za a ga cewa karin harshen Sakkwatanci wani babban kaso ne da ya k’unshi karuruwan harsunan dukkansu.wasu masana na ganin cewa, karin harshe ya kasu kasha biyu wato Karin harshen gabas wanda ya k’unshi Kananci, Zazzaganci, Katsinanci da makamantansu. Da kuma karin harshen yamma wanda ya k’unshi Sakkwatanci, Kabanci, Zamfaranci, Arewanci, da sauran kare-karen harshen yamma. Saboda kasancewar Sakkwato ita ce uwa ga sauran karuruwan harsunan yamma. Saboda haka sai aka fahimci akan samu dangantaka ta fagen karin harshe da al’adu da auratayya, addini da kuma kasuwanci.
Hamma'ali, (1985), ya nuna cewa "Sakkwatanci Karin harshe ne na Sakkwato. An samo kalmar Sakkwatanci ne daga Sakkwato. Sakkwatanci Karin harshe ne na mutanen Sakkwato. Sai dai kuma ba ana nufin Jihar Sakkwato gaba d’aya ba. Wasu na ganin tsagwaron Sakkwatawa sune, wad’anda ke garuruwan da ke kusa da Sakkwato, wato Zamfarawa, Kabawa, Arawa. Musamman wad’anda aka kafa ko ciyar da su gaba, bayan jihadi.
Wasu na ganin cewa, Sakkwatanci Karin harshe ne na mulki. Dalilin da ya sa suke ganin Sakkwatanci a matsayin Karin harshe na mulki shine, saboda kasancewar Sakkwato cibiyar Daular Usmaniyya. Wadda bayan k’are jihadi ita ce ke fad’a a ji a k’asar Hausa, har zuwan Turawan Mulkin Mallaka.
3.2.1 SASSAUK’AR JUMLA A KARIN HARSHEN SAKKWATANCI
Kamar yadda Sassauk’ar Jumlar daidaitacciyyar Hausa ta k’unshi yankin Suna da kuma abin da aka fad’i a game da suna; haka ma Sassauk’ar jumlar Sakkwatanci ta k’unshi yankin suna da kuma yankin abin da aka fad’i a game da suna. Misali wasu daga cikin jumlolin Sakkwatanci.
a- Bala ya c ci abinci
Sn aik maf lokt Aik Sn kar’b
S A K
J Y Sn + YAfgsa
YAfgsn KN + Yn
YA Aik, YSn
KN maf, Lokat
Ysn Sn
Sn Bala
Maf ya
Lokat c
Aikat ci
Sn abinci
J
YSn YAfgsn
Kn YA
Sn
Maf Lokt aik Sn
Bala ya c ci abinci
b- Musa ya s sha ruwa
Sn aik maf lokt Aik Sn kar’b
S A K
J Y Sn + YAfgsa
YAfgsn KN + Yn
YA Aik, YSn
KN maf, Lokat
Ysn Sn
Sn Musa
Maf ya
Lokat s
Aikat sha
Sn ruwa
J
YSn YAfgsn
Kn YA
Sn
Maf Lokt aik Sn
Musa ya s sha ruwa
c- Musa ya k kamma Zaki
Sn aik maf lokt Aik Sn kar’b
S A K
J Y Sn + YAfgSn
YAfgsn KN + Yn
YA Aik, YSn
KN maf, Lokat
Ysn Sn
Sn Musa
Maf ya
Lokat k
Aikat kama
Sn Zaki
J
YSn YAfgsn
Kn YA
Sn
Maf Lokt aik Sn
Musa ya k kamma Zaki
d- Ali ya k kashe Kare
Sn aik maf lokt Aik Sn kar’b
S A K
J Y Sn + YAfgsn
YAfgsn KN + Yn
YA Aik, YSn
KN maf, Lokat
Ysn Sn
Sn Ali
Maf ya
Lokat k
Aikat kashe
Sn Kare
J
YSn YAfgSn
Kn YA
Sn
Maf Lokt aik Sn
Ali ya k kashe Kare
3.2.2 JUMLAR TAMBAYA
Jumlar tambaya ita ce jumlar da ake yi domin tambaya. Saboda haka Sakkwatanci yakan canja wasu daga cikin kalmomin na tambaya, amma kuma wasu basu canjawa, kamar yadda daidaitacciyar Hausa take fad’insu haka Sakkwatanci shi ma yake fad’insu. Ga wasu daga cikinsu.
- Ina Maryam tat tahi ?
- Waa aŋ ka aika ?
- Yaushee za a dawo wa aiki ?
- K’ak’aa za a yi ?
- Yayaa Audu yah hwad’i jarabawa ?
- Mii Ali yas saye ?
- Wa sunka zo d’azu ?
3.2.3 JUMLAR UMURNI
Jumlar umurni kamar sauran jumloli ita ma jumlar umurni ta karin harshen Sakkwatanci daidai take da jumlar umurni ta daidaitacciyar Hausa. Haka ma takan zo da kalma d’aya rak, a matsayin jumla, kuma ta ba da ma'ana cikakkiya, kalmar da take zuwa da ita, itace kalmar aikatau. Ga kad’an daga cikin misalan jumlar umurni a karin harshen Sakkwatanci.
- Ali tashi !
- Kabiru rubuta !
- Musa Karanta !
Haka jumlar ya kamata ta kasance amma saboda wasu dalilai sai ta koma kamar haka:
Misali:
Tashi !
Rubuta !
Karanta !
3.2.4 JUMLAR KOREWA
Jumlar korewa ta karin harshen Sakkwatanci ita ma daidai take da jumlar korewa ta Daidaitacciyar Hausa. Sai dai kuma ita wannan jumlar ta korewa ta d’an bambanta da ta daidaitacciyar Hausa a wasu bak’ak’en haruffa na Sakkatanci da suka sa’ba da na daidaitacciyar Hausa. Ga wasu daga cikin su:
- Baa Ali yas sayee ba.
- Rabi ba ta tahi makaranta ba.
- Baa kud’d’i banki.
- Agwagwa ba ta tashi sama sosai.
- Baabu ruwa a randa.
- bai dace a hana bara ba.
- Kaada kaa tahi/kar ka a tahi.
- 3 NA’DEWA
Wannan babi wato babi na uku inda aka bayyana karin harshen Sakkwatanci a bisa ra’ayoyin masana da kuma ire-iren jumlar Hausa karin harshen Sakkwatanci, tare kuma da kawo wasu misalai daga ciki. A sassauk’ar jumlar Hausa ta karin harshen Sakkwatanci an yi bayani cewa ita ma jumlar ta k’umshi yanki biyu wato yankin suna da kuma yankin abin da aka fad’i a game da suna, haka ita ma jumlar karin harshen Sakkwatanci tana bias tsarin S.A.K, kamar haka sassauk’ar jumlar daidaitacciyar Hausa. Jumlar tambaya ta karin harshen Sakkwatanci ita ma kamar jumlar tambaya take ta daidaitacciyar Hausa, jumla ce da ake yi domin tambaya. Jumlar umurni ta karin harshen Sakkwatanci, ita ma kamar jumlar umurni take ta daidaitacciyar Hausa, ana gina ta ne akan umurni. Jumlar korewa ta karin harshen Sakkwatanci, ita ma kamar jumlar korewa take ta daidaitacciyar Hausa, ana gina ta ne a kan korewa sai dai ta bambanta da ta daidaitacciyar Hausa kad’an.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.