Article Citation: Muhammad, M.S. (2025). Dabbobi a Sikelin Shata: Tsokaci a Kan Ƙimar Dabbobi a Waƙoƙin Shata. Zauren Waƙa, 4(2), 10-15. www.doi.org/10.36349/zwjohps.2025.v04i02.002.
DABBOBI A SIKELIN SHATA: TSOKACI A KAN ƘIMAR DABBOBI A WAƘOƘIN SHATA
Daga
Mu’azu Sa’adu Muhammad
Department of Languages Hausa Unit
Sule Lamiɗo University Kafin Hausa, Jigawa State
(07030803404)
muazusaadukudan299@gmail.com
Tsakure
Maƙasudin wannan muƙala shi ne ƙoƙarin gano tare da yin nazari a kan matsayin da dabbobi ke da shi a waƙoƙin Shata. Haka kuma, nazarin zai waiwayi wasu daga cikin waƙoƙinsa don ƙyallaro yadda Shata ya yi amfani da dabbobi, tare da fito
da wasu daga cikin halayensu ko ɗabi’unsu da zumuncin dake tsakaninsu. Wanda ya yi daidai da tsarin
da al’adar Bahaushe take kallon dabbobi. Bayan wannan kuma za a dubi irin gwanecewar da shata
ya yi a harkar waƙa ta yadda yake yin
amfani da salon sifatawa.
Akwai waƙoƙin Shata da dama inda yakan dabbantar
da mutum, a wani wurin kuma ya mutantar da dabba. Haka kuma, Shata ya ƙara fayyace matsayin wasu dabbobi, wanda
al’adar
Bahaushe ta ba su, kuma ya
bayyana irin tasirin hakan a
rayuwar Bahaushe. Haƙiƙa akwai wasu abubuwan lura a waƙoƙin
Shata, da suka taimaka
sosai wajen tabbatar da muhimmancin dabbobi a harkar waƙa
ko adabin baka, wanda a ƙarshe ya
shafi zamantakewar Bahaushe baki ɗaya.
1.0 Gabatarwa
“Na
Yalwa mai ban sha’awa, Alhaji mai ban haushi.” Kamar yadda Alhaji Mamman Shata
ya cewa kansa a wata waƙarsa. Wannan maƙala za ta
dubi kuma jinjina nauyin dabbobi
a tunanin Shata. Ma’ana irin yadda
Shata ya ɗauki
dabbobi, tare da fito da irin yadda ya rinƙa amfani da su a waƙoƙinsa. Haƙiƙa akwai wasu waƙoƙin Shata da suka nuna cewa dabbobi su ne ƙashin baya wajen adabin baka da kuma harkar waƙar Bahaushe baki ɗaya. Haka
kuma yana daga cikin manufar wannan bincike, gano nauyin dabbobi a mizanin al’adar
Bahaushe. Babu shakka al’adar Bahaushe ta kalli dabbobi tare da rayuwarsu,
kallo irin na sayen goron tsohuwa. A inda ta ware su nau’i, daban-daban, kuma
ta rarraba su kashi-kashi. Gwargwadon halaye ko ɗabi’u
ko halitta ko zumuntarsu da sauransu. Wannan muƙala babu
shakka tana da muhimmanci, saboda za ta yi magana a kan irin amfanin dabbobi a fagen adabi, da kuma moriyar
da ake samu ta fuskar waƙa. Bayan haka, za a dubi wasu hikimomin Shata da suka taimaka
wajen jefa dabbobi cikin waƙoƙinsa. Waɗannan dabbobi kuwa, sun shafi dabbobin gida da na
daji, sannan
kuma, Shata ya yi
amfani da su ta
fuskoki daban-daban,
gwargwadon yadda ya kale su.
Wannan ne ma ya
sa na kira muƙalar da take:
“Dabbobi A Sikelin Shata”.Watau
abin da nake nufi shi ne,
matsayin dabbobi a tunanin
Shata da kuma waƙoƙinsa, sannan kuma da
irin tasirin da hakan ta haifar. Tarihi ya nuna cewa, al’adar Bahaushe na da irin kallon da take yi wa kowace dabba tare da matsayi ko ƙimarta. Hujjar haka ta bayyana a rassan adabin Bahaushe daban-daban. Bugu da ƙari kuma,
na tsara muƙalar tawa kashi biyu kamar
haka: Kashi na farko,
ya ƙunshi taken muƙalar,
sai gabatarwa,
da ma’anar kalmar dabbobi, da ta sikeli. Kashi na biyu
kuma, zai kawo bayanai tare da wasu waƙoƙi guda ishirin (20) daga cikin waƙoƙin Shata, saboda ƙara wa daɓena makuba. A ƙarshe na rufe ta da kammalawa da manazarta.
Fashin
Baƙi:
Ma’anar Dabbobi. Kalmar dabbobi jam’i ce ta kalmar
dabba, wannan kalma baƙuwa
ce, an aro ta ne daga harshen Larabci. Ga abin da Ƙamusun Larabci “Tajul urus” ke cewa: “addabatun
kullu man yadubbu alal ardi,” ma’ana duk wani abu mai rai, wanda ke jan
ciki ko yake tafiya a kan doron ƙasa,
wanda ya haɗa har da
mutum. Al’ummar Hausawa kuwa, sai suka ware mutane daban, a wurunsu halittu
masu ƙafa huɗu su ne dabbobi. Dangane da kalmar asali da Hausawa ke
kiran dabba, kafin wannan aro kuwa, shi ne ‘bisa’, jam’i bisashe ga dabbobin
gida. Na daji ana ce masu ‘namun daji’, na ruwa kuwa ana cewa ‘namun ruwa’.
Wasu masana kuwa, ga abin da suka ce:
“Dabbobi, halittu ne masu ƙafafu huɗu na gida
da na daji”[1] “dabbobi, dukkan halitta
mai ƙafa huɗu”.[2] “
wasu, halittu ne masu ƙafafuwa huɗu jikinsu lulluɓe da gashi”.[3]
‘dabba’ muna nufin dukkan abu mai rai ne in ka ɗebe tsire-tsire, watau ba nufi muke dabbobin gida da daji kaɗai ba, amma har tsuntsaye da su macizai da kwaɗi da kifaye.[4]
Ma’anar Sikeli: Sikeli na
nufin wani ma’auni da ake gwada ko gano nauyi ko ƙimar wani
mutum ko wani abu. Wasu
masana kuwa, ga abin da suka ce:
Abin awon nauyi na wani abu [5]Ma’aunin nauyi[6]Na’urar
auna nauyi na wani abu ko na mutum[7]
Wani abu ko na’ura da ake gwada ko auna nauyin mutum ko dabba ko kaya. [8]
Bisa la’akari da yadda Shata ya
rarraba dabbobi a tunaninsa, muna iya cewa ya kasa su zuwa rukuni uku, amma
gwargwadon yadda al’adar Bahaushe ta jingina masu ɗabi’unsu. Misali: Da farko akwai dabbobi
waɗanda ya ba su matsayi
na shugabanni, a inda yake alaƙanta
su da ɗabi’ar jarunta ko ƙarfi ko buwaya ko kwar -jini. Dabbobi
irin su zaki, da giwa, da gwanki, da damusa, da kada da sauransu. Rukuni na
biyu kuwa, su ne dabbobi waɗanda
ya ba su matsayi na mabiya, kuma yake jingina masu ɗabi’ar ƙasƙanci
ko gajiyawa. Rukuni na uku kuma na ƙarshe
su ne waɗanda ya ba su
matsayi na ‘yan baya
ga dangi, kuma yake jinginawa ɗabi’ar rashin kunya, ko rashin gaskiya, ko
ɓatanci, ko munafunci.
Kamar kare, da biri, da kura, da sauransu.
Alhaji Mamman Shata kan yi amfani da
salon mutumtarwa, da na dabbantarwa a a waƙoƙinsa. Ɗangambo(2007) Mutuntarwa ita ce mawaƙi yakan ɗauki wasu halaye, ko siffofi, da
darajoji da sauransu da mutum ne kawai aka sani da su, a laƙabawa wani abu mara rai, ko dabba, ko
tsuntsu, ko ƙwaro, da sauransu.
Dangane da yadda Shata ke amfani da salo wajen sarrafa harshe kamar kinaya da
zambo da habaici da zuga da siffatawa da sauransu ne.
Shata
kan yi amfani da dabbobi a cikin waƙoƙinsa, musamman ta hanyoyin can da aka
lissafa a baya. Ko da yake, ya fi mayar hankalinsa a salon siffatawa, a inda
yake mutuntar da dabba, ko ya dabbantar da mutum.
Wannan kuwa yana bayyana ne, ta hanyar
la’akari da irin yadda Shata ke jingina bajinta, ko kwar jini, da ƙarfi, idan ya zo zuga Sarki tare da
kambama shi, ko fifita shi a kan sauran Sarakuna ko ‘ya’yan sarki. Ko kuma wani
Attajiri bisa wasu attajirai, ko shi kansa Shata bisa sauran mawaƙa. Bisa wannan dalili ne yasa yakan
jinginawa dabbobi ɗabi’un
mutane, kamar inda yakan ɗorawa
wata dabba matsayin sarki. A irin wannan wuri Shata kan yi amfani ne da dabbobin
daji ne, irinsu zaki, ko giwa, ko karkanda, ko kyarkeci, ko damusa, ko gwanki.
Misali:
A waƙarsa ta Sarkin Haɗeja
Abubakar Maje inda yake cewa:
Jagora:
Zaki Sarkin Haɗeja Maje.
Gwamron giwa uban tafiya.
A waƙarsa ta Sarkin Daura Muhammadu Bashar inda yake cewa:
Jagora:
Zakin Daura ɗan Umaru,
Ginshimin Baushe ɗan Musa.
Gindi:
Lafiya Zaki, Mamman Baban,
Galadima ɗan Musa.
A waƙarsa ta Sarkin Zazzau Alhaji Shehu Idris, yake cewa;
Jagora:
Gwamron giwa mai ban tsoro,
Nagarba
Jikan Malam Sambo.
Giwa
kin fi fako wane mai tarko
Ko
ya kafa a banza tarkon nashi
Gindi: Alhaji Sarkin Zazzau Shehu
A waƙarsa ta Widi Ɗan
Usuman Salgare inda yake cewa:
Jagora:
Baba kan kada mai ƙwari,
Kan
gwanki mai rangwangwan.
Gindi: Widi Ɗan Usuman Salgare
A wata fuskar kuma, sai Shata ya ware
wata dabbar dawa guda ɗaya
tilo ya yi mata waƙa ta musamman wannan
dabba kuwa ita ce giwa. Tabbas Shata ya ambaci giwa a wasu waƙoƙinsa
masu yawa daban-daban kamar sauran dabbobi. To amma wani abin mamaki kuma shi
ne, sai Shata ya keɓe
giwa ita kaɗai ba tare da
ya haɗa ta wani mutum ko
dabba ba tsuntsu ba. A cikin waƙar
Shata ya yi wa giwa kirari kamar yana yi wa mutum, ta hanyar lissafa wasu halayenta
waɗanda ta keãnta da su a
kan sauran dabbobi, kamar inda yake cewa:
Jagora:
Dawa da giwa ikon Allah,
Giwa
bukkan daji,
Dawa
nasan da akwai namun duka
Amma
su giwa ikon Allah
Duk
ɗan ƙwai na tsoron shaho
Ɗan
nama natsoron zaki
Amma
su giwa duk ka dage.
Kiyayi
giwa bukkan daji
Kai
bari ta ƙasaita
Ka
hangi abu sai ka ce tsauni ne
Tana
tafiya sai ka ce motoci
Tana
tafiya tamfar motoci
To
sai giwa ikon Allah.
Gindi: Dawa da giwa ikon Allah giwa.
Bahaushe na alaƙanta kwaɗayi ga wasu dabbobi musamman kura.
Bisa wannan tsari Bahaushe ya jingina kwaɗayi
ga kura fiye da duk wata dabba ta gida ko ta daji. Duk da yake an san cewa nama
ne abincin dabbobi masu dagi da fiƙa,
to amma babu wanda ake kusanta shi da kwaɗayi
ko ƙulafuci kamar kura. Bisa wannan dalili
ne ma ya haifar da wasu sunaye da aka yi wa kura masu nuna kwaɗayi da haɗama da babakere kamar haka: karyar
dawa, da gurgu daguyau,da kya-ci-da-gashi, da kuma karin maganganu da dama
kamar a waƙa:
Alhaji Mamman Shata shi ma ya tabbatar
da wannan ra’ayi na jingina kwaɗayi
ko haɗama ga kura. Misali:
A waƙarsa ta Allah rayan jihar Katsina cewa
ya yi:
Jagora:
Kura mai yawan haɗama,
Ita
ko mesa uwar haɗiya,
Gidi: Allah rayan jihar Katsina.
Bahaushe na alaƙanta ɗabi’ar wauta ga wasu dabbobi, musamman raƙumi. Bahaushe ya nazarci ɗabi’un raƙumi, kuma ya kafa hujja da cewa
ladabin raƙumi ya yi yawa
har ya zama wauta. Alhaji Mamman Shata ya tabbatar da wannan magana a waƙarsa ta, Na gode wa Amadu Gaya inda
yake cewa:
Jagora:
Da wuya dogo ya samu natsuwa,
In
ka yi musu ka dubi raƙumin,
Gindi: Na gode wa Amadu Gaya.
Alhaji Mamman Shata ya ƙara faɗaɗa
wannan tunani da Bahaushe ke da shi, inda ya kalli halittar raƙumi ya gwamata da ta ɗan akuya. A nan ne har shata ya fifita
ɗan akuya a kan raƙumi a waƙarsa ta Alhaji Ɗan
dutse Na Bilbis inda yake cewa:
Jagora:
Raƙumi tafi kai kayanka,
Amale
dai girmanka na wofi,
Ɗan
akuya ya fi ka ɗuwaiwai.
Gindi: Alhaji Ɗan dutse Na Bilbis.
Idan Shata kuma ya dawo zai yi zambo,
ko habaici, sai ya mutuntar da dabba, amma ta hanyar ƙasƙanci ta yin amfani da wasu dabbobi irin su biri, misali:
A waƙarsa ta Audu Baƙo
Gwamnan Jihar Kano inda yake cewa:
Jagora:
Ni nasan halinka biri,
in
ka tashi jirkice kake gudu.
Gindi: Audu Baƙo Gwamnan Jihar Kano.
Akwai kuma, inda ya wasa tare da koɗa kansa, sannan ya fifita kansa a kan
sauran mawaƙa. Ya kwatanta
kansa da damusa sauran mawaƙa
kuwa kare.
A waƙarsa ta bakandamiya inda yake cewa:
Jagora:
Gurnanin damusa
Karen
gida ke gudu,
Karen
ko na wanene?
Ko
wace karya ta haifai wane aura.
Damusa
ce da ýa’yanta,
An
ce mini an harbi damusa,
Mafarauta
ku gane gida,
Dawa
yai dameji.
Gindi:
Alo alo mai ganga ya gode,
Yaran mai ganga sun gode
Ban da wannan kuma, akwai inda yake
nuna bambanci tsakanin kare da kura har ya fifita kura a kan kare. Kamar a waƙarsa ta Malam Baba Na hannun dama inda
yake cewa:
Jagora:
In ka ga kare yana yi haushi,
Ya
tsare hanya yana yin haushi,
Allah
bai ji ba warin kura.
Gindi: Malam Baba Na hannun dama.
A waƙarsa ta Bawa Direba. Inda yake cewa:
Jagora:
Biri awakin banza,
:
Ba a cin ku, ba a sayarwa
:
Kuma ba a yankaku don a yi layya
: Biri awakin banza.
A waƙarsa ta Magaji mai ido ɗaya inda yake cewa:
Jagora:
Dila, da kura da biri.
Zaman
dawa suka tara
halinsu
ya bambanta,
Magaji
mai ido ɗaya
Gindi: Magaji mai ido ɗaya
Wani abin mamaki ma shi ne, Alhaji
Mamman Shata hatta nau’in abincin dabbobi da yanayin yadda suke cin abincin,
sai da ya bayyana a wasu waƙoƙinsa.Misali:
A waƙarsa
ta Gagarabadau Namiji Tsayayyen kasuwa, inda yake cewa:
Jagora:
Saniya cika bakinki
gurgura
sai ɗan jaki
yana
can Ƙauyenmu
yana
yankat ƙauna.
Gindi:
Gagarabadau Namiji,
Tsayayyen
kasuwa,
A
waƙarsa ta Bawa Direba. Inda yake cewa:
Jagora:
Itatuwa abincin giwa,
wandara
in ta ƙi ci,
ta kwana da yunwa.
A waƙarsa ta Sarkin Zazzau Alhaji Shehu Idris, yake cewa;
Jagora:
Ruwa da yawa aka bai wa doki,
in
yai kaɗan sai dai mai
doki
Gindi: Alhaji Sarkin Zazzau Shehu
Haka kuma, Bahaushe ya alƙanta ɗabi’ar rashin kunya ga wasu dabbobi. Alhaji Mamman Shata
ya tabbatar da haka, a inda ya bayyana cewa akwai marasa kunya, inda ya buga
misali da kare. Alhaji Mamman Shata ya nuna haka a waƙarsa ta Bala Gaye Balan Barde inda
yake cewa:
Jagora:
Baya sarkin rashin kunya,
su
kare ba a san harara ba
kare
ba a san harara ba
maigidanshi
ya ce abokinai.
Gindi: Bala Gaye Balan Barde
Bugu da ƙari Bahaushe ya alƙanta
ɗabi’ar haƙuri ga dabbobi. Alhaji Mamman Shata
bai bar haka ba, ya bayyana cewa akwai masu haƙuri, inda ya kawo damo a matsayin misali. Alhaji Mamman
Shata ya nuna haka a waƙarsa
ta Lafiya zaki Mamman Baban Galadina Ɗan
Musa inda yake cewa:
Jagora:
Baba damo jikan Audu,
yana
kallo suka cuce shi
yana
kallo suka kware shi
Bai
ce komai ba Na mai fada
Bashari
ya bar su,
wurin
Allah sai an je.
Gindi: Lafiya zaki Mamman Baban
Galadina Ɗan Musa.
Bayan wannan kuma hatta lokuttan da
dabbobi kan yi harkokinsu bai bari ba, ya bayyana cewa akwai masu harka da
rana, akwai masu yi da dare, wato mabi dare. Alhaji Mamman Shata ya nuna haka a
waƙarsa ta Umar Ɗan ɗanduna Na Gwandu inda yake cewa:
Jagora: Kura mabi dare,
: Ga Umarun gidan Ɗan duna.
Gindi: Umarun gidan Ɗan duna Na Gwandu.
Dangane da jemage shi ma Alhaji Mamman
Shata, bai bar shi a baya ba. Misali inda ya alaƙanta shi da munafunci, a waƙar Hassan na Usaini Mai Tsuntsaye yake cewa:
Jagora: Hassan na Usaini Mai tsuntsaye,
: Idan aka ce ina jemage?
: Sai yai gayau da haƙora,
: jemage munafuki tsuntsaye.
Gindi: Hassan na
Usaini Mai tsuntsaye,
Alhaji Mamman Shata ya taɓo muhallin da wasu dabbobi ke zama
tare da nuna irin tasirin da yake da shi ga dabbar hatta ga ɗanɗanon namansu. A wannan ɓangaren sai ya ɗauki
gafiya a matsayin zakaran gwajin dafi, ya nuna wurin zamanta da bambanci ɗanɗanon namnata. Domin sau da yawa gafiya kan zauna a wurare
kamar juji, da suri da sauransu. Duk da yake a wata fuskar kuma ya kwatanta
matar aure ne, da mace mai zaman kanta. Kamar a wata waƙa wadda ya yi wa Gwamma inda yake cewa:
Gindin : Gafiyar suri mai wuyar gina,
: Amma nama da daɗi.
: Gafiyar juji ba wuyar gina,
: Ku zubar namanta ɗaci garai.
Jagora: Haka nan ne
Mamman ƙanin Idi Wan Yalwa.
Kammalawa
A ƙarshe wannan takarda, ta tsakuro wasu abubuwa da suka
danganci salon dabbantarwa, ko mutuntarwa a waƙoƙin
Shata. Wannan muƙalar ta ɗan fito, da wani abu da ya shafi
bayanin yadda Shata yake amfani da dabbobi a mafi yawan waƙoƙinsa
da yake yi wa Sarakuna, ko wasu Attajirai ko kuma duk wani mutum wanda ya yi
hulɗa, kamar yadda bayani
ya gabata. Wannan na faruwa ne ta hanyar yin amfani da salon siffatawa kamar wajen
mutuntarwa musamman a matsayin kwatance na fifiko, ko daidaito, ko na
kasawa.Haka kuma an yi magana akan matsayin da muhimmanci da dabbobi suke da
shi,tare da fito da irin tasirin da suka yi a adabin Bahaushe. A ƙarshe
wata manufar kuma, ita ce samar da wani abin nazari. Wanda zai kasance kamar
wata taska ce, wadda za ta zama wuri da aka adana bayanai da suka shafi dabbobi
da alaƙarsu da Shata da waƙoƙinsa.
Sannan kuma wannan ajiya ta zama wani abu da zai amfani manazarta zuwa nan
gaba.
Manazarta
Abraham, R.C. (1947) Dictionary of the Hausa Language London
Hodder & Stoughton.
Bargery, G. F. (1993) A Hausa-English Dictionary and English-Hausa
Vocabulary Ahmadu Bello University Zaria.
Bunza,
A. M. (2006) “Gadon Feɗe
Al’ada”, Lagos Tiwel
Nigeria Limited.
Bunza,
A. M. (2009) “Narambaɗa” Lagos Ibrash Islamic Publication
Centre Limited.
Bunza,
A. M. (2011) “Kura a ma’aunin Adabin Hausa”, Muƙala.
Jami’ar
Umaru Musa ‘Yar’adua a Katsina
Bunza, A. M. (2014) “Wauta A Tunanin
Bahaushe” Maƙala da aka gabatar a Jami’ar Umaru ‘Yar’adua, Katsina.
Ɗangambo, A. (2007) Ɗaurayar gadon feɗe waƙa sashin koyar harshen Hausa.Bayero University Kano.
Gusau, S.M. (1996) Makaɗan da Mawaƙan Hausa Fisbas Media Service Kaduna.
Mahe, I.A. (2008) “Amfani
da Dabbobi a fagen gina Adabin Hausa”. M.A. Hausa.Bayero University Kano.
Garba, M. (1998) Azancin Magana a Waƙoƙin
Makaɗan Baka.M.A.Hausa.
Bayero University Kano.
Yahya A.B. (2001) Salo asirin Waƙa, Sashen Harsunan Nijeriya, Usmanu Ɗanfodiyo University Sokoto
Wushishi, B.J. (1998) Adabin Baka
sigoginsa a Hikimominsa.M.A.Hausa Bayero University Kano.
[1]
Abraham, R. C.
(1947)Dictionary of the Hausa Language,
[2]
Ƙamusun
Hausa Na Jami’ar Bayero (2006),
[3]
Bargery, G. P. (1934) a
Hausa-English Dictionary & English Vocabulary London Oxford University
Press.
[4]
East
da Imam (1949) a littafin Ikon Allah, Northern Nigeria Publication Company
Zaria
[5] Ƙamusun Hausa
Na Jami’ar Bayero (2006)
[6] Roxana Ma Newman An English
Hausa Dictionary(2012)Learn Arica PLC Ikeja Lagos
[7] Encartar English Dictionary
Microsoft Encarta Premium (2009)
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.