Cite this article as: Umar A. & Yahaya A. M. (2025). Hantsi Leƙa Gidan Kowa: Nazarin Rubuce-Rubucen Hausa a Jikin Abubuwan Hawa a Gari Minna. Zamfara International Journal of Humanities,3(2), 80-83.www.doi.org/10.36349/zamijoh.2025.v03i02.009
HANTSI LEƘA GIDAN KOWA: NAZARIN RUBUCE-RUBUCEN HAUSA A JIKIN ABUBUWAN HAWA A GARI MINNA
Abdullahi Umar PhD
Hausa Department
Fati Lami Abubakar
Institute for Legal and Administrative Studies, Minna,
Niger State, Nigeria
Da
Amina Mustapha
Yahaya PhD
Hausa Department
Fati Lami Abubakar Institute for Legal and Administrative Studies, Minna,
Niger State, Nigeria
1.0 Gabatarwa
Nazarin harshe a kowace al’umma ta duniya ba al’umma
Hausawa kawai ba ya shafi ɓangarori guda uku (3) ne waɗanda suka haɗa da;
nazarin harshe shi kansa da nazarin adabin al’ummar da kuma nazarin al’adunsa. Waɗannan hanyoyi
guda uku suna haɓaka ne tare da ci gaba ta hanyar sadarwa, shi kuwa sadarwa
baya bunƙasa sai an sami hanyoyin adana shi. Rubutu yana ɗaya daga cikin manyan
hanyoyi da harshe da adabi da kuma al’adun al’umma suke tunƙaho da su. Kamar
yadda aka sani ne harshen Hausa Allah ya yi masa baiwa na waɗannan abubuwa da
ya bambanta shi da sauran harsuna, daga cikin su
akwai sauƙin fahimta ga sauƙin sarrafawa da sauƙin yaɗuwa da kuma sauƙin biyan
buƙatu da suka taso daga lokaci zuwa lokaci. A wannan takarda an yi magana ne a
kan Haɓɓakan harshen Hausa: Nazarin Gundunmawar Rubuce-Rubuce a Jikin
Abubuwan Hawa a garin Minna. Wannan nazari ya taƙaita ne a cikin garin Minna,
kamar yadda kowanne garin ake samun masu abubuwan hawa da suke yin
rubuce-rubuce a jikin abubuwan hawansu, to, haka ma abin yake a garin Minna.
Masu abubuwan hawa suna yin rubuce-rubuce waɗanda
suke isar da saƙo ga al’umma musamman abokan sana’a.
Alal misali “kowa ya yi nagari don kansa”
wasu kuwa suna yin rubutun ne domin inkiya alal misali “Dodon hanya” da “Babban
direba” wasu kuma suna yi ne domin faɗakarwa, alal misali “Rayuwa ba tabbas” da
Nagari Nakowa.
Maƙasudin rubuta wannan takarda shi ne tattaro wasu daga cikin rubuce-rubuce da
ake yi a jikin abubuwan hawa a garin Minna domin nazarin gudummawar da suke
bayarwa
wajen bunƙasa harshe da adabi da kuma al’adun Bahaushe. Sannan za a fito da
amfani ko hikimar rubuce-rubuce ga al’umma. Takardar ta fito da sakamakon
bincike da kuma shawarwari.
2.0 Taƙaitaccen Tarihin Garin Minna
Marigayi
tsohon sarkin Minna, Alhaji Ahmadu Bahago ya ba da bayanin kafuwar garin Minna
da cewa “Bissallahi Rahmani Rahim, an fara zama a Minna ta farko a gabas
maso kudu da tsaunin Minna a (1905). Lokacin da aikin hayan jirgin ƙasa
ya iso nan,
an samu yawan leburori ƙwarai, har ana samun rashin jituwa tsakankaninsu suna
faɗa da juna. Sai Baturen aikin ya tambaya cewa ƙasar wane ne? Aka ce masa
ƙasar Minna ta Gwari ce. Sa’an nan ya ce a tafi a faɗa wa mai ƙasar ya samo
mutun wayayye, a haɗa shi da malami wanda ya iya rubutun Muhammadiyya, su zo su
zauna tare da leburorin, in sunyi faɗa a riƙa cinsu tara, ana shirya su. Sai a
rinƙa tara kuɗin taran. Idan
ya yi yawa, sai a ba Sarkin Minna Gwari rabi, a ba malamin rabi.
A
cikin shekara 1910, da aka ga jama’a suna yawa, sai aka sake wuri aka koma
yamma maso kudu da dutsen Paida aka zauna. aka kafa kasuwa, inda zangon dawaki
yake yanzu, aka gina masallacin Jumma’a wurin da Barikin Kwatu Musa yake yanzu,
aka gina gidan Alkali kusa da Barikin wani Bature (Mr. Walker) aka kuma yi
gidan kurkuku da gidan Alkali, sa’an nan aka gina gidan Jakadan Sarkin Bosso a
wurin zama na biyu. Aikin Jakadan Sarkin Bosso Abubakar Zarumai shi ne duk abin
da turawa ke so shi zai je wurin Sarakunan ƙasar Gwari ya gaya masu. Watau su
sarkin Minna Gwari, Bosso, Gurusu, Pyata da Shata. Da gari ya yi yawa sai
Resident Captain Tailor ya umurci alkali da ya yi sarauce-sarauce na Hausawa da
sauran ƙananan ƙabilu, domin gari ya yi yawa.
A
cikin 1910 zamanin Captain Tailor ya ga mutane sun yi yawa ƙwarai sai ya sa
jama’a suka komo sarari watau inda Minna take yanzu. Sai shi Captain Tailor da
Alkali M. Mu’azu suka komo sarari, sa’annan suka auna layi huɗu watau Bosso
road, Captain Tailor road, Bida road da Abuja road, kuma aka auna gidaje. A
wannan lokacin aka gina gidan sarkin Wushishi Ibrahim, kuma aka yi kasuwa
tsakiyar gari, aka gina kuma gidan alkali gabas da kasuwa da na sarkin Pawa
yamma da kasuwa”.
3.0 Waiwaye
Akwai wasu ayyuka waɗanda masana da manazarta suka
gudanar a bugaggun littattafai da muƙalu waɗanda suka shafi harshen Hausa kai
tsaye, wasu daga cikin ayyukan sun haɗa da Yahaya (2002) da Amina & Umar
(2020) da Abdullahi (2020) da Yahaya (2000) da sauransu.
Waɗannan masana da suka gudanar da waɗannan rubuce-rubuce
sun taka muhimmiyar rawar-gani wajen fito da kuma fayyace nazarin harshe da
adabi da kuma al’adun Hausawa dalla-dalla. Ba shakka waɗannan rubuce-rubuce
suna taimakawa ƙwarai da gaske wajen ɗora manazarta da
marubuta
da kuma ɗalibai bisa kyakkyawar turba. Amma sai dai kash!
Duk da wannan namijin ƙoƙari da suka yi, har yau ba a samu wanda ya yi nazarin
gudummawar da rubuce-rubuce a kan abubuwan hawa suke bayarwa wajen haɓɓaka
harshen Hausa da al’adunta a garin Minna ba.
4.0 Dabarun Bincike
Kamar yadda aka sani akwai hanyoyi da dabaru waɗanda ake
bi domin kwalliya ta biya kuɗin sabulu a duk wani bincike na ilimi. A wannan an
yi amfani da sanannun hanyoyi da suka haɗa da duba littattafai da kuma yin hira
ta baka da direbobin motocin haya da na masu na kansu, har ma da direbobin
‘Keke Napep’ da masu baburan haya da na hawa. Haka kuma an kai ziyarar gane wa
ido a tashoshin motoci don samun ƙarin rubuce-rubucen da kuma ganawa da direbobin.
Daga cikin tashoshin da muka ziyarta a garin Minna, sun haɗa da:
Garejin
Abdulsalam Tunga, Minna.
Garejin tashar Kwantagora.
Garejin Mobil roudabout.
Garejin Kpakungu.
Garejin kasuwar rana ta Minna.
5.0 Rubuce-Rubuce
a Jikin Abubuwan Hawa a Garin Minna
Wannan
ɓangare ya ƙunshi muhimman abubuwan da takardan take so ta binciko, dangane da
gudunmawar rubuce-rubuce a jikin abubuwan hawa a garin Minna. Nazarin zai maida
hankali ne a kan rubuce-rubuce da suka shafi tunani da tsarin zamantakewar
Bahaushe, tun daga addininsa da sana’arsa har zuwa sauran sassan adabinsa.
5.1 Rubuce-Rubuce
a kan Abubuwan Hawa da Suka Shafi Addini da Tunanin Bahaushe.
A
wannan ɓangare an kawo waɗannan rubuce-rubuce ne, da suka shafi addini da kuma
tunanin
Bahaushe
a zamantakewarsa. Kaɗan daga cikinsu sun haɗa da:
i.
Ana Sallah don lada ne.
ii.
Bin na gaba bin Allah.
iii.
Lahira ba lauya.
iv.
Allah gatan bawa.
v.
Godiya ga Allah baiwa ce.
vi.
Ga Allah muke nema.
Bayan
alfari da harshensa, irin waɗannan rubuce-rubuce yana ƙara nuni da Bahaushe
mutun ne mai riƙo da addininsa, don haka nema a ko ina, kuma a kodayaushe ya ke
alfahari da addininsa. Kasancewa abubuwan hawa sukan shiga saƙo-saƙo ɗauke da
waɗannan saƙonnin na rubuce-rubuce da ke kan abubuwan hawansu, yakan taimaka
wajen fito da wannan harshe da addinin Bahaushe ga al’ummoni daban-daban.
Wannan kan sa wasu da ba Hausawa ba sha’awar ƙoƙarin karanta abin da aka
rubuta, har ma da neman sanin saƙon ko ma’anar abin da aka rubuta. A jerin
jumlolin da aka samo, in aka nazarce su, za a ga Bahaushe ya ɗora lamarinsa
kacokan ne kan imani da abin bautarsa watau Allah. Wannan na nuni da duk irin
halin da ya sinci kan sa da Allah dai ya ke dogaro. Don haka sai aka ƙara
saninsa da mahaliccinsa, a dun tsarin zamantakewarsa.
5.2 Rubuce-
Rubuce a kan Abubuwan Hawa da Suka Shafi Sana’a da Tunanin Bahaushe
A
wannan ɓangare an kawo rubuce-rubuce ne da suka shafi yadda Bahaushe ke
alfahari da tallata sana’arsa a idon duniya da kuma amfani da kafafen da ya
samu dama don faɗakar da al’umma kan riƙo da sana’a. Kaɗan daga cikin irin waɗannan
saƙonni sun haɗa da:
i.
Dan guntun gatarinka.
ii.
Sa’ido sana’ar banza.
iii.
Na duƙe tsohon ciniki.
iv.
Kowa ya nemi nashi.
v.
Idan ba ƙira, me ya kawo gawayi?
vi.
Mai nema yana tare da samu.
Bahaushe
mutun ne mai alfari da sana’arsa, don haka ne ma, ya ke gadon sana’a, a gun
iyaye da kakannin. Kasancewa bai yarda da zaman banza ba, wannan ya sa har ake
samun wasu direbobin Hausawa suke rubuce-rubuce, domin alfari da abin da suke
yi a matsayin sana’a da kuma faɗakarwa kan muhimmancin riƙo da sana’a. A duk
irin sana’ar da Bahaushen mutum ya tsinci kansa, sai ya sarrafa ta zamo wata
kafa ta tallata al’amarin sana’arsa da tunaninsa ga sauran al’ummu da ba
Hausawa ba. Jumlolin da aka kawo misalansu duk suna fito da tunanin Bahaushe
ne, da bai wuce yadda zai nemi abin dogaro da kai ba. Inda haka ke nuni da kuma
alfahari da abin da ya samu kansa yana yi. Irin wannan hali ya ƙara fito da shi
a idon al’umma da kuma ire-iren sana’ar da ya ke yi. Har ta kai ga ko wanda bai
zauna da Bahaushe ba yakan fahimci tunaninsa (Bahaushe) a kan sana’arsa, a
sakamakon ganin waɗannan rubuce-rubuce a jikin abubuwan hawa.
5.3 Rubuce-Rubuce kan Abubuwan Hawa da
Suka Shafi Al’adu da Tunanin Bahaushe
A
wannan ɓangaren an samo wasu daga cikin rubuce-rubucen da ake yi a abubuwan
hawa da suka shafi al’adu da tunanin Bahaushe. Watau yadda yake tallata
al’adunsa a kan abubuwan hawa ga sauran al’umma.
i.
Durƙusa wa wada ba gajarta ba ne.
ii.
Da muguwar rawa, gwamma ƙin tashi.
iii.
Na duƙe, tsohon ciniki.
iv.
Madugu uban tafiya.
v.
Labarin zuciya, a tambayi fuska
Kasancewa
Bahaushe a duk halin da yake yana tattare da al’adunsa ne, wannan ya sa a
ko’ina ya tsinci kan sa yake ƙoƙarin fito da kansa ta hanyar yaɗa al’adarsa. A
wannan bincike an gano cewa, ire-iren rubuce-rubucen Hausa da masu amfani da
abubuwan hawa suke yi, yakan taimaka sosai wajen yaɗa al’adun malam Bahaushe a
wuraren da ba na Hausawa ba. Saƙonnin da suke ɗauka sukan yi bayanin ko shi
wane iri ne a duk inda wannan abun hawa ya leƙa, ko da ko Bahaushe bai taɓa
zama a wurin ba. Alal misali daga cikin jumlolin da aka samo, an lura akwai
wasu kalmomi ko jumlar kacokan da in ba wanda ya san harshen ba, ko aka yi masa
bayanin tsari zamantakewar Bahaushe ba, lallai ba zai fahimci abin da ake nufi
ba. Inda ta hanyar bayani, wannan al’ada na ƙara yaɗuwa ke nan.
6.0 Hikimar yin Rubuce-Rubucen Hausa a
Jikin Abubuwan Hawa.
Kamar
yadda aka gani a kan irin gudunmawar da waɗannan rubuce-rubuce ke bayarwa a
abubuwan hawa, har wayau suna ɗauke da hikimomi masu yawa a tattere da su. Watau
suna da amfani kwarai da gaske ta fuskoki kamar haka:
i.
Galibi waɗannan rubuce-rubuce akan
rubuta su ne ba tare da la’akari da ƙa’idojin rubuu ba, domin masu yin rubutun
ba ƙwararru ba ne a fagen rubutun Hausa. Misali wuraren da suka kamata a haɗa
kalma ko a raba ta.
ii.
Haka kuma rubuce-rubuce suna
taimakawa wajen isar da saƙo ga fasinjoji da kuma sauran jama’a
iii.
Waɗansu rubuce-rubucen suna
taimakawa wajen faɗakar da al’umma da kuma hannunka mai sanda.
iv.
Wasu kuma suna yin rubutun ne domin
inkiya.
v.
Wasu kuma suna yin rubutun ne domin
habaici ga abokan sana’a.
7.0 Sakamakon Bincike
Dangane
da sakamakon wannan bincike, za mu iya cewa bincike da muka gudanar a kan
abubuwan hawa a garin Minna ya gano wasu abubuwa kamar haka:
Binciken
ya gano waɗannan abubuwan hawa suna shiga wurare da ɓangarori daban-daban a faɗin
ƙasarnan. Don haka akwai buƙatar hukumomi su rinƙa kula da irin saƙonnin da
suke ɗauke da su, don gudun ɓatanci ga wani ɓangare ko addini.
Binciken
ya gano cewa masu sana’ar rubuce-rubuce a kan abubuwan hawa, in gwamnati da
masu hannu da shuni, zasu tallafa masu wajen bunƙasa ayyukansu da abubuwan da
suke buƙata. Wannan fanni zai ba da gagarumin gudummawa wajen samar da sana’a
da dogaro da kai ga al’umma. Haka kuma hanya ce ta samar da kuɗaɗen shiga ga
hukuma.
Binciken
ya gano galibin masu wannan rubuce-rubuce, ba su san dokokin wannan harshe ba,
don haka ba su la’akari da ginin kalma ko jumla. An lura yawancin saƙonnin ba
bisa ƙa’idojin rubutu ko na harshen suke ba. Akwai buƙatar hukuma ta rinƙa
gudanar da kwas-kwas da kuma tilas tawa masu wannan sana’a halarta, domin
inganta sana’ar.
A
tattaunawar da muka yi da wasu masu abubuwan hawa da aka yi masu rubuce-rubuce
sun bayyana mana amfani ko hikimar rubuce-rubuce da suke yi da suka haɗa da:
ilmantarwa da faɗakarwa da huce takaici da kuma yin habaici da sauransu, ga
fasinjoji da kuma sauran al’umma.
Kammalawa
Kamar
yadda aka gani a wannan takarda an yi magana ne a kan gudummawar rubuce-rubucen
Hausa a kan abubuwa hawa wajen bunƙasar harshen Hausa da al’adunta. Don haka an
tattaro wasu daga cikin rubuce-rubucen da ake yi a jikin abubuwan hawa sannan
aka yi bayani da irin Saƙonnin da suke ɗauke da su da kuma irin gudummawar da
suke bayarwa a ɓangaren bunƙasa harshen Hausa da al’adunta. Bayan haka an fito
da amfani da hikimomin da ke tattare da waɗannan rubuce-rubuce ga al’umma. A
bisa taƙaitawa wannan takarda, ta yi gabatarwa da taƙaitaccen tarihin garin
Minna, ta kawo waiwayen ayyukan da suka gabata da dabarun bincike da
rubuce-rubuce a jikin abubuwa hawa a garin Minna tare da kawo ire-iren saƙonnin
da suka ƙunsa da kuma shawarwari da manazarta.
Manazarta
1.
Abdullahi, A. K. (2020). “Ƙa’idojin
Rubutun Hausa: Nazarin-Rubuce-Rubuce a Jikin Allunan tallace-tallace”. Maƙala
da aka gabatar a taron karawa juna sani. Kaduna: Jami’ar Jihar Kaduna.
2.
Bahago, A (1910) “Taƙaitaccen
Tarihin Garin Minna”. Unpublish
3.
Amina, M da Abdullahi, U. (2019). Harshe
a Kafafen Sadarwa ta Zamani a Matsayin Sindarin Harɗin kan Al’umma da ci Gaban Ƙasa.
Maƙala da aka gabatar a taron ƙarewa juna sami. Kaduna: Jami’ar Jihar Kaduna.
4.
Yahaya, I. Y. (2000). Darussan Hausa II. Ibadan: Uniɓersity
Press Plc.
5.
Yahaya, I. Y. (2002). Hausa a Rubuce Tarihin Rubuce-Rubuce Cikin Hausa. Zaria: NNPC.
Hira
6.
Malam Audu Baban-riga: Mobile
Roundabout (15/6/2021).
7.
Alhaji Usman: Abdulsalam Garage
Tunga Minna (18/6/2021)._
8.
Alhaji Isah: Farm Centre, Mobile
Roundabout Minna (15/6/2021).
9.
Lawali Mai Keke Napep: Anguwan
Mahauta, Central Mosƙue, Minna (20/6/2021).
10.
Moses Charce, Mai yin Rubuce-Rubuce
a jikin abubuwa hawa Stadium Junction, Minna (24/6/2021).
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.