Abstract
The Hausa oral poet usually uses some
strategies to have a good idea that suits the information they are willing to
pass to the society and to emphasize certain ideals, calling the attention of
the community to the specific phenomenon and or to whom it may concern. The
main aim of this paper is to analyze the different types of iteration such as
iteration of the monostich, iteration of the single stanza, iteration of the
single line, iteration of a part of a line, iteration of the beginning of a
stanza, iteration of the end of a stanza, iteration of a chorus and iteration
of exchangeable chorus from Sa’idu Faru’s songs. The theory of Hausa oral songs
analysis (Gusau 1979, 1993, 2003, 2014, and 2023) was adopted in this research.
The qualitative research method was used for a critical analysis of some of
Sa’idu Faru’s songs. Also, the research identified that the iteration of one
stanza and the iteration of a single line are both categorized into two. Using
these categories of iteration by Sa’idu Faru makes his songs motivated.
KEYWORDS: Iterate, Song, Structure
TIKIDI A ZUBIN WAƘOƘIN BAKA
NA HAUSA: NAZARI A CIKIN WASU ƊIYAN WAƘOƘIN MAKAƊA SA’IDU FARU
Musa Muhammad Labaran
Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya
Jami’ar Bayero, Kano.
Lambar Waya: 08161747863
Imel: muhammadmusalabaran@gmail.com
Tsakure
Makaɗan baka na Hausa kan
yi amfani da wasu dabaru wajen kyautatawa da inganta tunaninsu domin dacewa da
abin da suke son isarwa ga al’umma ko/da kuma ƙarfafa wata ma’ana ta
musamma domin janyo hankulan al’umma bisa wani abu ko kuma waɗanda (wanda) aka yi
domin sa. Dabarar takidi na ɗaya daga abubuwan da makaɗa suke amfani da su don kyautata
tunani ko janyo hankali. Babbar manufar wannan takarda ita ce, yin nazarin wasu
waƙoƙin Makaɗa Sa’idu Faru domin
fayyace nau’o’in takidi na rabin saɗara da saɗara ɗaya da ɗan waƙa guda da karɓeɓeniya da bayayyeniya
da farkon ɗan waƙa da kuma ƙarshen ɗa, waɗanda makaɗa Sa’idu Faru yake yi
a cikin waƙoƙin. Ra’in Waƙar Baka Bahaushiya
(WBB) na Gusau (1979, 1993, 2003, 2014 da 2023), ra’i ne wanda ya shimfiɗa wasu matakan
nazarin takidi a waƙoƙin baka na Hausa. wannan dalili ya sa aka zaɓi ra’in a matsayin
ra’in da aka ɗora wannan takarda a
kansa. An yi amfani da hanyar bincike ta bi-bayani wajen yin sharhi da ƙalailaice ɗiyan waƙoƙin masu ɗauke da wannan dabara
ta takidi. Daga ƙarshe, takardar ta gano cewa, takidi na saɗara gudu da takidi na
ɗan waƙa guda, ana samun su
ne ta fuskoki biyu a waƙoƙin Sa’idu Faru.
Fitilun Kalmomi: Takidi, Waƙa, Zubi
1.0
Gabatarwa
Makaɗan baka na Hausa suna
da hikima da fasaha da zalaƙar zance wajen sarrafa tunani da shiri
da kuma ƙulla waƙoƙinsu. Wannan ya sa
masana da manazarta, na gida da baƙi, suka dukufa wajen
yin nazarce-nazarce a cikin waƙoƙin baka na Hausa
domin fito da ire-ire waɗannan hikimomi da
fasahohi daga cikin waƙoƙin nasu.
Makaɗan baka na Hausa sun
biyo zanguna aƙalla guda huɗu, wato lokacin zaman farko da bayan zuwan
addinin Musulunci da lokacin zuwan Turawa da lokacin siyasa da na sojoji.
Wannan dalili ya sa, makaɗab suke samun tasiri
daga wasu abubuwa da suke kewaye da su yayin da suke shirya waƙa ko sadar da ita.
irin waɗannan
tasirance-tasirance na ɗaya daga cikin
abubuwan da suke haifarwa da makaɗan baka na Hausa amfani da dabarar takidi a
cikin waƙoƙinsu.
Wannan takarda ta ƙunshi sassa guda uku,
wato taƙaitaccen tarihin makaɗa Sa’idu Faru da taƙairaccen bayani a kan
kalmar takidi da kuma muhallan da aka samu takidi a cikin ɗiyan waƙoin makaɗa Sa’idu Faru. Wato
an yi nazarin ɗiyan waƙoƙin inda aka fito da
takidi na ɗan waƙa guda da na saɗara ɗaya da rabin saɗara da na ƙarshe da farkon ɗan waƙa da na karɓeɓeniya da kuma
bayayyeniya.
2.0 Taƙaitaccen Tarihin Makaɗa Sa’idu Faru
An
haifi Makaɗa Sa’idu Faru a cikin
shekara ta (1916) a cikin garin Faru na cikin ƙasar Maradun, a Ƙaramar Hukumar
Maradun, Jihar Zamfara. Makaɗa Alu mai kurya[1] shi
ne ya haifi Makaɗa Abubakar Kusu ɗan Abdu, shi kuma shi
ne ya haifi Makaɗa Sa’idu Faru.
Asalinsu Gobirawa ne na cikin Sabon Birnin Gobir. Dukkanin waɗannan Makaɗa, Makaɗan iko (sarauta) ne,
kuma an yi su ne a garin Faru. Amma mahaifiyar Sa’idu Faru mutuniyar Banga ce
ta cikin Ƙasar Ƙaura-Namoda[2]
Alu Maikurya waɗanda wasu suke yi
masa laƙabi da Alu Maikotso, shi ne ya haifi mahaifin Makaɗa Sa’idu Faru, wato
Makaɗa Abubakar ɗan Abdu. Shi kuma
Abubakar ɗan Abdu ya haifi
‘ya’ya guda shida, cikinsu har da Makaɗa Sa’idu Faru. Shi kuma Makaɗa Sa’idu Faru ya
haifi ‘ya’ya maza guda shida, wato Ibrahim Abamu da Ibrahim Dage da Lawali da
Haruna da Bello da kuma Salihu. Baya ga ‘ya’ya maza kuma, yana da ‘yaya mata
kamar haka, Hadija da Rabi’atu da Lubabatu da Hadizatu da Rabi’atu ta biyu da
kuma Faɗimatu.
Makaɗa Sa’idu Faru yana da
matan aure guda biyu: Zahra’u da Aminatu. Kuma yana da ‘ya’ya maza da mata guda
goma sha biyu (12). Mazan su ne ; Ibrahim Abamu da Ibrahim Dage da Lawali da
Haruna da Bello da Salihu. Matan kuma su ne: Hadija da Rabi’atu da Lubabatu da
Hadazatu da Rabi’atu ta biyu da Faɗimatu. Zuwa yau, Makaɗa Sa’idu Faru yana da
jikoki guda arba’in da biyu (42).
Makaɗa Sa’idu Faru Makaɗin shiri ne. Wato,
yana zama da shi da yaransa su shirya waƙa kafin su sadar da
ita (Furniss 1996:177). Haka nan idan waƙa ta samu, yana yin
ta a ko’ina ba tare da ya zauna ya shirya ta ba ( hira da Ibrahim Sa’idu Faru,
2020).
Ashe kenan,
Makaɗa Sa’idu Faru Makaɗin shiri ne kuma na ƙire[3].
Daga cikin yaran Makaɗa Sa’idu Faru akwai
Mu’azu da Muhammad Ɗandodo da Kwaɗo da Aliyu da Ɗandada da Bawa da
kuma ‘ya’yansa guda biyu, Ibrahim Abamu da Ibrahim Dage.
Makaɗa Sa’idu Faru ya koyi
waƙa
ne a wurin mahaifinsa Makaɗa Abubakar Kusu. Tun Sa’idu Faru na da shekara goma (10),
aka fara zuwa yawon kiɗa da shi gari-gari.
Bayan da ya cim ma shekara goma sha shida (16) ya fara soma tarɓi[4].
Sa’idu Faru da ƙanensa Mu’azu da Muhammad sun dubi tsufan mahaifinsu,
wannan ya sa suka dakatar da shi a fagen kiɗa, sai Sa’idu ya ci gaba da jan ragamar gidan
a fagen kiɗa da waƙa yana shekara ɗan shekara ashirin da
uku (23). Bayan mahaifinsu ya rasu a shekara ta 1952, sai Sa’idu Faru ya ci
gaba da jagorantar gidansu a fagen kiɗa da waƙa. Sa’idu Faru yana
amfani da kotso wajen kiɗa. Sa’idu Faru ya
fara cin gashin kansa ne a lokacin da ya shirya wata waƙa wadda take ƙunshe da tarin
hikimomi[5].
2.1 Iyayen Gidan Makaɗa Sa’idu Faru
Ɗanmadami
(2018) yana cewa,
Makaɗan fada su ne waɗanda ke aiwatar da waƙoƙinsu ga wani Basarake
guda a matsayin uban gidansu ba tare da sun haɗa shi da wani ba, in kuwa sun haɗa ɗin to sai da izininsa
ko wani amininsa kuma da sharaɗinsa. A duk lokacin da wani Basarake ya riƙi wani makaɗi a matsayin mawaƙinsa na fada to fa
cin wannan makaɗi da shansa da
suturarsa da muhallinsa da ɗawainiyarsa duk sun rataya ne kan wannan uban gida nasa.
A fagen
kiɗa da waƙa, Makaɗa Sa’idu Faru yana da
iyayen gida aƙalla guda huɗu, tun daga fara waƙarsa zuwa rasuwarsa.
Ga dai jerin sunayen iyayen gidan Makaɗa Sa’idu Faru daga na farko zuwa na ƙarshe, kamar haka:
1. Dagacin
Banga, Sarkin yaƙin Banga, Alhaji Sale Abubakar. Ya yi Sarauta daga
1934-1960).
2.
Sarkin Kiyawan Ƙaura-Namoda, Alhaji Abubakar Garba. Ya yi Sarauta daga
1952-1960.
3.
Sarkin Zamfarar Zurmi, Alhaji Suleiman Muhammadu Sambo. Ya yi Sarauta daga 1961-1971/2
4.
Sarkin Kudun Sakkwato, Alhaji Muhammadu Macciɗo. Ya yi Hakimta daga 1956-1958. Daga
baya aka yi masa sarautar Sarkin Musulmi.
Makaɗa Sa’idu Faru ya ci
gaba da riƙar Sarkin Musulmi Muhammadu Macciɗo a matsayin uban
gidansa har rasuwarsa. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi wa Muhammadu Macciɗo waƙoƙi masu tarin yawa
kuma masu ma’ana.
Bayan
waɗannan iyayen gida na
Makaɗa Sa’idu Faru, ya
tsallaka wasu masarautu kamar Kano da Wurno da Kwantagora da Dutsin-Ma da
sauran ƙasashe ya yi musu kiɗa (Hira da Ibrahim Ɗanmadami, 2019).
2.2 Rasuwar Makaɗa Sa’idu Faru
Makaɗa Sa’idu Faru ya rasu
a shekara ta (1987). Idan aka yi la’akari da shekarar haihuwarsa, wanda shi
Sa’idu Faru ya ayyana da kansa a (1976), wato an haife shi ne a (1937). Ya rasu
ke nan yana da shekara 50. Idan kuma aka yi la’akari da cewa an haife shi ne
shekarar 1932, kamar yadda Dutsin-Ma (1981) da Gusau (1988 da 2011) da Furniss
(1996) suka kawo, to Makaɗa Sa’idu Faru ya rasu
yana da shekara 55 ke nan a duniya. Idan kuma aka yi la’akari da abin da
Ibrahim Ɗanmadami ya faɗa a (2019) da Ibrahim Sa’idu Faru a (2020) da
Jaridar Leadership Hausa 2020 cewa an haifi Sa’idu Faru ne a shekara ta
1915/16, ya rasu ke nan yana da shekera 71/72 a duniya. Allah shi ne Masani.
Bayan rasuwar Makaɗa Sa’idu Faru, ya
samu magada a fagen kiɗa da waƙa guda biyu.An samu ƙanensa Mu’azu, kuma
bayan rasuwar Mu’azu, sai Ibrahim ɗan Sa’idu Faru ya ci gaba da jan ragamar
gidan a fagen kiɗa da waƙa har zuwa yau.
3.0 Takidi da Na’o’insa
Kalmar ‘takidi’ an
samo ta ne daga harshen Larabci wadda kuma take nufin ‘ƙarfafawa’ da Hausa. Ƙamusun Hausa (2006)
ya bayyna takidi da cewa “tanadi ko tattali (ko) ƙarfafawa” Takidi shi
ne maimaita abu domin ƙara ƙarfafa shi. Makaɗi yakan yi amfani da
dabarar takidi inda yake maimaita wani zubin ɗan waƙa domin wata manufa
ta musamman. Maimai a magana ta yau da kullum illa ce, amma a zubin waƙoƙin baka dabara ce ta
tsari da ke ƙara kyautata shi… (Gusau 2003, sh. 44). Wato takidi shi
ne maimaita wani ɓangare na ɗan waƙa, kamar saɗara da ko rabin saɗara ko ɗan waƙa guda a cikin waƙa da nufin numfasawa
ko samar da damar yin tunani ko ƙarfafa ma’ana da
sauransu. Haka kuma, za a iya bayyana takidi da cewa wata dabara ce ta maimai a
cikin waƙa, ko dai a saɗara ɗaya ko ɗan waƙa gaba ɗaya, domin ƙara nauyaya saƙo ko jan hankali ko
tsinkaye ko tsinkewar tunani.
Akwai nau’o’in takidi
aƙalla
guda takwas waɗanda makaɗan baka na Hausa suke
yi a cikin waƙoƙinsu bisa mabambantan dalili. Wato akwai:
i-Takidi na rabin saɗara
ii- Takidi na saɗara ɗaya
iii- Takidi da ɗan waƙa guda
iv- Takidi farkon ɗan waƙa
iiv- Takidi ƙarshen ɗan waƙa
iiiv- Takidi na karɓeɓeniya
vi- Takidi na Tsakiyar
Ɗan
Waƙa
vii-Takidi bayayyeniya
Labaran (2024) yana
cewa, “ Makaɗa Sa’idu Faru yana
yin takidi a ɗiyan waƙoƙinsa, domin ya
ƙarfafa ma’ana ko
tsinkayar ma’ana ko zauƙi[6] ko
hutu ko nunfasawa ko daidaita karin murya ko
sauran dalilan da
sukan sanya makaɗan baka na Hausa yin
takidi a ɗiyan waƙoƙinsu”.
Ga jadawalin nau’o’in
takidi waɗanda waɗannan waƙoƙi na Sa’idu Faru suka
ƙunsa:
L |
Nau’in Takidi |
Sunan Waƙa |
Wanda aka yi wa Waƙa |
Ɗiya |
Saɗara |
1 |
Na maimaita Ɗa
guda |
Kana Shirye Baban ‘Yanruwa
|
Muhammadu Macciɗo
|
Ɗa
na 1, 20, da 24
|
|
2 |
Na ƙarshen
Ɗan
waƙa |
Kana Shirye Baban ‘Yanruwa
|
Muhammadu Macciɗo |
Ɗa
na 21 |
15-16 |
3 |
Na farkon Ɗa |
Gwabron Giwa na
Shamaki |
Sarkin Kiyawa Abubakar |
Ɗa
na 27 |
1-4 |
4 |
Na karɓeɓɓeniya |
Kana Shirye Baban ‘Yanruwa |
Muhammadu Macciɗo
|
Ɗa
na 24
|
|
Koma Shirin Yaƙi |
Sarkin Fulanin Bunguɗu Shehu |
Ɗa
na 2,7 |
2,2 |
||
5 |
Na bayayyeniya |
Bajimin Gidan Bello |
Muhammadu Macciɗo |
Ɗa
na 5 da na 7 |
|
6 |
Na saɗara Ɗaya |
Gwabron Giwa Uban Galadima
|
Sarkin yaƙin
Banga Alhaji Sale |
Ɗa
na 14
|
2-3 |
7
|
Na Rabin Saɗara |
Kana Shirye Baban ‘Yanruwa |
Muhammadu Macciɗo
|
Ɗa
na 15
|
3-5
|
Tsakin Tama na
Abashe |
Tijjani Hashim |
Ɗa
na 4 |
1,,3,12, 14. |
4.0 Takidi a Ɗiyan Waƙoƙin Makaɗa Sa’idu Faru
Makaɗa Sa’idu Faru yana
yin takidi a ɗiyan waƙoƙinsa, domin ya ƙarfafa ma’ana ko
tsinkayar ma’ana ko zauƙi[7] ko
hutu ko nunfasawa ko daidaita karin murya ko sauran dalilan da sukan sanya makaɗan baka na Hausa yin
takidi a ɗiyan waƙoƙinsu. Akwai nau’o’in
takidi da Makaɗa Sa’idu Faru yake yi
a cikin waƙoƙinsa kamar haka;
4.1 Takidi na ɗan Waƙa Ɗaya (ko Maimaita Ɗa)
Takidi na maimaita ɗan waƙa wata dabara ce da
makaɗa ke amfani da ita
wajen rera ɗan waƙa sama da sau ɗaya a cikin waƙa guda ɗaya a wurare
daban-daban, ba tare da sauya kalmomi ko saɗaru ko kuma sauya ma’ana ba.
Akan samu takidin
maimaita ɗan waƙa guda a cikin waƙoƙin Makaɗa Sa’idu Faru a
wurare daban-daban, domin cim ma wata manufa ta musamman. Takidin ɗan waƙa guda iri biyu ne,
akwai wanda ake ƙara maimaita ɗan waƙa sulun-guda a cikin
waƙa
a wurare daban-daban. Haka kuma, akwai wanda ake samun takidin ɗaiɗaikun saɗaru tun daga farkon ɗan waƙar har ƙarshensa, takidi ake
yi a cikinsa.
Ga misalin wasu ɗiyan waƙa waɗanda ake sake rera ɗan waƙa sulun guda a wurare
daban-daban a cikin waƙa ɗaya:
Ƙulli: Gardaye zo ka yi man iso,
: Faɗa ma shi murna niz zaka,
: Ɗan Sardauna jikan Hassan,
Ƙari: Babban ɗa ga Baura Sarkin Kudu,
: Na Alƙali baban zagi,
: Mai ja ma ya bari
ɗan Amadu.
(Waƙar ‘Kana Shirye Baban
‘Yanruwa’, ɗa na 1)
Ƙulli: Gardaye zo ka yi man iso,
: Faɗa mashi murna niz zaka,
: Ɗan Sardauna jikan Hassan,
Ƙari: Babban ɗa ga Baura Sarkin Kudu.
(Waƙar ‘Kana Shirye Baban
‘Yanruwa’ ɗa na 20)
Ƙulli: Gardaye zo ka yi man iso,
: Faɗa mashi murna niz zaka,
: Ɗan Sardauna jikan Hassan,
Ƙari: Babban ɗa ga Baura Sarkin Kudu.
(Waƙar ‘Kana Shirye Baban
‘Yanruwa’ ɗa na 24).
A wannan waƙa ta ‘kana shirye
baban ‘yanruwa’, Makaɗa Sa’idu Faru ya
tsara wannan ɗan waƙa ya zama shi ne ɗan farko na waƙar, kuma hakan ce ta
kasance. Amma kuma a dalilin nauyayyen saƙon da ɗan waƙar yake ɗauke da shi, wanda
kuma yake so saƙon ya je ga wanda aka yi dominsa, ya sa ya ƙara takidinsa ta
hanyar ƙara rera shi a lamba ta 20 da kuma lamba ta 24. Za a ga
da ɗan waƙa na 1 da na 20 da na
24 suna da zubi ne da tsarin ma’ana duk iri ɗaya, idan ban da ɗan waƙa na ɗaya inda aka samu ƙarin saɗaru guda biyu a ƙarshensa. Wato, su ne
“ na Alƙali baban zagi” da kuma “mai ja
ma ya bari ɗan Amadu”.. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi
wannan takidin ne domin ƙarfafa ma’ana da jan hankalin mai waƙar da kuma masu
sauraroGa wani ƙarin misalin a ƙasa:
Ƙulli: Tsaye da kyawo zamne da kyawo,
Ƙari: Amadu kamfaragin Sarkin fada,
: Karsanin Galadiman Kano,
: Kurum kake mai ban tsoro,
: Ɗan Hashim ƙanen Sarkin Kano,
Ƙulli: Baba kware kake,
Ƙari: Ba faɗawa ɗan Hashimi ƙanen Sarkin Kano.
(Waƙar ‘Tsakin Tama na Abashe’ ɗa na 2).
Ƙull i: Tsaye da kyawo zamne da kyawo,
Ƙari: Amadu kamfaragin Sarkin fada,
: Karsanin Galadiman Kano,
: Kurum kake mai ban tsoro,
: Ɗan Hashim ƙanen Sarkin Kano,
Ƙulli: Baba kware kake,
Ƙari: Ba faɗawa ɗan Hashimi ƙanen Sarkin Kano.
(Waƙar ‘Tsakin Tama na
Abashe’ ɗa na 8).
Idan aka lura da waɗannan ɗiyan waƙa, za a ga suna da
bambancin lamba, a yanayin yadda Makaɗa Sa’idu Faru ya tsara lambobin kowane ɗan waƙa na cikin waƙar. Ɗan farko da aka kawo
a sama a matsayin misali, shi ne ɗan waƙa na biyu a jerin ɗiyan waƙar, wato ɗan waƙa na 20 da kuma na
24. Ɗan waƙa na biyu kuma, shi ne na takwas a
lamba. Kenan, jagoran ya maimaita rera ɗan waƙa na biyu a gurbin ɗan waƙa na takwas a cikin
wannan waƙa. Wato dai, an yi takidin ɗan waƙa na biyu a ɗan waƙa na takwas.
Makaɗa Sa’idu Faru ya yi
wannan takidin ne domin jadda ko ƙarfafa wata ma’ana ta
musamman, kuma wadda yake son isar ga waɗanda (wanda) abin ya shafa. Wato koda dai wanda
aka shirya saƙonnin ɗan waƙar dominsa bai ji tun a farkon waƙar ba, to zai riske
shi a tsakiyar waƙar.
4.2 Takidi a Ƙarshen Ɗa
Takidi a ƙarshen ɗan waƙa, shi ne inda makaɗi yake sake maimaita
rera wata saɗara ko rabin saɗara a ƙarshen ɗan waƙa, domin jaddada wata
manufa ko alamar ƙare waƙa gaba ɗaya.
Ga misalin wani ɗan waƙa a ƙasa daga waƙar ‘kana shirye baban
yanruwa’wanda aka samu takidi a ƙarshensa:
Ƙulli: Tafiyag ga da
kay yi da ba ni nan,
: Nib bi ka ina gudu
ga ni nan,
: Nan nib bi Gusau
sai niw wuce,
: Kuma nib bi ta Tcahe
ina gudu,
: Can na kusa kai wa
Zariya,
: Ɗan nan Daudu ni ko
sai nit tsaya,
: Sai Sarkin Zazzau
nig gani,
: Yac ce man Muhamman
ya tai Haji,
: Sai nis saki hanya
niy Gabas,
: Can na taɓa yar tafiya kaɗan,
: Sai na ishe Suda na
kiwo,
: Tana waƙar Sarkin Kudu,
: Rainai ya daɗe Sarkin Kudu,
: Ala sabbinani ɗan Amadu,
: Allah
shi ƙara mai nasara,
Ƙari: Allah
shi ƙara mai nasara.
(Waƙar ‘Kana Shirye Baban ‘Yanruwa,’ ɗa na 21)
Idan aka duba wannan ɗan waƙa, za a ga yana da saɗaru guda goma sha
shida (16), amma saɗara ta goma sha biyar
(15) da ta goma sha shida (16) iri ɗaya ce ba tare da an sauya ko da kalma ɗaya ba daga ciki .
To, wannan ake kira takidi. Wato ya maimaita rera saɗara ta goma sha biyar
a gurbi ko muhallin saɗara ta goma sha
shida. Ga dukkan alamu ya yi wannan takidi ne a dalilin tsinkewar tunani, wato
makaɗin yana ƙoƙarin yin tunani, ya
kuma samar da kalmomin da zai haɗa domin ya tayar da ɗan waƙar da ke biye da
wannan.
4.3 Takidi a Farkon Ɗa
Takidi a farkon ɗan waƙa, shi ne inda jagora
ko ‘yan amshi suke maimaita wata saɗara ko rabin saɗara tun a farkon waƙa da nufin jaddada
wata manufa, ko kuma daidaita karin waƙa ko kuma sautin kiɗa.
Ga misalin inda aka
samu aukuwar takidi a farkon waƙa:
Ƙulli: Ni
kiɗin yaƙi nay yi ma Abu na Isau,
: Ni
kiɗin yaƙi nay yi ma Abu na Isau,
Ƙari: Ba
ni son kana zaunawa banza,
: Ba
ni son kana zaunawa banza,
: Ka ɗauki takobi da
bindiga da bukunkuna,
: Ka sa sirdi,
: Ba mu sansani sai
baƙin
tsabre
: Kano da Katsina,
Kwantagora hak Kazaure,
: Riƙon Namoda na shina a
can,
: Garba ka amsha riƙon duk da Umaru,
: Umaru yab bam ma,
Ƙulli: Garba,
Ƙari: Kwace riƙon duk da Umaru yab
bam…
(Waƙar ‘Gwabron Giwa ma Shamaki’, ɗa na 7)
Wannan ɗan waƙa, yana ɗauke da saɗaru guda goma sha
uku. Jagora ne ya fara rera furucin saƙo a saɗara ta ɗaya, sai ‘yan amshi
su ma suka rera saɗara ta biyu a
matsayin furucin ƙarasa ma’ana. Sannan kuma, sai jagora ya sake maimaita
rera saɗara ta ɗaya a gurbin saɗara ta uku, sai su ma
‘yan amshi suka ƙara maimaita rera saɗara ta biyu a gurbin saɗara ta huɗu. Duk wannan
maimaicin rerawa ya faru ne a saɗara ta ɗaya zuwa ta huɗu, wato tun a farkon ɗan waƙar ke nan. Sannan
daga bisani suka shuɗe da rera sauran saɗarorin daban-daban ba
tare da an samu wani maimaici ba har zuwa ƙarshen ɗan waƙar.
4.4 Takidi na Karɓeɓeniya
Takidin karɓeɓeniya shi ne, inda za
a samu ‘yan amshi su dinga maimaita rera wasu kalmomi ko saɗaru na ɗan waƙa, ba tare da sauya
su ba a matsayim rakiya ga jagora. Ga misalan wasu ɗiya na wannan nau’in
takidi a ƙasa:
Ƙulli: Ɗan gamraƙa da bukuƙuwa,
Ƙari: Waɗannan kullum sukai,
Ƙulli: Da tanƙarƙi ko ƙunƙumi,
Ƙari: Waɗannan kullum sukai,
Ƙulli: Da bilbila ko
hasbiya,
Ƙari: Waɗannan kullum sukai,
Ƙulli: Ɗan kaza, ‘yan moli da
shamuwa,
Ƙari: Waɗannan kullum sukai,
Ƙulli: Jemage ba a
zuwa Hajji,
Ƙari: In bilangi ɗauɗa tai mai yawa.
(Waƙar ‘Kana Shirye Baban ‘Yanruwa’, ɗa na 25).
Wannan ɗan waƙa da ke sama, ɗa ne da yake ƙunshe da dabarar
takidi na karɓeɓeniya. Ɗan waƙar yana da saɗaru guda goma (10).
Saɗara ta 1, da ta 3 da
ta 5 da ta 7 da kuma ta 9, furucin jagora ne a bisa mabambantan kalmomi a cikin
kowace saɗara. Amma a saɗara ta 2 da ta 4 da
kuma ta 8 ‘yan amshi ne suka dinga maimaita rera saɗara ta biyu a bayan
kowane furuci da jagora ya yi, ba kuma tare da sun sauya ko da kalma ɗaya ba. Sai a saɗara ta 10, kuma ta ƙarshe, suka sauya
zuwa wata ma’anar da zubin saɗarar. Wannan shi ake kira takidi na karɓeɓeniya.
Ga ƙarin wani misalin ɗan waƙa mai takidin karɓeɓeniya a cikinsa:
Ƙulli: Za ni gidan
rediyo na Sakkwato,
Ƙari: In yabon Jihab birnin Kano,
Ƙulli: Za ni gidan
rediyo na Kaduna,
Ƙari: In yabon Jihab birnin Kano
Ƙulli: Za ni gidan
rediyo na Ikko,
Ƙari: In yabon Jihab birnin Kano,
Ƙulli: Za ni gidan
rediyo na Niger,
Ƙari: In yabon Jihab birnin Kano,
: Nijeriya ta Arewa
babu Jiha irin birnin Kano,
Ƙulli: In,
Ƙari: Nijeriya ta
Arewa babu Jiha irin birnin Kano,
Ƙulli: Lallai shina
birnin Kano,
Ƙari: Yadi shina
birnin Kano,
Ƙulli: Kuɗi shina birnin Kano,
Ƙari: Ilimi shina
birnin Kano,
Ƙulli: Kyauta tana
birnin Kano,
Ƙari: Mulki shina
birnin Kano,
Ƙulli: Injimin yin
motoci,
Ƙari: An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Injimin yin jirgin
ƙasa,
Ƙari:
An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Injimin yin
mashin hawa,
Ƙari: An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Injimin yin
famfan ruwa,
Ƙari: An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Injimin yin
motoci,
Ƙari: An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Injimin yin
keken hawa,
Ƙari: An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Injimin yin kwaɗon ɗaki,
Ƙari: An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Injimin ƙera makamai,
Ƙari: An ce shina birnin Kano.
Ƙulli: Injimin yin
tasoshi,
Ƙari: An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Injimin yin
kwanoni,
Ƙari: An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Injimin yin
shirya agogo,
Ƙari: An ce shina birnin Kano,
Ƙulli: Babban abincin
Arewa,
Ƙari: Gero shina
birnin Kano,
Ƙulli: Gero yana
birnin Kano,
Ƙari: Dawa tana birnin Kano,
Ƙulli: Gero yana
birnin Kano,
Ƙari: Dawo tana birnin Kano.
(Waƙar ‘Tsakin Tama na Abashe’ ɗa na 7).
A wannan ɗan waƙa mai saɗaru arba’in da biyar
(45), an samu takidi na karɓeɓeniya a muhallin
ma’ana guda uku. Jagora ne ya fara yin furucin ma’ana a muhallai guda uku na
ma’ana a saɗara ta 1, 3, 5, 7,
10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24, 26, 28, 30, 32, 34, 36, 38, 40, 42, 43 da ta
44. Su kuma ‘yan amshi suka yi wa jagora rakiya, ta hanyar ƙara maimaita
(takidin) wata saɗara guda ɗaya a bayan kowane
furucin saɗara da jagora ya yi
ba tare da sauya ko da kalma ɗaya ba. Sun yi wannan takidin ne a saɗara ta 2, 4, 6, 8, 11
da saɗara ta 19, 21, 23,
25, 27, 29, 31, 33, 3 da kuma saɗara ta 45. Dukkansu idan aka duba, za a ga
‘yan amshi ne suka ta maimaita ƙarin da suka yi a matsayin rakiya ga
jagora tun daga farko har ƙarshe.
4.5 Takidi na
Bayayyeniya
Takidi na Bayayyeniya
shi ne, inda ‘yan amshi suke maimaita rera duk abin da jagora ya furta a ɓangarensa na ƙulli, ba tare da sun
sauya ko da kalma ko wani lafazi ba.
Akan samu takidi na
bayayyeniya a waƙoƙin Makaɗa Sa’idu Faru, amma a mafi yawan lokuta ‘yan amshinsa ba
sa yin cikakken takidin bayayyeniya, sai dai na ‘yan wasu saɗaru a cikin ɗan waƙa. Ga misalan wasu ɗiya da suka ƙunshi takidin
bayayyeniya:
Ƙulli: Da
mutum da dabba da tsuntsu da ƙwaro,
Ƙari: Murum
da dabba da tsuntsu da ƙwaro,
: Da ƙasa da abin da duk ag
ga bayanta,
: Komai na duniya na
Almuɗɗafa na,
: Garai Shehu yas
sami girma da yarda,
: Komai na gun Shehu
shi ag ga Bello,
: Komai na gun Bello
shi ag ga Garba.
(Waƙar ‘Bajimin Gidan Bello’, ɗa na 5).
Ƙulli: Da
biskit da minti da taba sigari,
Ƙari: Biskit
da minti da taba sigari,
: Da lemu da soda da
kwalbat sitawut,
: bai yada aza su ko
sau guda ba,
: Ya ɗau wasiccin da
Usamanu yac ce,
: Ya ce abincinsu ba
namu ne,
: Yawanci abincinsu
daɗi gare shi,
: Kowanmu ne yai ta
ci ba ruwanai,
: Wancan na ci sai ta
ci bai ci can ba.
(Waƙar ‘Bajimin Gidan Bello, ɗa na 7).
Idan aka lura da waɗannan ɗiyan waƙa, za a ga an samu
takidin bayayyeniya tun a saɗara ta ɗaya zuwa ta biyu ta kowane ɗan waƙa. Jagora ne ya fara ƙulla saƙo a saɗara ta ɗaya a kowane ɗan waƙa, su kuma ‘yan amshi
maimakon su yi masa rakiya a saɗaru ta biyu, sai kawai suka maimaita rera abin da ya faɗa a saɗa ta biyu, daga
bisani kuma suka wuce suna ƙullla saƙonni na gaba. Saboda
haka, a nan an samu dabarar takidi na bayayyeniya ke nan.
4.6 Takidi na Saɗara Ɗaya
Takidi na saɗara ɗaya shi ne makaɗi ya rera wata saɗara sama da sau ɗaya a ɗan waƙa ɗaya, a wurare
daban-daban, musamman bayan tarbe[8]. A
takidin saɗara ɗaya, makaɗi kan sake rera wata
saɗarar ne ba tare da
sauya ko baddala kalma ko tsari ko ma’ana ba ta wannan saɗara. Takidin saɗara ɗaya ya kasu kashi
biyu; akwai wanda yake kasancewa a cikin ɗan waƙa ɗaya da kuma wanda
yake kasancewa a ɗaiɗaikun ɗiyan waƙa a cikin waƙa guda ɗaya. Ma’ana, makaɗi zai iya sake rera
wata saɗara sama da sau ɗaya a cikin ɗiyan waƙa daban-daban a waƙa ɗaya.
Ga misalin wasu ɗiya waɗanda Makaɗa Sa’idu Faru ya yi
takidin saɗara a cikinsu:
Ƙulli: Ban
da gudu ban da razana,
Ƙari: Ka san Sarki ba
shi waiwaye,
Ƙulli: Ban
da gudu ban da razana,
Ƙulli: Ka san Sarki ba
shi waiwaye,
: Ko da jan Gwamna
yag gani.
(Waƙar ‘Gwabron Giwa Uban Galadima’ ɗa na 14).
A wannan ɗan waƙa, akwai takidin saɗara ɗaya iri biyu, akwai
na ɓangaren jagora a saɗara ta 1 da kuma saɗara ta 3. Sai kuma na
ɓangaren ‘yan amshi a
saɗara ta 2 da ta 4 da
kuma ta 5. Idan aka duba ɗan waƙar, za a ga a saɗara ta 1 jagora ne ya
fara yin furucin ma’ana, sannan ‘yan amshi suka yi furucin iyar da ma’ana. Daga
nan sai jagora ya ƙara maimaita furucin ma’anar da ya rera a saɗara ta 1 a matsayin
saɗara ta 3, ba tare da
ya sauya komai na saɗarar ba. Wato, ya yi
takidin saɗara ke nan gaba ɗayanta. Za a ƙara gane hakan, idan
aka yi la’akari da ɗan da ke samansa da
kuma wanda yake ƙasansa. Wato ɗa na 13 da na 15, za a ga zubinsu da tsarinsu
daban da na wannan ɗan waƙa. Dukkaninsu suna ƙunshe ne da ƙarangiya[9] a
cikinsu.
Makaɗa Sa’idu Faru ya yi
wannan takidi ne saɗara ɗaya domin ya ƙara jaddada jarumtar
Sarkin Kiyawa. Wato a wancan lokaci, Gwamnonin da suke mulkar Arewa Turawa ne,
kuma kowa tsoronsu yake ji. Babu wani baƙin mutum ko wanda
yake zaune a ƙasar Hausa face yana tsoron Turawa, musamman masu riƙe da muƙamin Sarauta. Saboda
haka, Makaɗa Sa’idu Faru ya
maimaita ‘ban da gudu ban da razana, ko da jan Gwamna ya gani’. Wato Sarkin
Kiyawa ba ya jin tsoron Gwamnan wancan lokaci wanda yake Bature. Kuma duk wani
hukunci da zai yanke, yana yankewa kansa tsaye ba tare da wani tsoro ko razana
ba.
4.7 Takidi na Rabin
Saɗara
Takidi na rabin saɗara shi ne, jagora ya
rera wasu kalmomi iri ɗaya a farkon saɗaru na ɗan waƙa. A ƙarshen kowace saɗara kuma, ya sauya
kalmomin ƙarshe, ko kuma a bambanta kalmomin farko na saɗarun amma a maimaita
rera kalmomin ƙarshe na kowace saɗara.
Ga misalan wasu ɗiya masu ɗauke da takidin rabin
saɗara a cikinsu:
Ƙulli: Maganag ga da
za ni faɗa maka,
Ƙulli: Gagarau ɗan Aliyu kai man
gafara,
:Wada duk aka gadon ƙasura,
:Wada duk aka gadon ɗaukaka,
:Wada duk aka gadon
ci gaba,
: Mamman ka gaji
Abubakar,
: Ko da sayen halin
nan akai,
Ƙari:Baba halin da ka
kai kuɗɗi shikai.
(Waƙar ‘Kana Shirye Baban
‘Yanruwa,’ ɗa na 15)
Idan aka duba wannan ɗan waƙa, za a ga a saɗara ta 3-5 Makaɗa Sa’idu Faru yana ta
maimaita wasu kalmomi iri ɗaya a farkon saɗarun, sannan kuma, a ƙarshensu sai ya sauya
ƙarshen
kowace saɗara da kalmomi
mabambanta ta fuskar zubi da ma’ana. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi wannan takidi ne na rabin
saɗara domin nuna
gwanintar harshe da kuma salon jan hankalin mai sauraro ga zuwa saƙon da yake burin
isarwa ga al’umma.
Ga ƙarin wani misalin a ƙasa na wannan nau’in
takidi:
Ƙulli: In ban yada zuwa Kano ba, ina shawak
Kano,
Ƙari: Amma ciki ɗan Hashimi Kano shi
nis sani,
Ƙulli: In ban yada zuwa Kano, ina murnak
Kano,
Ƙulli: Amma ciki ɗan Hashimi Kano shi
nis sani,
: Cikin mahwalki nig
ga shi,
: Ko shi ba sanina
yay yi ba,
Ƙulli: Cikin mahwalki
nikan ga shi,
Ƙari: Ko shi ba sanina
yay yi ba,
Ƙulli: Na so zuwa
birnin Kano,
Ƙari: Sai anka ce in
za a zuwa waƙa Kano kaiwa akai,
Ƙulli: In ni,
Ƙari: Ban sayen
wundaye, in aika su gun Sarkin Kano,
Ƙulli: In kuma,
Ƙari: Ban sayen
tabarma, in aika su gun Sarkin Kano,
Ƙulli: In waƙa,
Ƙari: Nikai ita ni iya
ita za ni wa kowa Kano,
Ƙulli: In waƙa nikai,
Ƙari: Kakai ita ka iya
ita za ka wa Kano.
(Waƙar ‘Tsakin Tama na Abashe,’ ɗa na 4)
Wannan ɗan waƙa yana da saɗaru guda goma sha
tara (19). A saɗara ta 1 da ta 3 da
ta 12 da kuma ta 14, an samu takidi na rabin saɗara. A saɗara ta ɗayan dai, jagora ne
ya yi furucin ma’ana a kalmomin farko na saɗarar, sannan ya ƙarasa cikon saɗarar da wasu kalmomi
na daban. Sannan kuma, sai a saɗara ta 3 jagora ya ƙara rera furucin
kalmomin farko na saɗara ta 1, sannan
kuma, ya ƙarasa cikon saɗara ta ukun ita ma da wata kalma mai zubi da
ma’ana ta daban da kalmar da aka ƙarasa ƙarshen saɗara ta 1 da ita. Haka
kuma, idan aka duba saɗara ta 12, za a ga
jagora ne ya ƙara saƙa sabon zance a cikinsa, sai kuma ya
sake maimaita wani sashe na saɗara ta 12 (ɓangaren ƙarshe na kalmar) a
kuma ɓangaren ƙarshe na saɗara ta 14.
Idan aka lura sosai,
za a ga a misalin da ya gabata, an samu takidin rabin saɗara ne ta ɓangarori biyu: an
samu takidin farko ne a ɓangaren farko na saɗara ta 3. Takidi na
biyu kuma, an same shi ne a ɓangaren ƙarshe na saɗara ta 14. Dukkan waɗannan misalai na
takidi da aka ciro a wannan ɗan waƙa, za a ga bambancin kalmomi ɗaiɗai ne kawai. Amma duk
da haka sunansa takidin rabin saɗara saboda kowane ɓangaren saɗara zamansa kansa
yake ta fuskar ma’ana.
Salon sarƙa saƙonnin da kowane saɗara ke ɗauke da shi ne ya
haifar da wannan takidi na rabin saɗara a cikin wannan ɗan waƙa. haka kuma, an samu
tsinkewar tunani a wannan wuri wajen zaɓen kalmomi da za su dace da saƙon da ake son isarwa.
Wannan dalili ya sa makaɗin ya dinga yin
amfani da kalmomi iri ɗaya a cikin farkon
kowace saɗara domin samar damar
isar da saƙonsa cikin sauƙi.
5.0 Kammalawa
Takidi wani babban
masarrafi ne da makaɗan baka na Hausa suke
amfani da shi wajen sarrafa tunaninsu wajen janyo hankalin mai sauraro zuwa ga
wata manufa jo wani muhimmin saƙo da suke son isarwa kuma suka ƙunshe shi a cikin ɗiyan waƙoƙinsu.
Wannan takarda ta
bayyana muhallai guda bakwai (7) na ɗiyan waƙoƙin makaɗa Sa’idu Faru waɗanda ya yi takidi a
cikinsu. Wato an yi nazarin takidi na
ɗan waƙa guda a waƙar ‘Kana Shirye Baban
‘Yanruwa’ a ɗan waƙa na 1,20 da kuma 24.
Haka kuma, da takidi na ƙarshen ɗa da na farkon ɗa da na bayayyeniya da na karɓeɓeniya da na rabin saɗara da na saɗara ɗaya da sauransu.
Wannan takarda ta
gano takidin da Makaɗa Sa’idu Faru yake yi
na ɗan waƙa guda ne iri biyu.
Wato, akwai wanda ake maimaita rera ɗan waƙa a wurare
daban-daban sama da sau ɗaya a waƙa guda, da kuma wanda
yake yi a cikin ɗan waƙa guda ɗaya tun daga farkonsa
har ƙarshensa. Haka kuma, binciken ya fahimci cewa, takidi na
saɗara ɗaya iri biyu ne,
akwai na cikin waƙa guda da kuma wanda ake samu a cikin waƙa ɗaya a ɗan waƙa daban-daban.
Misali, a waƙar ‘Kana Shirye Baban ‘Yanruwa’ da waƙar ‘Alhaji Macciɗo Jikan Mamman Mai Dubun
Bara’ da kuma waƙar ‘Farin Cikin Musulmi Duniya’ da sauransu.
Manazarta
Ammani, M. (2019). Nazarin Awon Baka da Aiwatar da Harshe a Waƙoƙin Nafi’u Yakubu Katsina. Kundin Digiri na uku. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Auwal,
S. M. (2021) Nazarin Waƙar Sarkin Tudun Falale ta Sa’idu Faru: Duba Cikin
Mazhabar Markisanci. Takarda Wadda aka Ɗora ta a Shafin
Intanet. https://www.academia..edu
Buba,
A. (2015). Nazari a kan Waƙoƙin Sarkin Waƙa Naziru Muhamamd Ahmad
Kundin Digiri na Biyu. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Bunguɗu, H.U. (2015).
Nazarin Waƙoƙin Bara a Ƙarni na Ashirin da Ɗaya a Zamfara. Kundin
Digiri na Uku. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
Dutsin-Ma,
U.L. (1981). Sa’idu Faru da Waƙoƙinsa. Kundin Digiri
na Ɗaya.
Sashen Koyar da Harsuna da Al’adun Afrika, Jami’ar Ahmadu Bello.
Funtua,
A.I, da Gusau, S.M. (2011). Waƙoƙin Baka
Na Hausa.
Department of Hausa, Federal College of Education.
Funtua,
A.I. (2015). Nazari a kan Waƙoƙin Makaɗan Baka na Hausa a
Jihar Katsina. Kundin Digiri na Uku. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar
Bayero.
Furniss, G. (1996). Peotry, Prose and Popular Culture in Hausa. Smithsonian Institution
Press.
Gusau,
S.M. (1983). Waƙoƙin Noma na Baka: Yanaye-Yanayensu da Sigoginsu. Kundin
Digiri na Biyu. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Gusau,
S.M. (1988). Waƙoƙin Makaɗan Fada: Sigoginsu da Yanaye-Yanayensu, Musamman a Ƙasar Sakkwato. Juzu’i
na Biyu. Diwanin Waƙoƙin Makaɗan Fada. Kundin Digiri na Uku. Sashen Koyar da Harsunan
Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Gusau,
S.M. (2002). Sarkin Taushi Salihu Jankiɗi. Benchmark
Publishers Ltd.
Gusau,
S.M. (2003). Jagoran Nazarin Waƙar Baka. Benchmark
Publishers Ltd.
Gusau, S.M. (2008). Dabarun Nazarin Adabin Hausa. Benchmark Publishers Ltd.
Gusau,
S.M. (2011). Makaɗa da Mawaƙan
Hausa.
Usman Al-amin Publishing Company.
Gusau,
S.M. (2014). Waƙar Baka
Bahaushiya. (The
Hausa Oral Songs). Bayero Uniɓersity, Inaugural Lecture Series. No: 14.
Gusau,
S.M. (2015). Mazhabobin Ra’i da Tarke a
Adabi da Al’adu na Hausa. Century Research and Publishing Limited.
Gusau, S.M. (2010/2014). “Makaɗan Hausa Jiya da
Yau”. A Cikin Garkuwan Adabin Hausa: A
Festschrift in Tribute to Abdulƙadir Ɗangambo. Jami’ar Bayero ta Kano.
Gusau, S.M. (2021). “Ra’in Waƙar Baka Bahaushiya:
Asali da Wanzuwarsa Zuwa Yau 2021: Ra’in Farfesa Sa’idu Muhammad Gusau”. Takarda
Wadda aka Gabatar. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Gusau,
S.M. (2023). Jagoran Nazarin Waƙar Baka (Sabon Bugu). WTP
Press Printing and Publishing Limited.
King,
A Ɓ.
(1986). “Statement, Restatement and Eɗtention: Stanza Structure in Hausa Court
Songs”. Takardar da aka Gabatar a Sashen Koyar da Harsuna da Al’adun Afrika,
Jami’ar Ahamdu Bello.
CNHN
(2006). Ƙamusun Hausa. Ahmadu Bello Uniɓersity Press Ltd.
Labaran,
M.M. (2024) Tarken Awon Baka a Wasu Waƙoƙin Makaɗa Sa’idu Faru. Kundin
Digiri na Biyu. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero, Kano.
Muhammad,
A.S. (2012). Nazarin Ayyukan Makaɗa Sa’idu Maidaji Sabon Birni (1938-2000).
Kundin Digiri na Biyu. Sashen Koyar da Harsuna da Al’adun Afrika, Jami’ar
Ahamdu Bello.
Musa
da Bayawa da Abdullahi (2021). “Kayan Kiɗa: Banga, Kotso da Kuwaru”. Takarda wadda aka
ɗora ta a shafin
Intanet. https://Slideplayer.com
NTI,
(2019). Littafin Karatun Hausa.
Kaduna: NTI Computer Center.
Usman,
A. (2017). Tarkakken Nazarin Wasu Waƙoƙin Sadik Zazzaɓi. Kundin Digiri na
Biyu. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
[1]Alu mai kurya Makaɗin Sarakunan Gobir ne wanda ya yi musu kiɗan yaƙi
a lokacin da ake yaƙe-yaƙe. Bayan Turawa sun ci Arewa da yaƙi a shekara ta 1903, sai aka canja
yanayin kiɗan yaƙi da na noma, ya koma kiɗan
fada. Wannan ya sa kakan Makaɗa Sa’idu Faru da mahaifinsa,
Abubakar mai kotso, suka koma kiɗan kotso suna yi wa Sarakunan
Maradun da na Faru da sauran Sarakuna na wannan yanki nasu waƙa.
[2]
A garin Banga ne aka yi jegon
cikin Makaɗa Sa’idu Faru kuma a nan ne aka
haife shi
[3]
Ƙire shi ne ƙirƙira da ƙulla
waƙa a nan take ba tare da an shirya
ta a gida ba.
[4] Tarɓi
na nufin amshi. Haka kuma, shi ake kira da tarbe. Gusau (2023) ya bayyana tarbe
da cewa “wuri ne inda ‘yan amshi suke iyar da ma’ana ƙarama wadda jagora ya faro ta ɓangarensa na ƙullu”.
Wannan waƙa ta Sa’idu Faru ta farko ita ce
wadda ya yi wa Sarkin Yamman Faru Alhaji Ibrahim. Gindin waƙar shi ne:
G/Waƙa:
Bi da maza Ɗanjoɗi
na Iro,
: Iro magajin Shehu Bello.
[6]
Tsananin jin ɗain wani abu a cikin zuciya. A nan, zauƙi na nufin wani yanayi da tsananin
daɗin waƙa yake ɗibar makaɗi ya ta sake maimaita wani ɓangare na waƙa.
[7]
A duba tushen bayani na shafi
na 6.
[8]
A duba tushen bayani na shafi
na 4.
[9] Wannan dabara ce da mawallafi (ko
mawaƙi) kan bi domin nuna ƙwarewa da gwanintar sarrafa harshe.
A salon ƙarangiya
akan yi luguden haruffa ne, ko kalmomi ko kuma wasa da harshe cikin baƙaƙe da kalmomi. A irin wannan salo ne za ka ji wasu
sautuka masu kama da juna suna hawa da sauka ( NTI, 2019: 1-27).
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.