Citation: Gwammaja, K.Ɗ. (2024). Kwatanta Tubalan Gina Turken Waƙar ‘Hauwa Maituwo ta Mamman Shata Katsina da ta Tafada Mai Tuwo ta Mamman Gawo Filinge. Ginshiƙin Nazarin Salon Waƙoƙin Hausa, 406-414. www.doi.org/10.36349/djhs.2024.v03i01.051.
KWATANTA TUBALAN
GINA TURKEN WAƘAR ‘HAUWA
MAITUWO TA MAMMAN SHATA KATSINA DA TA TAFADA MAI TUWO TA MAMMAN GAWO FILINGE
Kamilu Ɗahiru
Gwammaja
Sashen Koyar da
Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero, Kano
Tsakure
Wannan bincike an aiwatar da shi a kan waƙoƙin
fitattun mawaƙan Hausa guda biyu (Mamman Shata Katsina na Nijeriya da Mamman
Gawo Filinge na Jamhuriyar Nijar). Waƙar Mamman Shata da aka nazarta ita ce “Waƙar Hauwa Mai Tuwo”, sannan ta Mamman Gawo ita
ce “Waƙar Ta
Fada Mai Tuwo”. An
nazarci turakun waƙoƙin, ta hanyar kwatantawa da fitar da abubuwan da suke nuna
turakun waƙoƙin iri
ɗaya ne. An fitar da
kwatancin zambo da habaici daga ɗiyan
waƙoƙin,
wanda ya nuna mawaƙan sun nuna gwaninta wajen iya samar da mabambantan waƙoƙi a
kan masu sana’a iri ɗaya, kuma waƙoƙin su ɗau turke iri ɗaya. an gano mawaƙan
gwanaye ne wajen ƙirƙirar waƙa mai jan hankali da isar da saƙo da ƙayatarwa.
Fitilun Kalmomi: Kwatance, Tubali, Turke, Waƙoƙin
Baka, Mamman Shata Katsina, Mamman Gawo Filinge
Gabatarwa
Wannan takarda ta ƙunshi bayanai ne a kan wasu mashahuran
mawaƙa
na Hausa, wato Alhaji Mamman Shata Katsina na ƙasar Nijeriya da Alhaji Mamman Gawo
Filinge wanda yake jamhuriyar Nijar. Takardar ta karkata ne ga nazarin tubalan
ginin turke a waƙoƙin da waɗanan
mawaƙa
suka yi wa masu sana’ar siyar da tuwo. Shi dai tuwo abinci ne da ake yi da
garin dawa ko gero ko masara ko kuma ake yi da shinkafa aka tuƙa da
tafasashen ruwa, aka kwashe. Ana ci da miyar kuɓewa
ko kuka ko kuma yakuwa.
Mamman Shata ya yi wa Hauwa mai tuwo ne waƙar,
kasancewar an samu Shata ya yi wa Hauwa mai tuwo waƙa biyu, ɗaya a gindin waƙar
yana cewa “Hauwa mai tuwo matar Lado”, sannan ɗayar
kuma yana cewa “Hauwa mai tuwo Innar Dije”, to a wanna takarda an zaɓi wadda yake cewa Hausawa
mai tuwo matar Lado, kuma da ita aka yi amfani. Shi kuma Mamman Gawo ya yi wa
Tafada mai tuwo ne tasa waƙar. Haka kuma wannan takarda ta kawo bayanan masana a kan
tubalan ginin turke a waƙoƙin baka na Hausa, sannan an kawo bayanai da misalan yadda mawaƙan
suka yi amfani da tubalai iri ɗaya
a waƙoƙin
nasu. Wannan takarda ta gano tubalan da waɗannan
mawaƙa
suka yi amfani da su a waɗannan
waƙoƙi guda
goma sha ɗaya ne kamar
haka:
- Ambaton wadda aka yi wa waƙa.
- Bayyana Iyali.
- Fifikon iya girki
- Kambame.
- Zumunci da Kyakkyawar alaƙa.
- Fifikon ciniki
- Aika saƙo.
- Mazaunin siyar da tuwo.
- Mahaɗin siyar da tuwo.
- Maciya tuwo.
- Habaici da zambo.
1.1 Taƙaitaccen Tarihin Mamman Shata da Yanayin
Waƙoƙinsa.
Alhaji Dokata Mamman Shata shahararren mawaƙin
baka ne na Hausa, wanda waƙoƙinsa suka mamaye kusan dukkanin inda harshen Hausa ya kai. A
iya cewa kusan duk inda Hausawa suke a duniya ko kuma inda wasu al’umma suke
magana da harshen Hausa to sun san waƙoƙin Shata, sannan tun farkon shaharar
Shata zuwa yau waƙoƙinsa suna da matuƙar tasiri idan an kwatanta su da sauran
waƙoƙin
makaɗan baka na Hausa,
shi ya sa ma ake yi masa kirari da: Mahadi mai dogon zamani. Akwai bayanai da
dama a kan shekarun Mamman Shata daga masana daban-daban. Misali: Gusau
(1996:192) ya kirdado cewa an haifi Mamman Shata ne a shekarar 1925. Su kuwa
marubuta littafin Shata Ikon Allah a shafi na 43 sun bayyana cewa an haif Shata
ne a shekarar 1923. Saboda Ƙanƙara (2013:30) ya yi bayanin haihuwar Shata ne a shekarar 1922.
Saboda haka a iya cewa masana da manazarta har yanzu suna ta ƙoƙarin
tantance haƙinanin
shekarun Shata ne ta hanyar kawo hujjoji da za su tabbatar da hakan, domin
Sheme da Wasu (2006) sun rawaito ra’ayoyin masana da dama dangane da hasashen
shekarun Mamman Shata na haihuwa. Amma Gusau (2018:2) ya bayyana gamsuwa da hujjojin
sheme da wasu (2006) a kan haihuwar Shata a 1923.
Gusau da Sheme da Wasu (2006) da Ƙanƙara (2013) da Gusau
(2018) sun tabbatar an haifi Shata a gundumar Musawa ta cikin jihar Katsina ta
yanzu. Sanna sun tabbatar Shata ya yi karatu a makarantar allo irin yadda
sauran yara suke yi a ƙasar Hausa in sun ɗan
tasa, amma bai yi karatun boko ba. Haka kuma sun kawo bayanai cewa Shata ya yi
sana’ar siyar da goro, a cewar Ƙanƙara (2013) da Sheme da Wasu (2006) bayan
sana’ar goro ya haɗa
da sana’ar siyar da alewa, waɗanda
ana kyautata zaton a sanadiyyarsu ya samo sunansa na Shata, walau ta shato goro
da yake in an zo siya, ba tare da ƙirgawa ba, ko ta hanyar talan alewa yana
cewa a sha ta alewar. Sannan Sheme da wasu (2006 sun ruwaito cewa Shata ds
kansa ya bayayna cewa ya samu sunan Shata saboda in ya samu kuɗi ba ya tanadi sai kashewa
kawai, shi ya sa wasu suke kiransa da Shata watomai ɓarnar kuɗi.
Ko ma dai ta ina ne sunan Shata ya samu kuma ya bi shi. Har ila yau sun bayyana
cewa Shata tun yana yaro a lokacin yana sana’ar goro ya fara yin waƙoƙin
asawwara waɗanda
samari da ‘yanmata suke yi a da can. Gusau (1996) ya bayyana cewa Shata har
wakiltar garinsu na Musawa yake yi a ƙasar waoƙiƙn asawwara waɗanda Unguwanni da samari kan shirya domin
nishaɗantar da kansu
ko domin wani buki, saboda zaƙin muryarsa tun yana matashi.
Mahadi mai dogon zamani kamar yadda Ƙanƙara (2013) ya kira shi,
ya yi waƙoƙi a
kan mabambantan turaku da dama. Usman (2016) ya bayyana cewa Shata ya yi waƙoƙi a
kan turken talla irin su waƙar “Sabon Robb na magani” da waƙar “engo na magani” da waƙar
“Maganin ciwon kai Kafinol da sauransu.
Sannan ya yi waƙoƙi masu turken zambo irin su waƙar “Ɗan
‘Yarbayye da waƙar “Ɗanmani Caji” da sauransu. Haka kuma ya yi waƙoƙi masu
turken tafiye-tafiye kamar waƙar “Yawon duniya mafarki ne a tafi a
dawo” sanna ya yi waƙoƙin wayar da kai da dama kamar waƙar “Mu tashi ma farka ‘yan arewa” da waƙar
“Naira da kwabo sabbin kuɗi”
da waƙar
“Allah rayan jihar Katsina” da sauransu. Har ila yau Shata ya yi waƙoƙi da
dama masu ɗauke da
turken ta’aziyya kamar waƙar “Allah jiƙan Ɗahiru Modibbo’ da waƙar “Y
Allah ji ƙan
Murtala Muhamman’ da waƙar “Aminu Kano Malam na Gwammaja” da waƙar “Allah ya jiƙan UK
Bello” da waƙar
‘Allah y yi ƙan
Habibu fari da sauransu.Shata ya yi waƙoƙi a kan muhimman abubuwa kamar Kumbo
Apollo 11 da waƙoƙi masu turken koɗa-kai
da waƙoƙi masu
turken faɗakarwa da
masu turken zuga da waƙoƙi masu turken yabo da sauran turaku da dama, wato dai da wuya
a samu wani turkn da makaɗa
suke yin waƙa
a kan wanda Shata bai baje kolinsa a kai ba. Haka kuma Shata ya yiwa kusan
kowanne rukuni na al’umma waƙa, kama daga sarakuna da shugabannin ƙasa da
malamai na addinin da na boko da sojoji da ma’aikatan gwamnati da attajirai da
direbobi da masu sana’o’i iri-iri da talakawa maza da mata da tsofaffi da
matasa da sauransu.
Mamman Shata yana yin waƙoƙinsa ne a tsari ƙungiya tare da ‘yan amshi
da makaɗa da kuma maroƙi (sanƙira),
a wasu lokatan. Ga yadda tsarin rera waƙoƙin Mamamn Shata yake:.
Jagora + ‘Y/Amshi + (Ciko + G/ Waƙa) - Kari (Tarbe/ Bayeyeniya)
+ Kiɗa
Jagora: Yai girma
: Yai tsawo,
: Ya ɗan
duƙa
kaɗan.
‘Y/Amshi: Hassan Sarkin Dogarai
(Waƙar Hassan Sarkin Dogarai).
Jagora: Kowa ya tsaya zuciya guda,
: A wuri nasa Annabi Muhammadu,
: Ba ya taɓewa
a duniya,
: Ba ya taɓewa
a lahira,
: Mu dai tsaya ga Annabi Muhammadu,
‘Y/Amshi: Na tsaya ga Annabi Muhammadu.
(Waƙar Na Tsaya ga Annabi Muhammadu).
Gusau, (2018:6) ya bayyana cewa Allah ya yi wa Dr. Mamman
Shata rasuwa ranar Juma’a 18 ga watan Yuni, shekara ta 1999 a Asibitin Koyarwa
na Malam Aminu Kano wato AKTH.
1.2 Taƙaitacen Tarihin Mamman Gawo Filinge da
Yanayin Waƙoƙinsa
Mamman Gawo makaɗi
ne haifaffen Jamhuriyar Nijar. An haife shi a garin Gao-Harodo cikin gundumar
filinge, a shekarar 1938, ya rasu a ranar Lahadi 25/01/2016. Ya shahara a ƙasar
Nijar da wasu sassa na Nijeriya. Makaɗi
ne sa’an Mamman Shata wanda ya yi waƙoƙi da dama, daga cikin waƙoƙinsa
akwai: “Nijeriya da Nijar” da “Ya Allah Gyara: Wahabu ka Taimaki ‘Yan Nijar” da
“Ya rabbi Sarki mai Jima’a” dasauransu. Mamman gawo yanaamfani da makiɗa biyu, ɗaya nayi masa kiɗan kalangu, yayin da ɗayan kuma ke yi masu kiɗan da kuntukuru. Haka kuma
yana da ‘yan amshi mata. Yana da ƙungiyar kiɗa
kamar haka:
Jagora + ‘Yan Amshi + Karɓeɓeniya + Kiɗa
Ga misalin wani ɗan
waƙarsa
Jagora: Allah Sarki yab ba su sa’a
: Kuma shi yal ba su sani da yawa,
: Yadda sunka so dus sai su yi yau,
: Amma su bar safka ga wata, .
‘Y/Amshi: Su yi ƙoƙari su yi wata hikima,
: Su zan yin ruwa in an yi hawari,
: Ko ko da hawari su yi hadari,
: Su yo ruwa donamfani jima’a,
: Ya Rabbi Sarki mai jima’a,
:A taimake mu don ranal jima’a.
(Waƙar Ya Rabbi Sarki mai Jima’a).
Mamman Gawo Filinge ya yi waƙoƙi masu tarin yawa, waɗanda suke ɗauke da mabambantan turaku.
A ɓangaren turken yabo
ya yi waoƙi
irin su gyara, Wahabu ka taimaki ‘yan Nijar da sauransu. Sanna ya yi waƙoƙi masu
ɗauke da turken zuga
kamar waƙar
Sarkin Filinge Rashidu ɗan
Gawo da waƙar
Narwa mai ƙarhi
da waƙar
Yalwa ɗiyar Laman da
sauransu. Har ilya yau ya yi waƙoƙi masu turken faɗakarwa kamar waƙar Ya Rabbi Sarki mai jima’ ka taimake mu
don ranar jima’a da waƙar Nijeriya da Nijar da sauransu. Sannan a turken siyasa ma ya
yi waƙoƙi irin
su waƙar
C.D.S Rahama da waƙar Fartin Tarayya da waƙar M.S.K Nasara da sauransu. Gawo Filinge
ya yi waƙoƙi masu
ɗauke da turken
rinjayen zuciya kamar waƙar mai baru mai mashaya da waƙar Taimakarmu Alah ai ruwa da sauransu.
Sanna y ayi waƙa a kan turken ayyukan ibada kamar waƙarsa ta Makka da Madina.
(Gwammaja, 2018:144-147).
2.0 Tubalai a Fagen Nazarin Waƙar
Baka
Masana da dama sun bayyana ma’anar tubali a fannin adabi na
waƙa
kamar haka:
Gusau, (2003, sh. 30) ya bayyana ma’anar tubali da cewa:
“Wasu maganganu ne da ake bia ƙuƙƙulla waƙa da su don ta ƙara tsayi, amma ba su ne
babbar manufar waƙaar ba. Misali idan turken waƙa na ‘yabo’ ne a cikin waƙar za
a iya kawo wasu abubuwa waɗanda
lale sai a kna yabo suke magana ba, amma za su iya ƙara wa waƙar
kyau da armashi”.
Haka kuma Gusau (2008, sh. 374-375) ya daɗa fayyace ma’anar tubali a
waƙa
kamar haka:
Waƙoƙin baka na Hausa akan jejjefa wasu ƙananan maganganu na daban
ƙari
a kan manyan manufofin da aka gina su a kansu. Makaɗan baka sukan yi amfani da waɗannan ƙananan
zantuka ne su ƙuƙƙulla waƙa don ta ƙara tsawo, sai dai lalle ne su dace da babbar manufar waƙa.
Sanna kowane babban turke akwai nau’o’in ƙananan turakun da suka dace da shi.
Misali babban turke na yabo zalla akan daɗa
faɗaɗa shi ta ambaton addini ko
asali ko zuriya ko jaruntaka ko iya mulki ko kyauta ko karimci ko baiwa ko wani
hali nagari da makamantansu. Amma babban turke na siyasa akan yi masa ƙari ne
ta fito da sanin makamar tafiyar da jama’a ko laƙantar dabarun jawo hankalin jama’a ko ƙwarewa
a yaƙin
neman zaɓe ko juriya
da jarumtaka ko wanin haka. Domin haka kowane babban turke da tubalan da ake
amfani da su wajen gina shi.
Satatima (2009, sh. 82) ya yi ƙairnhaske a kan ma’anar tubalan ginin
turke kamar haka:
Cikin hikima ne mawaƙan baka sukan zaɓi turken waƙarsu, su kuma ƙayatar da shi, ta amfani
da ƙananan
turaku wato tubalan ginin turke ko kuma raɓa-dannin
turke kamar yada wasu sukan kira su. Alal mislai idan waƙa turkenta yabo ne to sai
ka ga mawaƙi
ya taɓo asaba da riƙo da
addini da kyauta ya lanyace wanna yabo nasa dasu.
Duba daga bayanai da ra’ayoyin da masana suka ce a kan
ma’anar tubali a nazari a iya cewa:
Tubalai wasu abubuwa ne waɗanda
ba su ne babbar manufar (turken) waƙa ba, amma suna da matuƙar
muhimmanci wajen gina turken waƙa, a wani lokacin ma su ne za su tallafi
turken waƙar
ya fito fili a fahimce shi a kuma gane shi, ko kuma su zamo abubuwan da kan ƙara ɗanɗano a cikin waƙa. (Gwammaja 2018:72-74).
2.1 Tubalan Ginin Turakun Waƙar
Hauwa mai Tuwo da ta Tafada Maituwo
Wannan takarda ta fahimci Mamman Gawo da Mamman Shata suna
da alaƙa
ta kyakkyawar mu’amala, domin shi kansa Mamman Gawo akwai inda ya yi wa kansa
laƙabi
da Shata kamar haka:
Jagora: Muhammadu Shatan Nijar ne yaz zo,
: Muhammadu mai waƙa,
: Shatan Filinge ne yaz zo,
: Muhammadu ɗan
Filinge ba a ci masa alwashi,
: Tsohon birni da a kai ma shi alwashi,
: Garin nana na filinge ba wnai be ba,
: Tsuntsuwar mugunta da ta zo filinge guda tay yi,
: Don ta ga tsumin ƙasarga da ba ci mata alwashi,
: Ku taimaki duk ‘yan garinmu da ƙiwa nai ba,
‘Y/Amshi: Muna murna ‘yan Nijeriya duka baki ɗai,
:Farar hula su su kai gwamnati mai daɗi.
(Mamman Gawo, waƙar “Farar Hula Nijeriya”)
Sannan Mamman Gawo ya tabbatar mana cewa saboda kyakkyawar
alaƙarsa
da Mamman Shata har matarsa ya biya wa aikin haji, a lokacin da Mamman Gawo ya
biya wa kansa, sannan ya tabbatar mana Shata har gidan ya taɓa kai wa Mamman Gawo
ziyara, ya kuma kwana a garin Gawo-hadoro cikin gundumar filinge da ke jihar
Talebere ta jamhuriyar Nijar. Haka kuma Mamman Gawo ya tabbatar min cewa; yakan
kawo wa Mamman Shata ziyara har gida, sannan a wasu lokuta ma Shata yakan nemi
ya rera masa wasu waƙoƙin, kuma yakan rera wa Shatan waƙoƙin ne tare da yaransa[1], wannan ne ma ya haifar da waƙar da
Mamman Gawo ya yi wa Shata. Ga abin da yake cewa:
Jagora: To, za mu yabonka sarkin waƙa,
: Shata babban ɗan
Katsinawa,
‘Y/Amshi: Za mu yabonka sarkin waƙa,
Shata babba ɗan
Katsinawa.
Jagora: Ya Allah ka ba ni fusaha,
: In yi yabon Muhammadu Shata,
‘Y/Amshi: Za mu yabonka sarkin waƙa,
: Shata babba ɗan
Katsinawa.
Jagora: Duk sarkin mawaƙan niyya,
: Ba Najeriya ita ɗai
ba,
‘Y/Amshi: Za mu yabonka sarkin waƙa,
: Shata babba ɗan
Katsinawa.
Jagora: Gonarkin mawaƙan niyya,
: Ko nome da mai-mai shata,
: Waƙa don mutum zai niyya,
: Sai ka ji tasa kwaikwayi shata,
‘Y/Amshi: Za mu yabonka sarkin waƙa,
:Shata babba ɗan
Katsinawa.
(Waƙar Shata Babba ɗan
Katinsawa).
Haka kuma (Gusau, 2018:8) ya bayyana cewa: “Irin hikima ta
Alhaji Mamman Shata da kuma matsayinsa na makaɗi
mai baiwar Allah, yakan saurari waƙoƙin wasu makaɗa, daɗa
manyan makaɗa ne ko ƙanana,
kamar Alhaji Ɗanƙaura Maikalangu Daura da Ibrahim Narambaɗa da Salihu Jankiɗi da Abdu Karen Gusau da
wasu sanƙirorinsa
da makamantansu. Shata yakan yi amfani dawasu daga cikin azance-azancesu ko
maganganu na waƙoƙinsu, nan take kuma ya yi musu na hankaka.
Saboda haka a iya cewa; ire-iren waɗannan alaƙoƙi na zumunci da suke tsakanin Mamman
Shata da Mamamn Gawo su ne suka haifar musu da yin amfani da tubalan ginin
turke irin ɗaya wajen
gina turakun waƙoƙinsu na Hausa mai tuwo da ta Tafada mai tuwo. Ga bayanai tare
da misalai daga ɗiyan
waƙoƙinsu,
waɗanda suka tabbatar
da haka:
2.1.1 Ambaton wanda aka yi wa Waƙa
Mamman Shata y yi amfani da tubalin ambaton wadda aka yi wa
waƙa,
domin cimma burin waƙarsa ta Hausa mai tuwo, kuma ɗan
waƙar
ya tabbar Hauwa mai tuwo ya yi wa waƙar. Ga abin da ya ce a ɗan na 34 na cikin waƙar.
Jagora: Ina Hauwa mai abincin saidawa,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Haka shi ma Mamman Gawo ya yi amfani da irin wannan tubali a
waƙarsa
ta Tafada mai tuwo, kuma ɗan
babban ginshiƙi ne a waƙar, domin a cikinsa ne aka fito ƙararar aka ambaci wadda aka yi wa waar.
Ga abin da yace a ɗana
2 dake waƙar:
Jagora: Kun ji kiɗan
Tafada mai tuwo,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
2.1.2 Bayyana Iyali
Mamman Shata ya yi amfani da tubalin bayyana suna iyali a waƙar
Hauwa mai tuwo, domin ya fito fili ya ambaci suna ‘yar Hauwa mai tuwo a ɗa na 2 kamar haka:
Jagora: Hauwa Kululu mai tuwo innar Dije,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Sannan a ɗa
na 29 ya sake ambaton wata ‘yar tata wadda suke takwara kamar haka:
Jagora: Kululu Hauwa babbar Uwar Hauwa,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Shi ma Mamman Gawo ya yi amfani da irin wanna tubali na
ambaton iyali a waƙar Tafada mai tuwo, kuma shi ma ‘yar ta mace ya ambata, sanna
ya yi amfani da sunan ‘inna’ a matsayin mahaidiya kamar yadda Mamman Shata ya
yi. Ga abin da ya ce a ɗa
na 4 na cikin waƙar:
Jagora: Innal Fati Tafada mai tuwo,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
2.1.3 Fifikon Iya Girki
A ƙoƙarin Mamman Shata na cimma burin waƙarsa ta Hauwa mai tuwo ya
yi amfani da tubalin bayyana fifikon girki a ɗa
na 26 da kuma na 27, a inda ya bayyana sa ‘yan birni ne suke cin tuwonta, sanna
in an yi baƙin
kuny akae siyo tuwon Hauwa a kai musu. Ga ayadda ya furta a ɗiyan waƙoƙin:
Jagora: Tsaya Kululu matar Lado,
: Tsaya Kululu Gwaggon Dije,
: In kin yi miyarki ta ‘yan birni,
: Ita za ni saya in ba ƙi,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Jagora: A’a tai tuwo na gwamnati mai tsada,
: Shi za na saya in ba ƙi,
‘Y/Amshi: Shauwa mai tuwo matar Lado.
Har ila yau shi ma Mamman Gawo ya yi amfani da irin wanna
tubali na bayyana fifikon iya girki, domin saisaita kammaluwar cikar turken waƙarsa
ta Tafada mai tuwo domin ya fito ƙarara ya bayyana Tafada ta fi dukkanin
mat aiya yin tuwo da miya. Ga abin da ya ce:
Jagora: Innal Fati Tafada mai tuwo,
: Ta fi su tuwo Tafada,
: Ta fi su miya Tafada mai tuwo,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
2.1.4 Kambame
Mamman Shata ya yi amfani da kambame a ɗa na 17 da na 18, a
matsayin wani babban tubali a waƙarsa ta Hauwa mai tuwo, a inda ya
kururuta martaba da matsayin Hauwa, wanda a cewarsa in dai wata mai siyar da
tuwo ta yarda suka sami saɓani
da Hauwa, to ta daina ciniki, sai da idan ta je ta tuba, ko kuma ita da sake
samun kasuwa sun yin hannun riga. Ga abin da ya ce:
Jagora: Kurum kuma snai na ja Hauwa,
: Ga shi nai tuwo ban saida, ba,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Jagora: Ni kau sai na ce bari yin kuka,
: Tafi ki tuba can a wurin Hauwa,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Haka kuma a ɗa
na 42 ya sake kambama matsayin Hauwa mai tuwo, a inda ya nuna dukkanin masu
siyar da tuwo ita ce babbarsu. Ga abin da ya ce:
Jagora: Gama duk ga ‘yan tuwo ita ab babba,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Shi ma Mamman Gawo a ƙoƙarinsa na smaun tubalin da zai tallafi waƙarsa
ta Tafada mai tuwo ta kai ga nasara, ya yi amfani da tubalin kambame a ɗa na 10 da na 11. Ga abin
da ya ce:
Jagora: Kowacci tuwonki,
: Bai zuwa wuta,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
Jagora: Kowacce tuwonki,
: Ba shi ƙonuwa,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
Wato a waɗannan ɗiyan da suka gabata Mamma Gawo yana kambama matsayin Tafada mai tuwo ne, a inda ya bayyana duk wanda ya ci tuwonta, to, a ranar lahira ba shi ba shiga wuta, sai dai ya wuce Aljanna kawai, saboda ya ci tuwon Tafada.
2.1.5 Zumunci da Kyakkyawar Alaƙa.
Har ila yau Mamman Shata ya yi amfani da tubalin nuna
zumunci da kyakkyawar alaƙar dake tsakaninsa da Hauwa, a ƙoƙarinsa na samar da tubalan da za su
tallafi waƙarsa
ta Hauwa mai tuwo ta kai ga nasara. Ga abin da ya ce a ɗa na 7 da na 8.
Jagora: Inna ‘yan garam da maroƙana,
: Har ‘yan’amshi har ku makaɗa,
: N ayi maku hanyar karyawa,
: Muddin mahassada ba su ɓata
ba,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Jagora: Matuƙar na sauka Kanon Dabo,
: Ka sanba za ni kwana da yunwa ba,
: In Hauwa na tuwo matar Lado.
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Shi ma Mamman Gawo ya yi amfani da tubalin nuna zumunci da
kyakkyawar alaƙa a tsakaninsa da Tafada mai tuwo, domin ya tallafi turken waƙar ya
kai ga nasara. Ga abin da ya ce a ɗana
12:
Jagora: Ni zan ni gurin Tafada in ci nau,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
2.1.6 Fifiko Ciniki
Alhaji Mamman Shata ya yi amfani da tubalin bayyana fifikon
ciniki a matsayin ɗaya
daga cikin manyan tubalan da suka azagawa turken waƙarsa ta Hauwa mai tuwo,
domin ya nuna dukkan mai siyar da tuwon da ta ja Hauwa da rigima, to, ta daina
ciniki, saboda haka ma har kokawa sauran massu siyar da tuwon suke yi a kan
cewa: Hauwa ta fi su su ciniki, kuma su kullum sai sun yi kwantai, kowa ya zo
sai tuwon Hauwa zai siya. Ga abin da ya ce a ɗa
na 57 da 58 da kuma 59.
Jagora: Ku kuka iza ni har naj ja Hauwa,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Jagora: Gashi nai tuwo ban sai da ba,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Jagora: Na yi talla an ƙi a duba ni,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Har ila yu shi ma Mamman Gawo ya yi amfani da irin wanna
tubali na nuna fifikon ciniki domin ya daɗa
kakkange turken waƙarsa ta Tafada mai tuwo, saboda ya tafi ɗoɗar ya cim ma burinsa, domin ya fito ƙarara
ya bayyana sunan wata mai tuwo mai suna Yawo a inda ya ce; ba a siyan tuwonta,
in dia tuwon Tafada bai ƙare ba. Ga abin da ya ce a ɗa
na 15.
Jagora: In Alhajiya Tafada na tuwo,
: Bari ba a siya tuwon su Yawo ma,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
2.1.7 Aika Saƙo
Alhaji Mamman Shata ya yi afani da tubalin aika saƙon
shawara ga Hauwa mai tuwo a matsayin ɗaya
daga cikin abubuwan da suka daɗa
armasa turken waƙar. Ga abin da ya ce a ɗa
na 35:
Jagora: Ke riƙa tsare gida Hajiya Hauwa,
: Ka da maci abinci ya raina ki,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Haka shi ma Mamman Gawo Filinge ya yi amfani da irin wannan
tubalin na aika saƙo, ta hanyar aika saƙon gaisuwa ga Tafada mai tuwo, kuma
tubalin ya daɗa ƙawata
waƙar.
Ga abin da ya ce a ɗa
na 34:
Jagora: To, na gode Tafada,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
2.1.8 Mazaunin Siyar da Tuwo
Mamman Shata ya yi amfani da tubalin bayyana wurin da Hauwa
take siyar da tuwo a matsayi ɗaa
daga cikin manyan tubalan ginin turken waƙar ta Hauwa mai tuwo. Ga abin da ya ce a ɗa na 33:
Jagora: Birnin Kano a Tashar Kuka,
: Nan Hauwa ke abinci na saidawa,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Shi ma Mamman Gawo ya yi amfani da irin wanna tubali wajen
bayyana wurin da Tafada take siyar da tuwo, kuma ɗan
waƙar
bababn tubali ne wanda ya yi matuƙar taimaka wa waƙar, har kwalliya ta biya
kuɗin sabulu. Ga abin
da ya ce a ɗa na 26 da
kuma na 27.
Jagora: Ai Ballen-Yari nan take tuwo,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
Jagora: Dabra da tasah nan take tuwo,
: Wasu ‘yan namu an fa jeru duk,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
2.1.9 Mahaɗin
Siyar da Tuwo
Mamman Shata ya yi amfani da tubalin bayyana mahaɗin kayan daɗin da Hauwa take amfani da
su wajen ƙawata
tuwonta, domin ya daɗa
bambanta nagarta tuwonta da na wasu, kuma tubalin ya daɗa ƙawata waƙar. Ga abin da ya ce a ɗa na 19 da kuma na 20.
Jagora: Gama Hauwa tai miyar naman shanu,
: Hauwa ga miyar naman kaji,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Jagora: Tsaya Hauwa ga miyar naman zabbi,
: Hauwa ga miyar naman kaji,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Mamman Gawo ma ya yi amfani da irin wanna tubali ta hanyar
bayyana kayan daɗin
mahaɗin tuwon Tafada,
domin ya cim ma burin waƙar, kuma tubalin ya daɗa
fito da armashin waƙar. Ga abin da ya ce a ɗa
na 28.
Jagora: Wasu ‘yan zabi ga su soye nan,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
2.1.10 Maciya Tuwo
Alhaji Mamman Shata ya yi amfani da tubalin bayyana maciya
tuwon Hauwa, a inda ya bayyana ‘yan birni ne suke siyan tuwonta, kuma tubalin
ya taimaka sosai wajen cikar turken waƙar. Ga abin da ya ce a ɗa na 34:
Jagora: Na hori Hauwa dai matar Lado,
: In kin yi abinci na ‘yan birni,
: Kin haɗa
shi kin kuma gyara shi,
: In ‘yan birni suka zo su saya,
: Kowanne ya riƙe kwano nai,
: Ya ja layi zai sayi tuwo,
: Riƙa tsare gida Hajiya Hauwa,
: Kada maci abinci ya raina ki,
‘Y/Amshi:Hauwa mai tuwo matar Lado.
Haka shi ma Mamman Gawo ya yi amfani da irin wannan tubali a
waƙarsa
ta Tafada mai tuwo, kuma shi ɗin
ma ‘yan birni ya bayyana a matsayin maciya tuwoon Tafada, sannan tubalin ya yi
matuƙar
tasiri wajen cikar turken waƙar: Ga abin da ya ce a ɗa na 6 da kuma na 7.
Jagora: Bari ‘yan birni ba su cin tuwo,
: Sai Alhajiya Tafada na tuwo,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
Jagora: Duk ‘yan birni sai suna faɗin,
: Ga kwano na Tafada ba ni nau,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
2.1.11 Habaici da Zambo
Mamman Shata ya yi amfani da tubalin habaici domin daɗa ƙawata waƙarsa
ta Hauwa mai tuwo, sannan tubalin ya tallafi turken waƙar wajen kammaluwar saƙonsa.
Ga abin da ya ce a ɗa
na 48:
Jagora: Wata tana tuwonta cikin birni,
: Tana abin ta daidai ƙarfinta,
: Aka iza ta har taj ja Hauwa,
‘Y/Amshi: Hauwa mai tuwo matar Lado.
Wanna ɗan
waƙar
habaici ne zalla, saboda Shata ne kaɗai
zai iya bayyana ainihin wanda yake yi wa habaicin.
Shi ma Mamman gawo ya yi amfani da irin wanan tubali, sai
dai shi zambo ya yi ba habaici ba, domin ya fito ƙarara ya ambaci sunan wadda ya yi wa
zambon wato Yawo, sannan tubalin ya taimaka wa turken waƙar wajen daɗa fayyace shi tare da
haskaka waƙar.
Ga abin da ya ce a ɗa
na 19 da na 20:
Jagora: Yawo ba tuwo ba, ba miyar ƙwarai,
: Su Yawo mai tuwo, miya yama-yama,
‘Y/Amshi: Alhajiya Tafada mai tuwo.
Jagora: Su Yawo mai tuwo, miya taɓar-taɓar,
: Alhajiya Tafada mai tuwo.
3.0 Kammalawa
A wannan takarda an kawo bayanan bincken masana da manazarta
a kan tarihin Mamman Shata da Mamman Gawo, sannan aka kawo wasu bayanan masana
a kan tubali a nazarin waƙar baka. Har ila yau an kawo wasu tubalai guda goma sha ɗaya, waɗanda su ne aka fahimci waɗannan mawaƙa suka
ɗauka suka yi amfani
da su a matsayin tubalan samar da turakun waƙoƙinsu na masu tuwo tare da armasa waƙoƙin.
Takardar ta kawo misalai tare da sharhin tubalan daga ɗiyan waƙar Hauwa mai tuwo ta Mamman Shata da waƙar
Tafada mai tuwo ta Mamman Gawo. Kuma takardar ta tabbatar tubalan da suka yi
amfani da su iri ɗaya
ne.
Manazarta
Aliyu, L. (2012). Kwatancin Salo da Jigo a Waƙar
Muhamamdu Gawo Filinge da ta Musa Nadada. Kundin Digiri na Farko. Zariya:
Sashen Koyar da Harsuna da Al’adu. Jami’ar Ahmadu Bello.
Bunza, D.B. (2014). Sama Jannati a Mahangar Marigayi Alhaji
(Dr) Mamman Shata Katsina da Mamman Gawo Filinge. Maƙala wadda aka Gabatar a
bikin ranar Harshen uwa (International Mother Language Day) da UNESCO. Yamai:
Jamhuriyar Nijar.
CNHN, (2006). Ƙamusun Hausa, Zaria: Ahmadu Bello Uniɓersity Press Limited.
Gusau, S.M. (2003). Jagoran Nazarin Waƙar
Baka. Kano: Benchmark Publishers Limited.
Gusau, S.M. (2008). Waƙoƙin Baka a Ƙasar Hausa: Yanaye-Yanayensu da
Sigoginsu. Kano: Benchmark Publishers Limited.
Gusau, S.M. (2010). “Hanyar Nazarin Waƙar
Baka Bahaushiya a Taƙaice” Maƙala a Taron Ƙarawa Juna sani a Tsakanin Malamai da Ɗalibai
a Sashen Hausa na Jami’ar Bukr Abba Ibrahim. Yobe.
Gusau, S.M. (2014). Waƙar Baka Bahaushiya. Kano: Bayero Uniɓersity,
Gusau, S.M. (2018). Diwanin Waƙoƙin Baka: Juzu’i na Uku Matanonin Wasu Waƙoƙin
Alh. Dr. Mamman Shata Katsina, Kano: Century Research and Publishers Limited.
Gwammaja, K.Ɗ. (2018). Nazarin Turke a Waƙoƙin
Mamman Gawo Filinge. Kundin Digiri na Biyu. Kano: Sashen Koyar da Harsunan
Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Ƙanƙara, (2013). Mahadi mai Dogon Zamani
Satatima, I.G. (2009). Waƙoƙin Ɗarsashin Zuciya na Makaɗan Hausa. Kundin Digiri na
Uku: Kano: Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero.
Sheme da Wasu (2006) Shata Ikon Allah
Usman, H.S. (2016). Nazarin Turken Ta’aziyya a Waƙoƙin Dr.
Mamman Shata Katsina. Kundin Digiri na Biyu. Kano: Sashen Koyar da Harsunan
Nijeriya, Jami’ar Bayero.
[1]. Hira da Mamman
Gawo a gidansa dake Gawo-Hadoro cikin gudumar Filinge dake jihar Talebere a
Jamhurar Nijar a ranar 2 zuwa 5 ga watan Mayu, 2015.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.