Citation: Mika’il, A.M. (2024). Dangantakar Wasan Tashe da Magungunan Garjiya. Ginshiƙin Nazarin Salon Waƙoƙin Hausa, 352-356. www.doi.org/10.36349/djhs.2024.v03i01.044.
DANGANTAKAR WASAN
TASHE DA MAGUNGUNAN GARJIYA
Ahmad Muhammad
Mika’il
Sashen Koyar da
Harshen Hausa, Kwalejin Ilimi ta Tarayya, Kano
Tsakure:
Wasannin gargajiya rukuni ne a ƙarƙashin adabin gargajiyar
Bahaushe, wanda ya ƙunshi hikimomi da fasahohi masu tarin yawa. Waɗanda suka haɗa da: motsa jiki da aika saƙonni
ta hanyar hannunka mai sanda, wanda a ƙarƙashin wannan rukuni aka sami wasannin
tashe. Wasannin tashe, wasanni ne da suka daɗe
ana gudanar da su a ƙasar Hausa, musamman bayan zuwan addinin musulunci.Sannan
wasanni ne da suke da alaƙa da addini, domin kuwa ba a gudanar da shi sai a watan
Ramadana. Manufar gudanar da wasannin tashe ita ce, saka nishaɗi a zukatan mutane tare da ɗebe musu kewa. Sannan wasan
tashe ya zama hanyar samun waraka daga cututtuka a tsakanin Hausawa, la’akari
da yadda ake bage-koli na magunguna a wasan tashe na “Jatau mai magani”. Ta
wannan hanya Hausawa da dama suna ilimantuwa tare da sanin magunguna da kuma
cututtuka, ta idan cuta ta kama mutum kai tsaye ga maganin da zai yi amfani da
shi, sannan kuma a samu waraka cikin sauƙi ba tare da an kai ruwa rana ba.Manyan
rukunonin da suke aiwatar da wasannin tashe su ne, maza da kuma mata. Sannan
wasan tashe yana da muhimmanci sosai da suka haɗa
da: nishaɗantar da
masu azumi da mantar da gajiyar azumi tare da adana tarihi. Wannan takarda za
ta fito da dangantakar wasan tashe da magungunan gargajiya, sannan za ta
taimaka wajen sanar da Hausawa magungunan da ya kamata su yi amfani da su a kan
cututtukan da suke damun su na yau da kullum.
Fitilun Kalmomi: Dangantaka, Wasanni, Tashe, Magungunan
garjiya
Gabatarwa
Tashe wata tsohuwar al’ada ce da
akan yi ta a cikin watan Ramadana, sannan kuma al’ada ce da take da dangantaka
da addinin Musulunci. Hausawa ba sa yin sake wajen yin sa. Da zarar lokaci ya
yi Hausawa kan yi shirye-shirye tare da tanadar kayan da babu su domin ganin
sun samo su. Daga lokacin da aka sanar an ga jinjirin wata, to, daga nan ne
manya da yara za su fara gudanar da shirinsu na aiwatar da tashe.
1.1
Al’ummar Hausawa
Hausawa al’umma ce da take zaune
a ƙasar Hausa a cikin Afrika ta
yamma. Hausawa mutane ne masu tsananin riƙon
al’adunsu na gargajiya, musamman wajen tufafi da abinci da al’amuran da suka
shafi aure ko haihuwa ko mutuwa, da sha’anin mu’amala tsakanin dangi da abokai
da shugabanni, da kuma al’amuran sana’a ko kasuwanci ko neman ilimi da sauransu
(Adamu, 1997:16).
Al’adar tashe na ɗaya daga cikin tsofaffin al’adun Hausawa na gargajiya,
musamman bayan zuwan addinin Musulunci ƙasar
Hausa. Ana gabatar da tashe iri-iri ta sigar wasanni domin nishaɗantarwa da faɗakarwa da kuma ilimantarwa.
2.1
Asalin Tashe
Al’adar tashe daɗaɗɗiyar al’ada ce da take da tsohon
tarihi a ƙasar
Hausa was an tashe wata al’ada ce a ƙasar
Hausa da ake yi a lokacin watan azumin Ramadana, inda matasa har ma da yara kan
yi shiga iri daban-daban. An fara tashe a ƙasar
Hausa sama da shekaru ɗari biyu (200) da suka gabata.
Akwai dangantaka mai ƙarfi
tsakanin al’adar tashe da addinin Musulunci, domin ana yin sa ne a watan azumi,
duk da dai cewa akwai saɓanin ra’ayi da wasu ke cewa
asalin tashe matafiya ne key i idan sun yada zango.
2.2
Ma’anar Tashe
Umar M.B (1987) ya bayyana
ma’anar tashe da cewa, “Tashe wata al’ada ce da ake yi lokacin azumin watan Ramalana”.
Tashe na nufin tashi ko tasa
ma’ana tashi daga bacci (Ƙamusun
Hausa, 2006:431). Haka kuma, tashe wasa ne na al’ada da ake gabatar da shi a
cikin watan Ramadana, domin nishaɗantar da al’umma.
2.3
Muhimmancin Tashe
Wasan tashe yana da matuƙar muhimmanci a tsakanin
al’ummar Hausawa. Kaɗan daga cikin muhimmancin tashe
su ne kamar haka:
·
Raya al’adun Hausawa
·
Saka nishaɗi a tsakanin al’umma
·
Hannunka mai sanda a kan wani abu da ya addabi al’umma
·
Hanya ce ta ilimantarwa da faɗakarwa
·
Nishaɗantar da masu azumi domin su
manta da gajiya da suke fama da ita
·
Ana amfani da tashe wurin tashin mutane daga bacci domin su ɗauki sahur kar su makara.
3.1
Ra’in Bincike
Ra’i wani ma’auni ne da ake
amfani da shi wajen auna abubuwa, musamman abin da ya shafi bincike na ilimi.
Saboda haka, ra’i ma’auni ne na hankali da ake amfani da shi domin ɗora bincike a kai.
Domin samun sauƙin fahimtar wannan takarda da
kuma sanin inda aka dosa, za a ɗora wannan takarda a kan
mazahabar Gusau (1995:55) ta adana al’adu. Wanda yake bayani a kan hanyoyin
adana ko inganta al’ada domin cigaban al’umma.
4.1
Dangantakar Wasan Tashe da Magungunan Gargajiya
Babu shakka akwai kyakkyawar
dangantaka tsakanin magungunan gargajiya da kuma wasanin tashe musamman idan
aka yi la’akari da yadda wasu wasannin tashen sukeyin nuni a kan yadda masu
magungunan gargajiya suke bayar da magani da kuma yadda tashe ya zama hanyar
samun waraka daga wasu cututtuka. Haka kuma, dangantakar ta haɗa da saƙonnin
da irin waɗannan wasannin tashe suke isarwa
ga al’umma, kamar girman masu bayar da magani yadda ake amfani da magani da
makamantansu.
4.2
Ma’anar Magani
Magani shi ne duk wani abu da za
a yi, ko wata hanya ko kuma dabara da za a bi don gusar da cuta daga jiki ɗungurum, ko kuma kwantar da ita don kawo jin daɗi ga jiki tare da sauwaƙe
duk wata wahala da damuwa da ita cutar kan iya samarwa (Adamu,1998).
4.2.1
Ire-iren Magungunan Hausawa na Gargajiya
Hausawa al’umma ce da ta shahara
wajen amfani da magunguna domin maganin cututtukan da suka addabi jiki, waɗanda suka haɗa nau’o’i daban-daban kamar
haka:
i.
Sassaƙe-sassaƙe
ii.
Jiƙe-jiƙe
iii.
Rataya
iv.
Binne
4.3
Tashe a matsayin Hanyar Waraka Daga Cututtuka
Al’adar tashe al’ada ce da take ɗauke da nuni da kuma nusar da al’umma a kan abubuwa da dama.
Daga cikin nau’o’in tashen Bahaushe akwai wanda yake nuna yadda Bahaushe yake
bayar da taimako na magunguna da kuma yadda ake amfani da magani domin maganin
cuta, wannan hanyar tana nuna yadda ake nuna hoton rayuwar Bahaushe ta zahiri
cikin wasan tashen Jatau mai magani.
4.4
Dangantakar Wasan Tashe da Magungunan Gargajiya
Dangantakar wasan tashe musamman
na Jatau mai magani da magungunan gargajiya yana na yadda Bahaushe yake
ta’ammali da magungunan gargajiya wajen kawar da cututtuka. Sannan tashen yana
nuna yadda Bahaushe yake da nau’o’in magunguna da kuma yadda yake amfani da su.
4.5Tashen
Jatau Mai Magani
Bayanin
Wasa
Wannan Tashe ne na manya maza
akan sami mutane kamar biyar ko shida. Ɗayansu
(wato “Jatau”) yakan yi shiga irin ta bokaye ya sami Kwando ya cika da ‘yan ƙunshe-ƙunshen garin ƙasa da ciyayi da tsakuwa da dai
sauransu. Sannan kuma, yakan sami ‘yan gaɓoɓin
kara da sassaƙe-sassaƙen itatuwa iri-iri. Har ila yau
kuma ya sami ‘yan guntattakin fata kamar su yankin buzu da ire-irensu, duk ya
haɗa ya zuba a cikin kwandon ya ɗauka a ka.
Daga nan sai ya ja gaba sauran
mabiyansa ma wasu na ɗauke da ‘yan ƙunshe-ƙunshen “magunguna” yana sa waƙa suna amsawa:
Jatau : Ya Bismillah Rabbana
Amshi : Jatau
Jatau: Arrahmani Rabbana
Amshi: Jatau
Jatau: Za ni bayanin magani
Amshi: Jatau
Jatau: Sai a saurara a ji
Amshi: Jatau
Jatau: Wanda duk bai san nib a
Amshi: Jatau
Jatau: Ya zo ya gan ni ya san da
ni
Amshi : Jatau
Jatau: Daji-daji na shiga
Amshi: Jatau
Jatau: Rami-rami na shiga
Amshi: Jatau
Jatau: Duk wani kogo na shiga
Amshi: Jatau
Jatau: Na hau tsauni yai ɗari
Amshi: Jatau
Jatau: Na hau bishiya tai ɗari
Amshi: Jatau
Jatau: Na shiga kogi na nutse
Amshi: Jatau
Jatau: Domin neman magani
Amshi: Jatau
Jatau: Ƙauye-ƙauye na tafi
Amshi: Jatau
Jatau: Birni-birni na tafi
Amshi: Jatau
Jatau: Na tafi tallar magani
Amshi: Jatau
Jatau: In ba ku bayani ɗan kaɗan
Amshi: Jatau
JatauDawa
na magani ko don yunwa ma a cire
Amshi: Jatau
Jatau: Zogale gandi mataimaki
: Ana figar ka kana tsaye
: Kana kallon jama’ar gari
Amshi: Jatau
JatauCeɗiya na magani, ko don shawara a cira
Amshi: Jatau
JatauSabara
na magani a tambayi mai jego a ji
Amshi: Jatau
JatauDashi
na magani don amosanin ka a cire
Amshi : Jatau
Jatau: Bi-da-zugu na magani
Amshi: Jatau
Jatau: Sanya ma na magani
Amshi: Jatau
Jatau: Ko don maye ma a cira
Amshi: Jatau
Jatau: Ku jiyo marke na magani
Amshi : Jatau
Jatau: Ko don tari ma a cira
Amshi: Jatau
Jatau: Ciwo a cikinka ya tirnike
Amshi: Jatau
Jatau: Ka sami maɗaci magani
Amshi: Jatau
Jatau: Butar duma ma na magani
Amshi : Jatau
Jatau: Ko don alwalla a cira
Amshi: Jatau
Jatau: Kun ji rake na magani
: In an yi mazarƙwaila ku sha
Amshi: Jatau
JatauKukkuki
na magani saboda jima ma a cira
Amshi: Jatau
JatauWake
na magani ko don yunwa ma cire
Amshi: Jatau
JatauKaba
na magani ko don tabarma a cira
Amshi: Jatau
Jatau: Ku san gishiri na magani
: Haka barkono na magani
Amshi: Jatau
Jatau: Ko a miya sai sun haɗu
: Ku tambayi mai tsire ku ji.
Amshi: Jatau
Jatau: Ɗorawa na magani
: Ko don gaskami a cira
: Haka ko don kalwa a cira
: Su daddawarmu mutan gari
: Lallai a miya ku ne gaba.
Amshi: Jatau
Jatau: Ɗata na magani
: Yalo na magani
: Ɗunya ma na magani
: Kun ji kanya ma na magani
: Don ko don marmari a cira.
Amshi: Jatau
Jatau: Ni ne mai magani
Amshi: Jatau
Jatau: Na gama zancen magani
: Daga nan ni kam gab azan nufa
Amshi: Jatau
Jatau: Sai baɗi Allah Ya nufa
Amshi: Jatau
Jatau: Amma ku sani ba magani
: A wurin wani in ba Jallah ba
Amshi: Jatau
Jatau: Allah ne mai magani
: Ko gun Sa k adage ya isa
Amshi: Jatau
4.6
Sharhi
Tashen “Jatau Mai Magani” cike
yake da hikimomi masu bayyana wasu ingantattun al’adun Hausawa da ɗabi’unsu dangane da cuta da kuma hanyar waraka, wato,
dabarun kawar da ita. Sannan wasan ƙunshe
yake ga kwaikwayon masu sana’ar bayar da
magani a ƙasar
Hausa, danagane da yadda suke gudanar da harkokinsu tsakaninsu da al’umma.
Haka kuma, waƙar cikin tashen tana raya
harshen Hausa, domin kuwa ƙunshe
take da sunayen wasu tsirrai da ‘ya’yan itatuwa. Sannan kuma an Ambato sunayen
cututtuka da kuma magungunan da suke warkar da su. A ƙarshe tashen “Jatau Mai Magani”
yana nuna hoton rayuwar Hausawa dangane da addini da abinci da sana’o’i da
cututtuka da kuma magunguna.
4.7
Kammalawa
Kamar yadda bayanai suka gabata,
tashe, wasa ne na al’ada wanda ake gabatarwa cikin sigar kwaikwayo mai ɗauke da darussa da hikimomi masu yawa a cikin sa. Kamar
yadda aka gani a tashen “Jatau Mai
Magani” an nuna yadda al’umma za ta kuɓuta tare da samun waraka daga
cututtuka, musamman idan aka yi amfani da wasu ‘ya’yan itatuwa da kuma saiwoyi.
Sannan was an tashe tamkar hannunka mai sanda ne wanda yake koyarwa zuwa ga
shiri da kuma tafarki nagari.
Manazarta
Adamu,
M.T. (1997) Asalin Hausawa da Harshensu. Kano: Ɗan Sarkin Kura Publishers Limited
Adamu,
M.T. (1998) Asalin Magungunan Hausawa da Ire-Irensu. Kano: Ɗan Sarkin Kura Publishers
Limited
Gusau,
S.M. (1995) Dabarun Nazarin Adabin Hausa. Kaduna: Fisbas Media Serɓices
C.N.H.N
(2006) Ƙamusun
Hausa. Kano: Jami’ar Bayero
Umar,
M.B (1987) Wasanin Tashe. Kano: Triump Publishing Company
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.