Muƙalar da aka gabatar a ajin ALH 400 (Seminar), a Sashen Harsuna da Al’adu, Jami’ar Tarayya, Gusau, Jahar Zamfara, Nijeriya, (Disamba 2022 - Janairu, 2023).
SABITU SANI
Ƙibɗau: sabitusani01@gmail.com
Lambar Waya: 08038510879
Tsakure
Wannnan muƙala mai taken Nazarin Hausar
‘Yanlakum A Garin Gusau, muƙala ce da ta cike gurbin da aka
bari na nazarin ilimin walwalar harshe, duk da cewa manazarta da masu bincike
sun yi bincike a kan Hausar rukunin
jama’a daban-daban amma ba a ci karo da wadda ta yi magana a kan Hausar
‘yanlakum ba. Saboda haka wannan binciken ya yi ƙoƙarin zaƙulu ko fito da kalmomi da
jumlolin da ‘Yanlakum ke anfani da su yayin sadarwa a tsakaninsu. Sannan ya
gano hanyoyin da suke bi domin samar da kalmomi nasu. Yayin gudanar da wannan
bincike an yi anfani da fitattu kuma sanannun hanyoyin gudanar da bincike da
suka haɗa da: Bitar ayyukan da suka
gabata, Hira ko zantawa da masu wannan harka, Ziyarar shafukan yanar gizo, da
kuma Sa ido da lura (observation). An ɗora wannan aiki akan ra’in fage
(field theory)
na Lehrer (1969).
Ana amfani da wannan ra’in
ne domin fayyace
irin canje-canjen da
ake samu a
cikin harshe, da yadda
ma’anar kalma kan
iya canzawa gaba ɗaya daga
ma’anar da aka
san ta.
1.0 Gabatarwa
‘Yanlakum (masu wa’azin turmi) rukunin jama’a ne da ke wa’azi da sayar da
maganin gargajiya ko na musulumci ko kuma wani laƙani bayan sun kammala wa’azi, galibi da safe ko da dare a cikin unguwanni, wani loton kuma da rana a
kasuwanni da wuraren taruwar jama’a, ta yin amfani da amsa-kuwa (speaker) wadda
suke azawa a kan wani gini ko bishiya (itaciya) da ke kusa da su domin jiyar da
mutane.
Wannan bincike ya shafi ɓangaren ilimin walwalar harshe ne, ta yadda shi kuma
wannan ɓangaren ake nazarin harshe ta hanyoyi biyu, wato nazarin ilimin walwalar
harshe dangane da nahiya da kuma nazarinsa dangane da rukunin al’umma. Wannan
binciken ya mayar da hankali ne a ɓangaren nazarin karin harshen rukunin masu sana’ar
lakum (wa’azin turmi) kasancewar su ɗaya daga cikin rikunonan jama’a da suke gudanar da
al’amuransu a cikin Hausawa. Su masu sana’ar lakum tamkar sauran rukunonin
al’umma masu gudanar da sana’o’i, su ma suna da nasu keɓantattun kalmomi da jumloli da suke sarrafawa
domin gudanar da hulɗoɗinsu a tsakaninsu
Wannan bincike zai yi ƙoƙorin zaƙulo keɓantattun kalmomi da masu sana’ar lakum ke
sarrafawa yayin gudanar da sana’arsu, sannan ya gano hikimomi da hanyoyin da
masu wannan sana’ar ta lakum suke amfani da su wajen samar da sababbin ma’anoni
ko kalmomi a rukuninsu, Zaƙulo sababbin jumloli da suka ƙirƙira kuma suke amfani da su yayin gudanar da
sana’arsu.
Baya ga
wannan binciken zai cike wani giɓi da aka bari a fagen nazarin ilimin walwalar
harshe. Wannan giɓi kuwa shi ne kasancewar masu nazari da bincike sun
yi nazarin Hausar rukunonin al’umma daban-daban kamar;
- Hausar yaran mota,
- Hausar masu sana’ar waya,
- Hausar masu sana’ar kayan gwari,
Da
makamantansu amma har yanzu ba mu ci
karo da binciken da ya yi magana a kan Hausar masu sana’ar lakum (wa’azin
turmi) ba.
Kasancewar kusan kowane rukunonin al’umma sukan keɓanta da karin harshensu, domin sadarwa a
tsakaninsu, Ta yuyu rukunin masu sana’ar lakum ya amsa sunansa na rukuni, ya
zamana suna da nasu karin harshe da suke amfani da shi domin sadarwa a
tsaninsu.
1.1 Karin Harshen Rukuni
Da yake wannan binciken yana ƙoƙarin nazari ne a kan karin harshen rukuni, to, a nan an kawo ma’anar
karin harshe na rukuni a matsayin matashiya. Trudgill
(1974) ya yi
bayanin cewa karin
harshe na nufin
bambance-bambance tsakanin nau’oin magana
da suke da
bambanci a kalmomi
da nahawu da
kuma furuci ne. Ya kuma
yi tsokaci a kan
dalilai da dama
da suka sa ake amfani
da karin harshe
a rukuni. Ya
ce duk wani zance
ko magana tana
da muhalli da dalilin da
ya sa ake
yinta. Idan kuwa
haka ne, to
ashe amfani da karin
harshe a rukuni
na wurare na
musamman ko kuma
wani yanayi wanda
ke haifar da faɗar wata
ko wasu kalmomi
masu nufin wata
ma’ana ta daban,
dalili ne mai haddasa
wanzuwar karin harshen rukuni.
Stubbs
(1983) na ganin
akwai abubuwa da
dama da suka
shafi yanayin zaman
jama’a da suke da
tasiri wajen amfani
da harshen masu
magana. Ya ce
idan masu magana
suka kasance da karin
harshe daban-daban, ko
salon magana daban-daban,
sukan karɓi salon da
zai dace da yanayin
da ake ciki
su yi amfani
da shi. Wanda
hakan kan haifar
da samuwar wani
nau’i na harshe.
Fagge (2002) ya ɗauko daga Bargery
(1934) da Asiru (1981) da Musa (1996) inda suka nuna cewa karin harshen Hausa
yana da karekare na nahiya da kuma na rukuni, amma a nan za a yi dubi ne a kan
karin harshe na rukuni. Karin harshen rukuni wani ɓangare ne na karin harshe da ya danganci wasu mutane
masu halayyar zamantakewa da kuma hanyoyin sarrafa harshe iri ɗaya. Wato yanayin zamantakewarsu yana da nasaba da
tsarin harshe da kuma yadda suke amfani da shi (Fagge 2002:97).
Masana irin su Hudson (1980:24) da Wales (1989:398)
sun yi bayanin karin harshe a matsayin wani nau’i ne na yadda wasu mutane suke
amfani da harshen domin isar da saƙo ta hanyar yin amfani da wasu kalmomi ko ginin
jumla ko ƙirar kalma wanda
wasu ɓangarorin ba su amfani da su duk da cewa harshe ɗaya suke magana da
shi.
1.2
Ma’anar Harshe
Yakasai
(2012:47) Ya bayyana harshe a matsayin hanyar furta ma’anoni da tunane-tunane
da suke ran ɗan Adam. Wato hanyar sadarwa tsakanin mutane.ita wannan
hanya kuma ba ganin ta ake yi ba, jin ta ake yi kawai, wato hanyar sadarwa ta ɗan Adam (harshe) saututtuka ne masu ma’ana da ake
furta su, kunnen mai sauraro ya ji, kana basirarsa ta kama, ta fahimta domin
amfaninsa. Al’umma ta ɗan Adam tana da alfahari da buri.
Alfaharin nan shi ne tarihi, buri kuma shi ne kokawar rayuwa domin yau da kullum.
Saboda haka, a fafutuka ta wanzuwa ko zaman rayuwa, akwai buƙatar abubuwan nan
da suka zama dole ga kowace al’umma, domin ita rayuwar ta tafi daidai.waxannan
abubuwa sune: Mulki da shari’a da tattalin arziki da addini da kuma al’ada.
Yakasai, (2012:51).
Zarruq
da Wasu (1986: 1) sun bayyana harshe da cewa “Harshe magana ke nan, wadda ake
ji a fahimta. Harshe shi ne abin da ya bambanta ɗan’adam
da sauran dabbobi. Harshe a wurin ɗan’adam
linzami ne na tunani. Sauran dabbobi sai dai su yi kuka, ko gurnani, ko haushi,
ko haniniya, don su nuna fushinsu ko murnarsu, ko wuyarsu. Ko daɗinsu. Hatta aku, da yake iya kwaikwayon maganar ɗan’adam, yana yi ne ba tare da tunani ba”. Ka ga a
nan za ka fahimci cewa mutum kaɗai
ne yake iya riya abu a zuciyarsa, ko ya gani da idanunsa ko ya ji da
kunnuwansa, sannan ya furta da bakinsa. Wannan ne dalilin da ya sa Chomsky
(1972) yake cewa ana yin nazarin harshe domin cewa shi harshe shi ne madubin
tunanin ɗan’adam.
Daga ma’anar harshe da aka kawo za a fahimci cewa
harshe dai muryoyi ne da ake jerantawa bisa ƙyaƙƙyawan tsari mai ɗauke da ma’ana.
Fitar da muryoyi masu ɗauke da wata ma’ana ko saƙo ya keɓanta ga harshen ɗan’adam. Domin
mutum ne kaɗai yake gwada fasaharsa da nishaɗinsa ta hanyar amfani da harshe. Harshe kacokan
baiwa ce da Allah ya ba wa ɗan’adam. Da harshe mutum yake sadarwa da
yin mu’amala a tsarin zamantakewa.
1.3 Ra’in Bincike
Wannan nazarin
an ɗora shi ne
kan ra’ain da
ake kira (field
theory) na Lehrer
(1969). Ana amfani da
wannan ra’in ne
domin fayyace irin
canje-canjen da ake
samu a cikin
harshe, da yadda ma’anar
kalma kan iya
canzawa gaba ɗaya daga ma’anar
da aka san
ta. A kan yi amfani
da wannan ra’i
wajen kwatancen harsuna
kasanceawar bambancin da
ake samu a harsuna
a sarari suke
tun daga azuzuwan
kalmomi, da muhallin
da ake samun
kowace kalma. Kamar kalmomin
da suka danganci
yanayi na zafi,
da muƙami, da kaloli,
da sunayen sassan jiki, da dabbobi da kayan marmari, da sauransu.
Field theory by Lehrer (1969) stated that field
theory can be used to illustrate language change. The way semantic
space carved up and realized in lexical items changes constantly.
It can also be used in contrastive analysis of different languages.
To illustrate how a given semantic area is sub-divided similarly or
differently in different languages. Languages often differ even in
apparently quite basic lexical division, and field such as temperature terms, kinship terms, colour terms, part of the
body and divisions of animal vegetable world will divide
the semantic space
differently and reflect this in
the vocabulary items covering those field.
Malmljar, K. (1991).
Wato
wannan ra’i ne
na rarrabe ma’ana
a tsakanin kalmoni
domin su dace
da muhallin da aka
same su
sannan a gano
irin sauye-sauyen da
aka samu a
cikin harshe da
kuma yadda suka taimaka
wajen haɓaka harshe.
Har ila yau
wannan ra’i na
nuna dangantakar da
ke tsakanin kalmomi ta
fuskar ma’ana. An
yi amfani da
wannan ra’i wajen
nazarin Hausar ‘yanlakum domin a
ga irin canje-canjen
da ake samu
na kalmomi a
cikin harshe sakamakon
yunƙurin masu
wannan sana’a ta Lakum. Har
ila yau wannan
ra’in ya samu
karɓuwa da kuma
waɗanda suka bi
wannan ra’i irin
su Gumperz, (1962), da
Lyons, (1970), da
Hudson (1980), da
Wales (1989), da
Ahmed (2015). Har aka
gangaro zuwa yanzu
da wannan bincike
ya ɗauki
ra’in domin amfani
da shi wajen gudanar da wannan bincike.
2.0 Man’anar Kalmar Hausa
Adamu
(1997: 48) ya waiwayi tambayar cewa shin Hausa sunan ƙabila ne ko yare
ne? Ga amsar da ya bayar kamar haka “Hausa suna ne na harshe, kuma masu wannan
harshe su ake kira Hausawa, domin su al’ummar Hausawa ba su ɗauki kansu qabila ba, don kuwa a gurinsu duk wanda
ba Bahaushe ne ba, to shi suke ce wa ƙabila, ko kuma bagwari, wato kamar yadda
dai Larabawa suka ɗauki duk wanda ba Balarabe ba da cewa
Ajami ne”.
Amfani (2012: 4) cewa ya yi “Hausa harshe ne, kuma
tana ɗaya daga cikin harsunan ɗan’adam waɗanda ake samu a nahiyar Afirka. A
lissafin ko ƙididdiga
irin ta masana ilimin kimiyyar harshe harshen Hausa yana cikin wani babban
rukuni na kason harsunan duniya wanda ake kira Afro-asiatic. Shi ma wannan
babban rukuni yana da ‘ya’ya kuma kowane ɗa,
shi ma ƙaramin
rukuni ne mai ɗauke da harsuna. Ƙaramin rukunin da
Hausa ke cikinsa shi ake kira gidan harsunan Cadi. Wasu harsunan ‘yan gidan
Cadi, waɗanda ‘yan’uwan Hausa ne, su ne Angas da
Bole da Ron”.
2.1 Ma’anar Kalmar Lakum
Kalmar ta
samo asali ne daga kalmar larabci wato (لكم) mai ma’anar naku a zahiri, yayin da a wannan rukuni take da
ma’anar malam saboda masu wannan sana’a sukan shiga rigar malanta su fake ta
hanyar shiga irin ta malamai da kuma samun wasu addu’o’i da za a haddace,
saboda yaudara barazana da kuma burga wani lokacin har da Ƙur’ani da Tazbaha, duk da ya ke akasarinsu suna
da ilimin addinin Musulunci daidai gwalgwado.
Ma’ana ta isɗilahi kuwa tana nufin sana’ar wa’azi da sayar da
magani da ba da laƙani da kuma duba (istihara) ta hanyar amfani da amsa kuwa (speaker) a
cikin unguwannin birane da ƙauyuka, da safe ko da dare, ko kuma da rana a kasuwanni da wuraren
taruwar jama’a.
2.3 Farfagiyar Binkike
Kasancewar
harshen Hausa yana da manyan rassa uku na nazari waɗanda suka kunshi:
a.
Adabi (literature),
b.
Al’ada (culture)
c.
Da kuma harshe (language).
Wannan
bincike an gudanar da shi ne a ɓangaren
harshe, sannan kuma ko a harshen a fannin ilimin walwalar harshe, sannan an keɓance binciken a kwaryar garin Gusau kacokam musamman yankin birnin
ruwa a gundumar mayana inda nan ne yawancin masu wannan sana’a ta lakum su ka
fi yawaita.
2.4 Hanyoyin Gudanar da Bincike
A yayin gudanar da wannan bincike an yi amfani da
manya kuma sanannun hanayoyin gudanar da bincike domin haƙa ta cimma ruwa, kuma kwalliya ta biya kuɗin sabulu. Waɗannan hanyoyi sun
haɗa da:
a.
Bitar ayyukan da suka gabata,
b.
Ganawa ko zantawa da masu wannan harka,
c.
Ziyarar shafukan yanar gizo,
d.
Sa ido da kuma lura.
3.0 ‘YanLakum
‘Yanlakum ko lakumawa (masu wa’azin turmi) rukuni ne
na jama’a da ke wa’azi da sayar da maganin gargajiya ko na musulunci da ba da
laƙani ko laya sannan
akwai masu cire iskoki(ruƙiya) da kuma masu duba (istihara), wannan rukuni na jama’a suna gudanar
da wannan sana’a tasu da safe ko da dare a cikin unguwanni ko da rana a kasuwanni
ko wuraren taruwar jama’a.
3.1 Kashe-Kashen ‘Yan Lakum
‘Yanlakum
sun kasu zuwa gida uku manya kamar haka:
a.
’Yanɗaiɗai,
b.
Sunƙuru,
c.
Rufani.
‘Yan Ɗai-ɗai
Wannan kaso na ‘yanlakum shi ne kason da ke sayar da
maganin lalurori iri daba-daban, ɗaya bayan ɗaya kamar matsalar sanyi, zahi, ciwon daji,
olsa da makamantansu, a nan bayan ɗanlakum ya gama
addu’o’i da gabatarwa sai ya tsunduma cikin tallar magani daki-daki, wato bayan
ya yi tallar maganin sanyi kimanin mintuna goma zuwa sha biyar sai ya koma na
Basir daga nan kuma sai na olsa haka dai zai yi ta yi har lokacin da zai tashi,
sannan yana yi yana rage farashin maganin. Sannan su ma sun kasu kashi biyu
akwai ‘yan-siba wato masu aiki kasuwa-kasuwa da rana, sannan akwai masu aikin
safe da dare a cikin unguwanni su kuma waɗannan ba su cin kasuwanni.
Sunƙuru
Wannan kaso na ‘yanlakum su ma suna sayar da magani
amma su ba kamar ‘yan- ɗaiɗai ba, a nan marar lafiya zai zo ya yi masu
bayanin duk abun da ke damunshi sai a haɗa masa magunguna a ce ya ba da naira kaza, sannan
kuma suna ruƙiya domin fitar da iska a jikin mutum (marar lafiya).
Rufani
Wannan kaso na ‘yanlakum babban aikinsu shi ne duba
wato istihara idan wani abu ya ɓace ko an sace shi za su yi istihara domin gano
inda abun ya ke, ko kuma wanda ya sace shi, kuma suna amfani da rufanai dalilin
da ya sa ake kiransu ruhani ke nan, daga cikinsu akwai masu ruhanai na gaskiya,
akwai kuma na ƙarya, duk da yake kashi casa’in da tara cikin ɗari (99/100) su ne
na ƙarya, kawai suna
amfani da dubaru da hikimomi da kuma mamare ne.
3.2 Wasu Daga Cikin Dabarun ‘YanLakum
Kira da rike mutane
kada su watse; A nan idan ɗanlakum zai fara
sana’arshi ta lakum yana amfani da wasu dabaru domin jawo mutanen da ke nesa
kusa, da kuma rike na kusa gare shi kada su watse, ta hanyar faɗar wasu kalamai
kamar:
Duk masoyin
Annabi (s.a.w) da ke kusa ya samu wuri ya natsu, wanda ya ke nesa kuma ya matso
kusa don jin maganar ɗangata Rasulullahi, Shi kuwa munafuki yanzu ka ga
ya kakkaɓe rigarshi ya ƙara gaba.
Sannan wani lokaci za su ce za su nuna wani abin ban
al’ajabi, wanda faɗin hakan zai sa na
nesa su matso, su haɗu da na kusa, su kasa su tsare, domin ganin
wannan abu na ban al’ajabi, amma daga ƙarshe ba su nanu komai, dama sun yi ne kawai domin
tara mutane da kuma hana su watsewa.
Badali
Idan an ce badali a nan ana nufin duk wata dabara da
za su aiwatar yayin gudanar da sana’arsu da nufin baddalar da jama’a, wato su
sauyar da tunanin jama’a idan sun aikata wani abu na ban al’ajabi sai jama’a su
ɗauka da gaske ne, alhali ba gaskiya ba ne, abu ne da kowa zai iya yi idan ya sa
kansa ba wani abun mamaki ba ne wanda sai wane da wane, daga cikin dabarun na
badali akwai:
Amayo Da Feto Allurai
‘Yanlakum sukan ɓoye allurai a cikin
bakunansu ko a cikin hantunansu a
lokacin da za su gudanar da aiki, da nufin amayo su ko feto su a gaban jama’a a
yayin da suke aiwatar da sana’arsu, idan hakan ta faru jama’ar da ke wurin za
su yi tunanin cewar sun amayo su ne ko sun feto su ne daga cikin ciki ko kai,
wanda a zahirin gaskiya sun boye su ne a cikin baki ko hanci.
Tayar da Hayaƙi
‘Yanlakum sukan yi amfani da fankon ashana sai su ciro wurin da ake ƙyasta kan ashana sai su juya shi su goge shi ya
koma lafai-lafai sai su shanya ya sha iska su
aza wannan abun da suka goge a
birkice a kan cokali, sai su kunna masa wuta idan ya ƙone zai bar maski akan cokalin, sai su shafo
wannan maskin a kan yatsunsu, to da zarar sun murza yatsun sai hayaƙi ya tashi a kan yatsun.
Yanka Wuƙa a Jiki
A nan kuma ‘yanlakum sukan yi amfani da wuka mai
kaifi biyu sai su koɗa (wasa) ɗayan ɓangaren ya yi kaifi
sosai, ɗayan bagaren kuma su dallasar (dakusarwa) da shi
ta hanyar goga shi a kan kwalba. Sukan fito da wannan wuƙa a lokocin da suke gudanar da sana’arsu, su
yanki wani abu take ka ga ya rabe biyu,
sannan sai ku ga kamar sun juya ɗayan ɓangaren wuƙar amma a zahiri ba su juya ba, su sake yankan
abun sai kaga ya sake rabewa biyu, a ganin jama’a kowane gefe yana da kaifi
amma a zahiri gefe ɗaya ne yake da kaifi, wato wanda suke amfani da
shi yayin wankan wani abu, amma idan za su yi gwaji a kan jikinsu sai su yi
amfani da gefen da ba ya da kaifin ma’ana dakusasshen ɓangaren. Sukan yi
haka ne don nunawa jama’a cewa su ba haka nan suke kara zube ba, a shirye su
ke, alhali kuma ba haka abun yake ba, dabaru ne da hikinkimu wanda kowa ma zai
iya yi.
4.0 Hausar ‘YanLakum
Kasancewar ‘yanlakum rukuni na jama’a masu gudanar
da hulɗoɗinsu da al’ amurransu na yau da kulln a cikin
al’ummar Hausawa, sannan ga su da dubaru da hikinkimu na kaɓar kuɗi hannun mutane ya
tilasta suka samar da nasu karin harshen rukuni wanda idan ba cikinsu ka ke ba,
ko sun yi magana a gabanka to da wahalar
gaske ka iya fahintar abun da suke nufi. Sun ƙirƙiri kalmomi da jimloli masu tarin yawa domin sadarwa
a tsakaninsu, ga wasu daga cikin irin
waɗannan kalmomin nasu tare da ma’anarsu a daidaitacciyayar
Hausa.
4.1 Sunayen Kuɗi A Wajen ‘YanLakum
- Kalma Ma’ana
- Kamsa Biyar
- Gunza Goma
- Muri
Ashirin
- Kamsuna Hamsin
- Ata Ɗari
- Ataini Ɗari biyu
- Ata kamsa Ɗari biyar
- Zugun Dubu
4.2 Kalmomi Ta Hanyar Ƙirƙira
Kamar
sauran hanyoyin samar da
kalmomi, Zarruk (1993) ya
bayyana ma’anar ƙirƙirar kalma da ƙago
wani laƙabi
ko wata magana
don bayyana wata
baƙuwar ma’ana.
Haka kuma ya
raba ƙirƙirar kalma
zuwa gida biyu, ƙirƙirar
bazata, da ƙirƙirar takanas. A
nan za a
yi bayanin wasu daga
cikin kalmomin da ‘yanlakum ke
amfani da su
a cikin mu’amalarsu
ta yau da kullum
wadda yanayin sana’arsu
ce ta sa
suka samar da
kalmomin kuma suke
amfani da su a
cikin harkokinsu. Wato ƙirƙirar
kalmomin suka yi,
sannan alamu sun
nuna cewa sun
samu kalmomin ne ta hanyar ƙirƙirar bazata. Waɗannan
kalmomin sun haɗa da:
Kalma Ma’ana
1.
Asawa
Mahaifi
2. Asawanya Mahaifiya
3. Ɗarani Mashin
4. Ɗan-gwabso Ɗan-daga
5. Ɗan-tanko Mai shan taba
6. Ɗanwara Ɗangiya
7.
Fari guza
Rago
8.
Gulamin-ta-sulaiman Memori
9.
Guza
Gaban namiji
10. Kwasasshe Maikuɗi
11. Kanɗa Sha
12. Ƙiri Maikyau
13. Mago Magani
14. Magori Mai magani
15.
Mai ƙafon
tsumma Mai gari
16.
Mani
Gaban mace
17.
Natuta
Talaka
18.
Nazauran
Bazawara
19.
Sogaye
kaya
20. Sunƙi Ɗaki
21.Sunƙin mai duka Masallaci
22. Sogan na sheɗan kayan kallo
23. Sogayen na kare Takalmi
24. Sogayen amalu Kayan aiki
25.Takaka Bindiga
26. Takakoki ‘Yan bindiga
27.
Sagin mai duka Hadari
28.
Samaka
Mahaukaci
29.
Ta-baba-alula Keke
30.Ta-sulaiman Waya
(hanset)
31.Watu Abinci
32.
Watun yarima Tuwon masara
33. Watun risi Tuwan shinkafa
34. Watun kwoc Tuwon dawa
4.3 Kamomi Ta Hanyar Kwatance Ko Siffanatawa
A nan ‘yanlakum sukan yi amfani da dabarar kwantance
ko siffantawa yayin laƙaba wa wani abu suna a rukuninsu, ta hanyar
danganta wannan abun da wata ɗabi’a ko halayya ko yanayin halitta ta wani mutum
ko wata dabba ko wani abu da yake da wannan ɗabi’a ko kuma yake
yawan aikata ta. Misali
Kalma Ma’ana
1.Dage Faɗa
2. Fara Tunkiya
3. Jaa
Akuya
4. Kwata Jini
5.
Na-kasa
Barci
6.
Na-shanshani Ƙafafu
7.
Na-jaki
Duka/bugu
8.
Na-tunku
Kashi
9.
Kwaɗo Fitsari
10. Na-auduga Dariya
11. Na-maraya Kuka
12. Na-amarya Kunya
13. Na-zomo Gudu/Sauri
14. Na-kura Tsoro
15. Na- lawan Rago
16. Na-kahu Karatu/Ilimi
17. Na-giwa Girma
18. Na-giɗa Fetur
19. Na-kujeri Ɗuwawu
20. Santal Gaskiya/ Na ƙwarai
21. Sansiro Sanyi
22. Ta-manzo Sadaka
23. Ta talmizu Sadaka
24. Yar gabas Sallah
4.5 Aro (Borrowing)
Rufa’i
(1979) ya bayyana ma’anar aro a harshe da hanya ce da harshe ke aro kalmar wani
harshe ya sauya ta zuwa harshensa. Wannan bincike ya lura da cewa akwai
kalmomin da ‘yanlakum suka samo kuma suke amfani da su ta hanyar aro daga
sauran harsuna musamman harshen larabci, da kuma kaɗan daga wasu harsuna. Misali
Kalma Ma’ana
1. Aƙalu Hankali
2. Ainu Ido
3. Badawi Gari
4. Baɗalu Ciki
5. Dari Gida
6. Gulami Yaro
7. Istoma Ciwon olsa
8. Ju’i yunwa
9. Ƙauli Magana
10. Lahamu Nama
11. Lailu Dare
12. Labanu Nono
13. Lasuwaki Kasuwa
14. La Ba
(nagation)
15. Maridanci Rashin lafiya
16. Ma’i Ruwa
17. Rijalu Babban mutun
18. Ra’asu Hula
19. Sayyara Mota
20. Sariƙu Ɓarawo
21. Sariƙai Ɓarayi
22. Ta’allaƙa Laya
4.6 Kalmomi Ta Hanyar Gusar Da Ma’ana Da
Juyar Da Gaɓoɓin Kalma
A nan ‘yanlakum suna ɗaukar wasu kalmaomi
na Hausa sai su sauya ma’anarsu, wato su ba su wata sabuwar ma’ana koma bayan
wadda aka san su da ita ta ainihi ko asali. Haka kuma sukan ɗauki kalma sai su
juyar da furucinta wato gaɓar farko ta koma ƙarshe ita kuma ta ƙarshe ta dawo farko. Misali
Kalma Ma’ana
1. Duƙowa Zuwa
2. Hita Ƙyale
3. Isa
Wanda bai jin Hausar
4. Jewa wani
wuri
5. Ƙashi Ɗan-sanda
6. Kattafawa Haɗawa
7. Kafan Fanka
8. Katako Soja
9. Liman Aure
10. Naɗewa Kamawa
11. Saukewa Yi
12. Saukewa Ba da wani
abu
13. Sirba Basir
14. Turba Batur
15. Tuta
Rashi/Babu
16. Tsamaku Iskoki
17. ‘Yan
kanɗe-kanɗe Shaye-shaye
18. Zubawa/Zubairu Tafiya
4.6.1 Jimlolin ‘YanLakum
Baya ga kalmomin da ‘yanlakum suka ƙirƙira sai kuma jimlolin da suka ƙirƙira kuma suke amfani da su a harkokinsu na yau da
kullun, sun ƙirƙiri waɗannan jimloli ne ta
hanyar harhaɗa waɗannan kalmomi nasu domin su tada jimla mai
ma’ana, ga wasu daga cikinsu:
4.6.2 Hausar ‘YanLakum Daidaitacciyar Hausa
1. Magon magorin nan santal ne Maganin mai maganin nan na gaskiya
ne.
2. Zan zuba in sauke ‘yar gabas. Zan tafi in yi Sallah
3. Laja la ƙiri. Ba
kasuwa.
4. La sauke gulami Ba haihuwa.
5. Ana sauke gulamai suna bajewa. Ana haihuwa yaran na mutuwa.
6. Hita da shi. ƙyale shi.
7. Maridanci ya naɗe
ni. Rashin lafiya
ta kama ni.
8. Ɗaranin asawana ne. Mashin ɗin
mahaifina ne.
9. Kattafa mani ta’allaƙa. Haɗa mani laya.
10.
Tsamaku sun nake mata ga baɗalu. Aljanu sun mata kwance ga ciki.
11.
Mu zuba kawai.
Mu tafi kawai.
12.
Ga ni nan duƙowa. Ga ni nan zuwa.
13.
Kwata la duƙowa. Jini ba ya zuwa.
14.
La na-kahu
Jahili
15.
Jalabce.
Zauna
16.
Ɗanka
mai ƙiri. Budurwa mai kyau.
17.
Na faɗa da ɗankar
nan. Budurwar nan ta
burge ni.
18.
Sauke man ata kamsa. Ba
ni ɗari biyar.
19.
Asawan abokina ne ya baje.
Mahaifin abokina ne ya rasu.
20.
Yana dari yana naka.
Yana gida yana barci.
21.
Naɗo shi a ta-sulaiman. Kira shi a waya.
22.
Hita da da gulamin nan.
kyale yaron nan.
23.
Na hita da ɗankar nan Na ƙyale budurwan nan.
24.
Ɗankar
nan ta naɗo ni Budurwannan ta kira ni.
25.
Gulamin nan ya zuba.
Yaron nan ya tafi.
26.
Rijalun nan ya baje
Mutumin nan ya mutu.
27.
Jalabce ka yi watu
Zauna ka ci abinci.
28.
Ɗankar
nan la nakahu Budurwar
nan jahila ce.
29.
ka yi ‘yar gabas?
Ka yi sallah.
30.
Maridanci ya naɗe asawana Babana ba ya da lafiya.
31. Zuba kawai ga ƙashi nan duƙowa Tafi
kawai ga ɗansanda nan zuwa.
5.0 Sakamakon Bincike
Sakamakon wannan bincike yayi daidai da maƙasudi ko manufar binckiken domin kuwa an samu
nasarar zaƙulo wasu daga cikin kalmomi da jimlolin da ‘yan lakum suka ƙirƙira kuma suke amfani da su a zantukansu na yau da
kullun kamar yadda ya gabata. Sannan idan an lura da kyau a cikin gundarin
aikin, za a fahimci cewa daga cikin dabarun da suke bi wajen samar da
kalmomoinsu akwai: Ƙirƙira wato su ƙirƙiri wata sabuwar kalma su ba ta wata ma’ana, sannan
suna amfani da aro (borowwing) musamman daga harshen Larabci. Sannan akwai
dabarar kwatance misali nakasa (bacci), nashanshani (ƙafafu) namaraya (kuka),baya ga wannan kuma akwai
wata dabara da suke amfani da ita ta gusar da ma’ana inda suke ɗaukar wata kalma ta
Hausa sai su sauya ma’anarta da wata ma’anar ta daban da makamantansu. Daga
ƙarshe
kuma suna anfani da dabarar rawar ‘yanmata wato na gaba ya koma baya inda ake ɗaukar
gaɓar kalma ta farko a mayar da ita baya a ɗauki ta baya a mayar da ita ta farko. Misali turba
(batur), sirba (basir) da makamantansu.
5.1 Kammalawa
Wannan bincike an gudanar da shi a kan nazarin
Hausar ‘yanlakum a garin Gusau binciken yayi ƙoƙarin fito da kalmomi da kuma jimlolin da ‘yanlakum suka ƙirƙira kuma suke anfani da su a zantukansu na yau da
kullun. Baya ga wannan an yi bayanin nagartattun hanyoyi da aka bi a lokacin
gudanar da wannan aiki waɗanda suka haɗa da: Bitat ayyukan
da suka gabata.Hira da masu ruwa da tsaki a wannan harkar, Ziyarar shafukan
yanar gizo.Lura da sa ido, Daga ƙarshe a cikin sakamakon binciken an lissafa hanyoyin
da su ‘yanlakum suke bi domin samar da waɗannan kalmomi na rukuninsu. Baya
ga wannan an kawo sakamakon bincike da kuma bayanin kammalawa wanda ya yi bayanin aikin a dunƙule sannan aka kawo
manazarta.
Manazarta
Abdulƙadir, Z. (2013).
Karin Harshen Rukuni: Nazarin Hausar Kan Titi. Unpublished M.A Thesis. Zaria,
Ahmadu BelloUniversity.
Abubakar, I.A. (2001). Dangantakar Harshe Da
Addini: Nazari A Kan Karin Hausar Gardawa A Birnin Kano Da Kewaye. Maqala Da
Aka Gabatar A Taron Ƙarawa Juna Ilimi Tsakanin Malamai da ɗalibai. Kano: Jami ar Bayaro. (Unpublished).
Adamu, A.U. (2008).
Salon Taɗin Mata Hausawa a cikin Garin Kano.
Kundin Digiri na Biyu, Sashen koyar da
Harsunan Nigeriya. Kano; Jami ar Bayero.
Bello. Musa, A.
(2011). Hausa-Niga: Nazari A kan Walwalar Harshe da Zamantakewa Tsakanin
Rukunin Matasa Maza Hausawa a Yau. In Studies in Hausa Language, Literature and
Culture. The 6th Hausa International Conference. CSNL. Kano: Bayero University.
Dawakin Tofa, M. I.
(2005). Karin Harshen Mahauta. Kundin Digiri na Biyu, Sashen Koyar Da Harsunan
Nijeriya Kano: Jami ar Bayero.
Fagge, U.U. (1999).
Tasirin Karin Harshe na Rukuni wajen Ƙirƙirar Sababbin Ma’ anoni a Hausa.
Takardar Da Aka Gabatar A Taron Ƙarawa Juna Ilimi. Sashen Koyar Da
Harsunan Nijeriya. Kano: Jami ar Bayero.
Muntari, H. (2008).
Karin Harshe Na Rukuni A Hausa: Nazari A Ƙasar Zazzau. Kundin Digiri na
Biyu.Sashen Harsuna Da Al adun Afirka Zariya: Jami ar Ahmadu.
https://www.google.com/amp/s/docplayer.net/amp/54653968-Karin-harshen-rukuni-nazarin-hausar-masu-sana-ar-kayan-gwari-hamisu-ahmed-ma-arts-16486.html
https://www.amsoshi.com/2022/03/hausar-rukunin-masu-sanaar-waya-garin.html?m=1
Waɗanda aka zanta da su:
Malan
Sanusi Muhammad (Malan Muhammadu)dan shekara 35, Ranar Lahadi 8/1/2023
Malan
Umar Ibrahim shekare, dan shekara 25, Ranar Litinin 9/1/2023.
Malan
Usman malan Ibrahim kagane, dan Shekara 40, Litinin 9/1/2023.
Doctor Sulaiman Shala Gusau, dan shekara 38, Ranar Talata 10/1/2023.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.