Muƙalar da aka gabatar a ajin ALH 400 (Seminar), a Sashen Harsuna da Al’adu, Jami’ar Tarayya, Gusau, Jahar Zamfara, Nijeriya, (Disamba 2022 - Janairu, 2023).
MUSTAPHA IBRAHIM
beenmala@gmail.com
+2348060671290
TSAKURE
Intanet dai yanzu ta zama hantsi leqa
gidan kowa dan intanet ta zama wani sashe na rayuwar mutane, domin za'a shiga
wani hali mara daɗi muddun aka ce ba intanet
na ɗan
wani lokaci, Hausa na ɗaya daga cikin yarukan da
suke haskawa a duniyar intanet, don akwai manyan kafofin intanet na Hausa masu ɗinbin
yawa da ake amfani da su. Saboda haka ya dace a duba wasu abubuwa da suka shafi
wannan duniya ta intanet don qara fayyace wa 'yannan abubuwa kamar haka. Al'adun
Hausawa a duniyar intanet. Ci gaba da ƙalubalen
da ke cikin kafafen intanet na Hausa. Yaɗuwa
da bunƙasar al'adun Hausawa. An yi Toamfani da
ra’in Pulatoriyya (Platonism)
wajen gudanar da binciken inda aka ɗauki
intanet a matsayin duniya mai zaman kanta wanda kuma al’amuranta ke da alaƙa da abubuwan da ke gudana a duniyar yau
da kullum. Sannan an yi amfani da hanyar ɗora
aiki da ta dace da tunanin Bahaushe
GABATARWA
Hausa babban harshe ne a Afrika masu
amfani da wannan harshe ake kira Hausawa, Hausawa na daga cikin harsunan Afrika
da suka samu ta gomashi da daukaka a duniya. Haka kuma tana daya daga cikin
manyan harsunan da ake amfani da su a intanet. Wanna dama da harshen Hausa ya
samu ya sa shi ƙara
haɓaka
na shiga lungu da saƙo
saboda intanet.
Intanet ta zama hantsi leka gidan kowa a
wanna zamani shi yassa Hausawa suka yi amfani da wanna dama dan yaɗa
harshen su da al'adun su dama adabin su baki daya.
Wannan bincike ya ɗauki
intanet a matsayin duniya mai zaman kanta. A cikin duniyar akan tarar da duk waɗansu
al’amura na yau da kullum suna gudana tamkar yadda suka kasance a sananniyar
duniyar mutane.
Wanna aiki zai duba wane ne Bahaushe, kuma micece
intanet? Wace alaƙa ke
tsakanin Bahaushe da internet? Kuma zai duba yadda ake samun bayanai daga intanet,
kuma aikin zai fito da shaharar da harsen ya samu sanadiyar intanet da yadda
yake yaɗuwa
a duniya da irin sabbin kalmomin da harshen ya samu sanadiyar intanet da
cigaban da ya samu ta hanyar ƙirƙirar shafukan da manhajojin da ke aiki
da harshen Hausa, kuma wa'yannan abubuwa sun shafi dukkan rayuwar Bahaushe da
mai jin harshen Hausa dama wanda yake koyon harshen na Hausa.
Kuma aikin zai duba matsalolin da
intanet ta haifar ga harshen Hausa da kuma yanda ya dace ayi don magance su
dama sauran maganganun masanan sashen
RA'IN BINCIKE
Wannan aiki zai duba abubuwa guda biyu
kuma duk masu cin gashin kansu.
a. Bahaushe
b. Intanet.
A kan haka zamu yi wannan aiki a kan
Bahaushen ra'i. Akwai masana da ke goyon bayan amfani da Bahaushen Ra’i wajen gudanar da bincike.
Bunza, (2019) na ɗaya daga cikinsu inda yake
cewa:
Lokaci ya yi da al’adunmu da tunanin
magabatanmu ya yi tasiri ga ilimin mu da bincike-binciken ilimin mu. Ban ce
ra’o’in Turawa na ilmi na a kan kuskure ba, amma a kowane irin al’amari gara a
kai na hannu gida kafin a dawo a kama na dawa. (Bunza, 2019: 721).
A bangare na biyu kuma za muyi amfani da
ra'in Pulatoriyya (Platonism). Pulatoriyya ya tafi kan cewa, rayuwa ta ƙunshi gaskiya biyu wanda ake gani da
wanda ba a gani. Ɓoyayyiyar
Gaskiya da mabiya Zahiriyya (Realism). ‘Yan
falsafa da ke kallon gaskiya a ɓoye take suna da ra’ayin
cewa duk wani abin da ake gani a duniya rayawar zuci ce kawai. Misali, launin
fari ko baƙi ko shuɗi da
wani abuke ɗauke da shi, ba zahiri ba ne. A maimakon
haka, rayawa da ƙwaƙalwa ta yi na samuwar launin ne ya sa
har idanu ke kallon sa. Pulatoriyya
ya tsaya ne a tsakaninsu. Ya haɗa tunanin duka biyu
HANYOYIN GUDANAR DA BINCIKE
Domin samun ingantattun bayanai tare da
cimma manufar binciken, an bi wasu tsararrun hanyoyin gudanar da bincike.
1. Fira: anyi fira da mutane daban-daban
musamman masana a kan sannin al'adun Hausawa da masana a kan harkar intanet dan
kara samun haske a kan abubuwan da suka shafi intanet.
2. Karance-karance: wanna ya shafi
karance karancen maƙalu
daban-daban da kundayen digiri musamman wa'yanda suka shafi intanet da kuma
al'adun Hausawa
3. Nazari: nazartar duniyar intanet ta
fuskoki daban-daban. Wannan ya haɗa da
nazarin sigar duniyar da hada-hada da kai-komo da sauran al’amura da ke gudana
cikinta.
4. Bincike a kan shafukan intanet
musamman wa'yanda ke tafiya akan harshen Hausa da wasu shafukan sada zumunta da
suka hada da
Academiya
Bakandamiya
Rumbun ilimi
Ta Sambo
BBC Hausa
VOA Hausa
Facebook
Telegram
TicTok. Da sauransu
WAI WAYE A KAN BAHAUSHE
Masana sun yi tsokace-tsokace masu tarin
yawa a dangane da wanda ya kamata ya amsa sunan Bahaushe, a inda mafi yawa daga
ciki suka bayyana cewa, "Bahaushe shi ne duk wani mutum wanda mahaifinsa
da mahaifiyarsa Hausawa ne, kuma sun haife shi a ƙasar
Hausa, sannan ya ɗauki harshe da al'ada da ɗabi'u
na Hausawa. To wannan shi ne Bahaushe."
Kasar Hausa ta fara ne daga Arewacin
Nijeriya zuwa Kudancin Jamhuriyar Nijar, wanda nan ne mazaunin Hausawa na gado.
Abdalla, (2010) Ya bayyana cewa
"Duk wanda salsalarsa babu wani yaren iyaye sai Hausa, to shi ne Bahaushe.
Idan a jerin iyaye da kakanni akwai wanda ba Bahaushe bane, to kai ma ba
Bahaushe bane. 'Na aro wannan ma’aunin bisa cewa Hausanci ƙirar halitta ce, ba lafazi ba. Misali: A
ƙasar Turawa, in a cikin iyaye da
kakanninka akwai baƙar
fata, to ko ka fi madara fari a matsayin bakar fata kake.
A wannan ma’aunin, babu maganar zama a
wata al’umma da kuma sanin yarenta, domin ka zama ɗan
wannan al’ummar. Misali: Duk iya Larabcin baƙar
fatan da ya zauna a garin Maka, ba za a taɓa
kiransa Balarabe ba, ba wai kawai don akwai bambancin fatar Balarabe na ainihi
da baƙar fata ba, a’a, kawai ba Balarabe bane,
kuma shi ma ya san haka.'
Saboda haka komai iya Hausar Babarbare
da Bayerabe da Tibi da Inyamuri da Bafulatani ba zai taɓa
zama Bahaushe ba, sai dai a kira su da "Hausawan Zamantakewa".
A cikin ƙamusun
Hausa na Jami'ar Bayero, Kano (2006), an bayyana cewa "Bahaushe shi ne
haifaffen mai magana da harshen Hausa da rayuwa irin ta Hausawa."
Tunda haka ne, yanzu a dai-dai wannan gaɓar
zamu duba wasu abubuwa, mu yi nazarinsu, ta yadda za su zamo mana hoto ko
madubin ƙara bayyana mana Bahaushe na ainihi.
Daga cikinsu akwai:
1. HARSHE:
Kamar yadda aka bayyana a cikin Ƙamusun
Hausa na Jami'ar Bayero (2006), harshe na da ma'anoni daban-daban, amma ɗaya
daga cikin ma'anarsa ita ce, harshe na nufin "Hanyar magana tsakanin
al'umma iri ɗaya".
A saboda haka idan muka ɗauki
wannan ma'ana ta harshe, zamu ga cewa dukkan wata ƙabila tana da harshe irin nata da take
gudanar da harkokinta na yau da kullum da shi, kamar yadda ya zamo cewa harshen
Balarabe shi ne Larabci, Bature kuma Turanci, Bayarbe kuma Yarabanci, to haka
shi ma dukkan wani Bahaushe harshensa shi ne Hausa.
2. SIFFA:
Ma'anar wannan kalma ita ce "Hanyar bayyana kamannin abu" Ƙamusun Hausa na Jami'ar Bayero (2006).
Idan an ce haka kenan zai iya kasancewa bayyana siffar dabba ne ko mutum ko
wani abu makamancin haka. To amma tunda muna yin magana ne a dangane da abun da
ya shafi Bahaushe, to kenan batummu zai karkata ne ga bayyana siffa ta ɗan-Adam.
Abu ne sananne a duk lokacin da aka ce
Bature kai tsaye za a hasaso cewa wannan mutumin fari ne, mai kwantaccen gashi
da dogon hanci da sauransu. Haka ma dai idan ka je kan Larabawa suma tasu
siffar daban take. Idan mun dawo maƙotanmu
na kusa wato Fulani, su ma dai zamu tarar da suna da irin tasu siffar. Misali:
suna da tsawo, sirara ne masu dogon hanci da dogon wuya da zarazaran yatsu da
kwantaccen gashi da sauransu. Saboda haka shi ma Bahaushe kamar sauran ƙabilu yana da irin tasa siffar, wadda
take bayyana shi a matsayin Bahaushe na ainihi, kamar yadda zamu gani a halin
yanzu.
3. HALAYYA:
Kamar yadda aka bayyana a cikin Ƙamusun
Hausa na Jami'ar Bayero (2006), halayya na nufin "ɗabi'a,
musamman ta mutum." Masana da manazarta sun bayyana halayyar Bahaushe da
cewa, Bahaushe mutum ne mai halayya ta ƙwarai,
abar koyi da yabawa. Sannan kuma sinadaran halayyar Bahaushe sun haɗar
da:
i) ALKUNYA:
Bahaushe mutum ne mai alkunya, a inda yake bayyana hakan a dukkan lokacin da
wani abun kirki ya haɗa ku da shi, misalin hakan
na bayyana a tsakanin mata da miji ko siriki da iyayen matarsa ko mace da
sirikanta da kuma 'ya'yanta na fari. Wannan ne ma ya haifar da ɓoye
suna ta yadda uwa bata iya furta sunan ɗanta
na fari saboda alkunya.
ii) KAMA SANA'A: Bahaushe
mutum ne mai riƙe
sana'arsa da muhimmanci tun tale-tale, a inda zaka tarar da cewa kowacce sana'a
har sarki ne da ita, wato shugaban duk masu yin irin wannan sana'ar, irin su
noma, da kira, da farauta da rini da wanzanci da dukanci da sauransu.
iii) RIƘON ADDINI:
Bahaushe mutum ne mai riko da addini, la'akari da yadda bayan ya karɓi
addinin Musulunci ya rike shi hannu bibbiyu, har ya kai ga, a duk lokacin da
aka ce wane Bahaushe ne, to abun da za a fara kawo wa shi ne Musulmi ne ko da
kuwa ba hakan bane ba.
4. MUHALLI: A
tsarin gidan Bahaushe, maigida shi ne shugaba a gidansa. Masana sun ƙara da cewa, duk matansa da ‘ya’yansa, da sauran yaran gida
da masu yi musu hidimomi, suna ƙarƙashinsa a matsayin mabiya. Maigida ne
zai ɗauki
nauyin ciyar da kowane mazauni a gidan, shi ne kuma zai yi wa kowa tufafin sakawa,
ya kuma ba su makwanci, haka kuma, shi ne wanda zai shirya musu irin ayyukan da
kowa zai yi, ya kuma raba wa kowa nasa aikin, ya kuma tabbatar da kowa ya yi
aikin da ya ba shi. Idan ana buƙatar
wani abu a gidan, shi maigidan ne za a tambaya, sai ya ba da izini kana a ɗauki
abin. Haka kuma nauyin kare lafiyar mutanen gidan, da kare mutuncinsu da yi
musu tarbiya duk a wuyan maigidan yake, a matsayinsa na shugaban gida.
Zaman gandu, wato gida-cikin-gida shi ne
tsarin zaman Bahaushe na asali, inda yake zaune a cikin babban gida tare da
magidanta fiye da goma, kowane da yankinsa a gidan, inda yake tare da rukunin
iyalinsa a ƙarƙashin shugabancin Uban-gandu, wanda shi
ne dattijo mafi tsufa a gidan, wanda shi ne babba a shekaru, ba wanda ya kai
shi tsufa a gidan. Wannan tsoho, zai kasance a nasa rukunin tare da iyalinsa,
akasari matansa da ƙananan
‘ya’yansa waɗanda
ba su isa aure ba. Saura manyan magidanta, kowanne yana da nasa rukunin, inda
shi ma yake zaune da nasa iyalin. Irin wannan zama, zama ne na ‘yan’uwantaka da
ƙara ƙulla
zumunci, da taimakon ‘yan’uwa, da haɗa
kai. Saboda za ka tarar komai nasu gabaɗaya
suke gudanar da shi, kawunansu a haɗe
suke, suna taruwa su yi aiki gabaɗaya,
misali lokacin damuna sai duk su tafi wajen gonarsu ta Gandu su haɗu su
nome ta sai kuma su bi sauran gonakin ‘yan’uwa suna nomawa har su gama. Wannan
irin zama, zama ne na cuɗe- ni-in-cuɗe-ka,
da kuma lumana ba ƙiyayya
da gaba.
WAI WAYEWA KAN INTANET
An gudanar da rubuce-rubuce masu tarin
yawa dangane da tarihin samuwar intanet da bunƙasar
ta an Kawo tarihin tiryan-tiryan zai kasance tamkar maimaici ne ga ayyukan baya
kawai ba tare da gabato da sabon al’amari ba. Kalmar intanet baƙuwa ce a fannin nazarin Hausa. Asalin kalmar
a turanci ita ce “internet.” Masana da dama sun yi ƙoƙarin
ba da ma’anar intanet. Umar (2002).
Ya bayyana ma’anar
intanet da cewa: Intanet kafa ce wadda ta haɗa
bayanai daban-daban, kuma an sauƙaƙa hanyoyin amfani da waɗannan
bayanai yadda kowa zai iya
Mukoshy, (2015) . Ya bayyana tasa ma’ana
da cewa:
Intanet kafar sadarwa ce ta na’urorin
zamani wadda ta game duk duniya. Tana ba da damar sadar da bayanai kowaɗan
ne iri, kuma zuwa ko’ina a duniya cikin ɗan ƙanƙanin
lokaci.
Amfani (2010). Cewa yayi: Intanet tsari
ne da ya haɗa duniya, ta haɗakar
layin iska na na'urori waɗanda ke amfani da
tsare-tsaren yanar gizo don biya wa biliyoyin masu amfani buƙatu a faɗin
duniya.
DUNIYAR INTANET GA AL'ADUN HAUSAWA
Idan ana maganar al’adu a jimlace, kafar
intanet ta kasance taska ta al’adu. Wannan ba sabon abu ba ne. Tuni kafafen
intanet suka kasance wani bagire da ake rubuce-rubuce dangane da al’adu. Ko
bayan rubuce-rubuce, akwai hotuna da bidiyoyi dangane da al’adun al’ummomi
daban-daban. Wannan ya haɗa da bayyanannu da ɓoyayyun
al’adu. A matakin duniya, abubuwan da ake samu dangane da al’adu a kafafen
intanet sun haɗa da:
Abinci
Sutura
Wasanni
Bukukuwa
Gine-gine da sauransu
Tuni hankalin masana da manazarta ya kai
kan tasirin intanet a kan al’adun Hausawa. A wasu lokutan sukan yi rubutu da ke
nuna wannan tasiri kai tsaye. A wasu lokuta kuwa, akan tsinci batun ne yayin da
suke tattauna tasirin zamananci kan al’adun Hausawa. Ko ba komai dai, intanet
na ɗaya
daga cikin manyan abubuwan da zamani ya zo da su, waɗanda
kuma suke da matuƙar
tasiri a rayuwar al’umma.
Abin lura a nan shi ne, yawancin ayyukan da aka gudanar a kan wannan batu sun
karkata ne zuwa ga bayyana illolin intanet a kan al’adun Hausawa. Babban misali
a nan shi ne, aikin Shehu da Rambo, (2019) mai taken: “Shafin Zumunta na
Was’af. Tasirinsa ga Lalacewar Tarbiyyar ‘Ya’yan Hausawa.” Kai tsaye sun dubi
yadda wannan shafi ke kai wa ga taɓarɓarewar
al’adun al’ummar Hausawa musamman tarbiyya.
a. Wasannin Hausawa
Wasa dai na nufin duk wata magana da aka
furta ko wani aiki da aka aikata da nufin raha da nishaɗi. ”
Yayin da aka ce wasannin gargajiya kuwa, ana nufin wasannin Hausawa da suka
kasance sanannu. Bayan haka, sun kasance na Hausa tsura ba waɗanda
aka kwaikwaya daga baƙin
al’ummu ba. Daga cikinsu akwai waɗanda
suke da takamaimai wuri da lokacin aiwatarwa, wasu kuma har da sanannun kayan
aiki da ake amfani da su yayin gudanar da wasannin. Daga cikin wasannin
gargajiya na Hausawa akwai na furuci, wato waɗanda
suka shafi magana. Sannan akwai wasannin kurma, wato waɗanda
aikatawa ake yi ba tare da wani furuci ba.
b. Abincin Hausawa
Bai zama laifi ba, idan aka faɗi
cewa kalmar abinci ba ararriyar kalma ba ce daga kowane harshe. Dalilan faɗin
haka sun haɗa da kasancewar abinci ɗaya
daga cikin abubuwa na farko da ɗan’adam zai fara cuɗanya
da shi yayin da ya zo duniya.
Wannan na nuna cewa, dole ne ya samar wa
kansa sunan da yake kira wannan abu da shi. Za ta iya yuwuwa Hausawa sun fara
ambaton sunan abinci ne da furucin: “abin da za a ci” ko “abin da ake ci.” Sannu
a hankali har aka gajarce shi zuwa abinci. Ma’anar abinci ita ce: duk wani abu
da mutane ke haɗiyewa ko taunawa sannan ana
cin su ne domin ɗanɗanonsu
ko amfaninsu a jiki. Wanan ma'anar ta yi kama da ma’anar da aka samar a kafar
Rumbun Ilimi inda suka ce abinci: “shi ne dukkan abin da za a ci sannan kuma ya
bai wa jiki sinadaran da yake buƙata
domin samun ƙarfi” (Rumbun Ilimi, ND: 1).
5. Sana’o’in Hausawa
“A san mutum a san sana’arsa” in ji
Hausawa. “Sana’a” ba Bahaushiyar kalma ba ce. An aro ta ne daga Larabci. A
larabci tana nufin “aiki.” Sallau, Bayan tafiya ta yi tafiya sai ma’anar kalmar
a wurin Bahaushe ta ƙara
faɗaɗa
har ta ƙunshi duk wani aiki da za a yi don
gudanar da wani abu da za yi a musanya a tsakanin ɗaiɗaikun
al’umma ko rukunin jama’a.”
Sana’a
ta ce “abin da mutum yake yi don sabawa kamar gini.”
Akwai bayanai sosai game da sano’o’in
Hausawa daban-daban a duniyar intanet.
A kafar intanet mai suna Al’ummar
Hausawa, Musa, (2019: 1) ya rubuta maƙala
mai taken: “Sana’ar Kiyo a Ƙasar
Hausa.” A tarihin tattalin arziki
da sana’o’in Bahaushe, kiwo na da gurbi
na musamman. Har ila yau, kiwon kaji sanannen al’amari ne a gidajen Bahaushe. A inda aka fito,
da wuya a samu wani gidan Bahaushe da ba
a kiwon kaji. Akwai sanannen kirarin
nan da ake yi wa kiwon kaji cewa: “’Yar ƙaramar dukiya da babbar riba.”
AMFANIN INTANET GA HAUSAWA
Kafafen intanet na da matuƙar amfani wajen haɓaka
harshe da yayata shi. Masana da dama sun yi rubuce-rubuce dangane da tasirin
intanet da zamananci a kan al’adun Hausawa. Daga ciki akwai:
aikin Almajir, (2009) da Muhammad, (2011)
da Magaji, (2018) da Shehu da Aliyu, (2019) da Shehu da Rambo, (2019) da Usman
da Bunza, (2020). Abin lura a nan shi ne, mafi yawansu sun karkata ne kan fito
da ire-iren illolin da intanet da zamananci ke da shi ga al’adun Hausawa. Duk
da haka, akwai aikin da ya yi ƙoƙari matuƙa
inda ya bugi jaki ya bugi taiki. Wannan aiki shi ne na ‘Yartsakuwa, (2017). Aikin ya
yi ƙoƙari
matuƙa wajen zayyano amfani da kuma aibin
kafafen intanet tsakanin shafi na 35-37. Wannan bincike ya nazarci ayyukan
magabatan. Sakamakon ya nuna cewa, amfanin intanet ga Hausa da Hausawa sun haɗa
da:
1. Samun Ilimi a Sauƙaƙe
Ɗaya
daga cikin manyan alfanun intanet shi ne samun ilimi har gida. Ta hanyar amfani
da intanet, mutum zai karanta nau’ukan rubuce-rubuce da dama yayin da yake
kwance a ɗakinsa. Haka kuma, zai iya sauraron
odiyo ko ya kalli bidiyoyi. Haƙiƙa wannan janyo nesa kusa ne tare da sauƙaƙawa.
Misali, a shekarar 2020 da aka samu yaɗuwar
cutar korona, ƙasashen duniya da dama
sun komar da tsarin karatunsu kacokan zuwa kan intanet. Jami’o’in ƙasar Hausa ba su da wannan tsarin. Ko ba
komai, Bahaushe ya ce: “Ba a
fafe gora ranar tafiya.”
Intanet kafa ce ta neman ilimi. Akwai
makarantu da dama da suka kasance saman intanet. Ɗalibai
za su yi rigista da irin waɗannan makarantu daga duk
wuraren da suke a faɗin duniya. Za su riƙa ɗaukar
darusa ta intanet, su rubuta jinga ta intanet su kuma yi jarabawa ta intanet.
Daga cikin irin waɗannan makarantu akwai:
a. Arizona State University–ASU Online
b. Boston University. (Boston,
Massachusetts)
c. Indiana University–IU Online.
d. Northeastern University
e. UMass Online. (Amherst,
Massachusetts)
Hausawa na iya morar wannan dama ta
hanyar yin karatu a ƙasashen
ƙetare ta kafar intanet. Baya ga haka, a
yanzu haka akwai kafafen intanet na Hausa da suke ƙoƙarin
samar da makarantu ta kafar intanet. Daga cikin masu wannan hoɓɓasa
a. Akwai masu gudanar da kafar
Bakandamiya (https://bakandamiya.com/). Akwai
b. Akwai masu kafar Wikihausa waɗanda
tuni suka fara koyar da kwasakwasai da suka haɗa da
na koyan kwamfuta da girke-girke da sauran ɓangarorin
ilimi da dama.
c. Akwai masu kafar academiya inada suke
gabatar da maƙalu da kundayen
digiri daban-daban musamman da harshen Hausa
d. Akwai rumbun ilimi inada suke da
dukkan wani fanni na ilimi kuma a cikin harshen Hausa suna temake ma fagen
ilimi sosai suma wannan kafar
2. Sauƙaƙawa
Sauƙaƙawa a nan bai taƙaita a kan sauƙin da mai karatu ke samu ba kaɗai.
Yana nufin
(i) Sauƙin
da marubuci ke samu, inda yana iya ɗora
rubuce-rubucensa bisa intanet. Wannan hanya ta fi sauƙi inda ba zai kashe kuɗin
buga littafi mai yawa ba.
(ii) Gwamnatoci da cibiyoyin ilimi na
samun sauƙin ɗaukar
nauyin ɗakunan
karatu. Bayan littattafan da ake tarawa da kundaye da sauran abubuwan karatu,
(iii) Akwai kuma abin da ake kira e-library,
wato ɗakin
karatun intanet. Ɗakunan
karatu na tara dubban ɗaruruwan littattafai a kan
intanet. Da a ce sai an samo kwafinsu, lallai akwai buƙatar kuɗaɗe
masu yawa da kuma gine-gine masu yawa inda za a ajiye su.
3. Bunƙasa
Hausa
Kamar yadda ake bunƙasa Hausa ta hanyar rubuce-rubuce a
duniyar zahiri, haka ma abin yake a duniyar intanet. Wani abu mai jan hankali
shi ne, sau da dama rubutu bisa intanet ya fi yi wa matasa sauƙi a kan rubutu ta amfani da takarda da
alƙalami. A haka ana samar da rubuce-rubuce
da dama a duniyar intanet. Tare da ƙirƙirar wasu kalmomi dan ƙara bunƙasa
harshen Hausa kammar yadda yazo daga kamfanin Algaita na fassara fina-finai daga
wasu harsunan zuwa harshen Hausa. Misali:
Biyuni - Double body
Turken sadarwa - GPS
Ingantayya - Update
Saƙon
sakaye - Mouse code
Zaizaya - Decode
Ya rage ga masu kishin Hausa da su dage wajen
bunƙasa al’amarin domin kwalliya ta biya kuɗin
sabulu.
4. Yayata Hausa
Idan mutum ya ci gaba da rubutu domin
amfanin Hausawa, to haɓaka ta kawai yake yi. Idan
kuwa ya kasance cewa waɗanda ba Hausawa ba na amfana
da rubutun, to a nan yana yayata ta ke nan. Babbar hanyar yayata Hausa cikin
sauƙi a yau shi ne ta amfani da intanet.
Wanda ke zaune a ƙasar
Hausa na iya yin rubuce-rubuce da za su zaga duniya. Hakan kuwa na ƙara wa harshen sanuwa tare da ɗaga
darajarsa cikin jerin harsunan duniya. Ba makawa, yayatuwar Hausa na daga cikin
abin da ya fifita ta tare da ɗaga darajarta sama da
tsaranta a yau. Duk da haka, “idan kana da kyau, sai ka ƙara da wanka.
KAFAFEN SADARWA
Kafafen yaɗa
labarai na nufin hanyoyin sadarwa na zamani waɗanda
kan iya bai wa ɗimbin jama’a damar samun
bayanai da isar da saƙo
kai tsaye.
Misali: kafar telebijin da Radiyo da
Jarida. Kalmar “media” wadda aka fassara da Kafafen yaɗa
labarai, a ƙarnoni biyu da suka
shuɗe,
ta kasance ana amfani da ita ne kawai ga abin da ya shafi Jaridu. Kafin daga
baya (a faɗaɗa
ma’anarta) ta ƙunshi Radiyo da
Tallabijin.
Intanet ma, kafar sadarwa ce ta na’urorin
zamani wadda ta game duk duniya. Tana ba da damar sadar da bayanai kowaɗanne
iri, kuma zuwa ko’ina a duniya. Har wa yau, Intanet yana ɗauke
da kafafen sadarwa barkatai, da suka haɗa
da; babbar manhajar Gogul (Googol) da ta Korom (Chrome) da kuma ta Mozilla Faya
fos, (Mozilla Firefox). Waɗabanda a cikinsu za a iya
samun manhajar Imel (E-mail). da manhajar Jimel (Gmail) da manhajar Fesbuk
(Facebook) da manhajar Was’af (WhatsApp) da manhajar Tuwita (Twitter) da
manhajar Badu (Badoo) da manhajar Istagiram (Istgram) da manhajar Tugo (2go) da
manhajar Telegiram (Telegram) da manhajar Wicat (WeChat) da manhajar Turu
(True) da manhajar Linkin (LinkedIn) da manhajar Yutub (You Tube) da manhajar
Sikayif (Skype) da manhajar Buloga (Blogger) da sauransu da dama da ba mu
ambata ba.
HAUSA DA KAFAFEN SADARWA
Kusan ana iya cewa tsawon ƙarni ɗaya ko biyu, Hausa ta kasance daga cikin manyan harsuna da ke taka rawa ta fuskar sadarwa a kafafen yaɗa labarai na gida da wajen Nijeriya.
A yau, babu wata ƙasa doron duniya da take ji da kanta,
face tana amfani da harshen Hausa a kafafen yaɗa
labaranta. Musamman abin da ya shafi ɓangaren
radiyo.
Alal misali: Gidan Radiyon BBC da ke
London shi ne ya fara shirye-shiryen Hausa, kafin daga baya Gidan Radiyon Jamus
(DW Hausa) da Muryar Amuruka (VOA) su biyo baya.
A halin yanzu akwai kafafen yaɗa
labarai a manyan ƙasashe
da ke amfani da Hausa, waɗanda suka haɗa
da: Gidan Radiyo Faransa (FRI) da Gidan Radiyon ƙasar
Sin (CRI)
Yusuf (2011) yana cewa, “Kafafen yaɗa
labarai daga Nijeriya da Nijar da Ghana da
Kairo (Cairo) da ma wasu hukumomin yaɗa
labarai na Afirika da dama, duk sun kasance suna amfani da Hausa wajen yaɗa
labarai. Haka kuma, akwai wasu manyan kafafen yaɗa
labarai na duniya da suke amfani da Hausa wajen yaɗa
labarai da suka haɗa da: BBC London da VOA da
Raiyo Moscow da Radiyo Peakin da Radiyo Germany da sauransu.
Harshen Hausa na ƙara haɓaka
tare da tallata al’adunsa da kuma adabinsa ta hanyar shirye-shirye masu ɗimbin
yawa da waɗannan kafafen yaɗa
labarai ke gudanarwa a kowace rana.
MATSALOLIN DA HAUSA TAKE FUSKANTA A KAFAFEN
INTANET
Duk da ɗimbin
nasarorin da Hausa take samu a kafafen sadarwa, akwai tarin matsaloli kuma masu
yawa da take fuskanta a waɗannan kafafen. Ɗaya daga cikin manyan waɗannan
matsalolin da wannan takarda ta fi damuwa da su ita ce, matsalar rubutun
Hausa. Babu shakka duk wanda yake
bibiyar waɗannan kafafen sadarwa na zamani zai ga
cewa, babu wata kafa daga cikinsu da ta tsira daga kwamacalar rubutu. Wanda
wannan ba ƙaramar matsala ba ce
da take gurgunta harshen. Har wa yau, matsalar rashin amfani da jinsi yadda ya
kamata, ita ma matsala ce da ta mamaye Hausa a kafafen sadarwa.
A nan, za mu ɗan
bijiro da wasu ‘yan misalai dangane da yadda waɗannan
matsaloli suke faruwa a wajen amfani da wannnan harshen a kafafen sadarwa.
Misali:
Saɓa ƙa’idar
Amfani da Jinsi:
“An yi girgizar kasa da ya kai……”
maimakon “An yi girgizar kasa da ta kai…….” (Voice of America (VOA), 4 ga
Junairu, 2016. Shirin safe “…Wane waina ake toyawa...... ? maimakon“…Wace waina
ake toyawa?......” (BBC Hausa, 1 ga Fibirairu, 2017 shirin safe, labarai daga
A’isha Sharif Baffa). “…sai dai wannan bitar an shirya wa ‘yan kasuwa ce…”
maimakon “…sai dai wannan bitar an shirya wa ‘yan kasuwa ne…” (Radio France
International (RFI), Alhamis 7 ga Junairu, 2016. Shirin safe, na Kasuwa a Kai
Miki Dole, shirin Musa Kutama).
Matsalar Saɓa
Tsarin Rubutu:
An yi taruka daban-daban a lokuta
mabambanta, inda masana suka tattauna domin daidaita qa’idojin rubutun Hausa.
Taro na qarshe kamar yadda Yahaya (2002) ya bayyana shi ne, wanda aka yi a
babban birnin qasar Nijar, wato Yamai.
A wannan taron ne aka yi matsaya guda a
kan daidaitaccen tsarin rubutun Hausa a Nijeriya da Nijar. Babbar matsalar da
ake fama da ita a yau ita ce, mafi yawan masu rubutu da harshen Hausa, ba su
bin wannan tsari na rubutu da aka yi matsaya a kansh,i wasu da dama ba su ma
san meye tsarin ya shata a wajen rubutu ba, wannan kuma yana haifar da tarnaƙi sosai.
Gurɓata
Tarbiyya:
Intanet tana bada gudunmawa sosai wurin ɓata
tarbiyyar ƴaƴan Hausawa, domin kamin yawaitar intanet
ba za'a taba ganin ƴaƴan Hausawa suna shiga ta batsa shiga ta
tsiraici shiga ta Allah wadai ba don suna jin nauyin yin haka, amma a yanzu
zakaga ƴaƴan
Hausawa suna shiga ta tsiraici suna raye-raye tamkar ba diyan Hausawa ba suna ɗorawa
a shafunan intanet daban daban.
Yawaitar kallon fina-finai na Batsa da
na yammacin duniya a shekarun baya yara basu san yanda wannan rayuwa take ba ta
sha'awa ko ace ta saduwa amma a sanadin intanet zakaga yaron da bai wuce shekara
sha biyar ba yasan yadda zai shiga intanet ya dauko irin waƴannan fina-finai da basu dace ba
Ɓata
Al'adu:
Intanet ta taka muhimmiyar rawa wajen
bata al'adun Hausawa, kamin intanet ba za'a samu irin waƴannan gurbatattun al'adun ba na rashin
kunya da rashin ganin girman manya, dan a yanzu zakaga ƙaramin yaro ya hau kafar intanet yana
zagin shuwagabannin ko sarakuna ba tare da ganin girman su ba ko rashin sanin
ya kamata ba. A yanzu idan kaga wasu abubuwan a TicTok sai ka rantse ba Hausawa
bane sai in kaji sunyi magana ko kaga wasu daga cikin al'adun su sannan zaka
yarda cewa hausawa ne don al'adun da suka nunawa Sam bazakace Hausawa bane.
A yanzu zakaga yar Bahaushe ta dasa ɗauɗauka
tana rawa tana bayyana duk wata halitta da Allah ya yi mata tana yada ta ga
duniya sai kace ba ƴar
Hausawa ba.
INA MAFITA
Mafita a nan ita ce kara ƙaimi wuri kiraye kiraye kan dai-dai
taciyar hanya da kara yaɗa irin illolin da waƴannan abubuwa suke yi da tashi tsaye
wurin kula da irin abubuwan da yara suke ma'amala da su, da bibiyar na'urorin
da wayoyin da yara ke amfani da su, dan sanin irin abubuwan da suke yi a wanna
duniya, kai kuma matsayinka na babba mai hankali sai ka san irin ɗanbonin
da zaka rika ɗorawa su a wayoyin su da na'urorin su da
shawarwari na hikima da jan hankali cikin nishadi, da kara jawo yara ga jiki
don ta wanna hanya ce zaka dora yaro duk yadda kake so in kana bashi isasshen
lokaci dan kula da shi da aza shi a kan irin tarbiyyar da kakaso. Allah ya sa
mu dace.
KAMMALAWA
Wannan aiki yayi ƙoƙarin fito da Bahaushe da irin halayensa da wurin zaman sa da Yaren sa da ma abinci Bahaushe. Kuma Aikin ya duba intanet da irin ma'amalar Bahaushe a duniyar internet da irin cigaban da Harshen Hausa ke samu duk a sanadiyar wanna duniya ta intanet, da irin yadda Hausa ke haɗe wasu yaruka musamman sanadiyar intanet, kuma aikin yayi wai waye kan irin matsalolin da suke cima Bahaushe tuwo a ƙwarya da yadda ya kamata a bi don magance wayyanan matsaloli, musamman na yada batsa a shafukan internet dama shafukan sadarwa ba ki daya
MANAZARTA
Abubakar, N. da Mansur, A. (2018). "Harshe da Adabi, Hanyoyi Ne Na Samar da Wanzuwar Zaman lafiya da cigaba mai ɗorawa" Katsina. Takardar da aka gabatar a Sahen Nazarin Yarukan Afurka. Al'Qalam University, Katsina.
Abubakar, N.(2016). "Harshe Hausa a
kafafen yaɗa labarai."
Sokoto. Takardar da aka gabatar a taron karawa juna sani, A Sahen Nazarin Fasaha da Addini a Jami'ar Usman Danfodiyo dake Sokoto. 1-3 ga watan Maris 2016.
Adamu, A.U. (2002). "Hausa Language and Capture on the Internet" an dauko ranar 01s tgawatan Janairun 2023 A
Amfani, A.H. (2010). "Hausa Internet Terms. " London. Semina paper presents at Department of Anthropology, University of London
Mukoshy, J. I.( 2015). “Nahawun Keɓaɓɓun
Kalmomin Intanet na Hausa.” Kaduna:
Muƙalar da aka Gabatar a Taron ƙarawa Juna Sani a Jami’ar Jihar Kaduna.
Sani, A-U. (2021). "Zamani Zo Mutafi, Al'adun Hausawa a Duniya Intanet." Sokoto. Kundin gigiri na farko da aka gabatar a Sashen Nazarin Yarukan Najeriya, a Jami'ar Usman Danfodiyo dake Sokoto.
Sani, A-U.(2021). "Promoting the use
of the Hausa language on internet." An ɗauko
11 fa watan Janairu 2023 A
Yahaya, I.Y. (2002). "Hausa a Rubuce : Tarihin rubuce-rubuce a cikin Hausa." Zaria. Nothan Nigeria publishing Company.
Zaruƙ, E.M da wasu (2005). "Sabuwar Hanya Nazarin Hausa." Ibadan. University press PLC
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.