Yadda Harshe Ke Sarrafa Ɗan-Adam

 Ilimin walwalar harshe, wani ɓangare ne da ya keɓanta da nazarin ilimin harshe, da al’ada da tsarin zamantakewa a tsakanin al’umma. Hasali ma yana bin diddigin halayyar zaman jama’a da harshe wanda ya danganta da kimiyyar zamantakewar ɗan-Adam musamman halayyar zaman ɗan Adam da ilimin halayyar al’adunsa da kuma ilimin halayyar zaman jama’a. Don haka ne wannan muƙala ta yi ƙudurin bayyana irin rawar da harshe kan taka wajen gudanar da rayuwar ɗan-adam. Da farko an kawo ma’anar harshe da muhimmancin sa ga ɗan-Adam da kuma irin abubuwan da yake aiwatarwa ga al’umma, har ya sarrafa ɗan-Adam cikin hulɗa ko mu’amalarsa ta yau da kullum. A daidai shekarar 1930 ne aka sami wasu masana biyu, Sapir da Whorf da suka bayar da muhimmiyar gudummawa da ke ƙarfafa hujjar yadda harshe ke sarrafa ɗan Adam tamkar yadda ɗan Adam ke sarrafa harshen. A muhawarar da suka gabatar, sun bayar da misali da harshen Indiyawa mazauna Amurka ne, waɗanda aka nuna harshensu ne ya haifar da kasancewar ra’ayoyinsu game da halittun duniya suka sha bamban da na sauran jinsin da ke amfani da harshen ƙasar Turai. Whorf ya yi da’awar cewa, ‘yan ƙabilar Hopi Idian da ke zaune a yankin Arizona, ya sa sun fahimci halittun duniya akasin da yadda sauran ƙabilun da ke magana da harshen Ingilishi suka fahimce su. Saboda a tsarin sigar ginin nahawun harshen ‘yan ƙabilar Hopi an bambanta abu mai rai da maras rai. Har ma sun ɗauka girgije (cloud) da dutsi (stone) duk abubuwa ne masu rayuwa (living thing), wanda harshensu ne ya sa suka yi amanna da haka. Yayin da tsarin sigar ginin nahawun Ingilishi bai alamta haka ba. Wannan shi ya sa ɗan asalin harshen  Ingilishi bai ɗauki halittun duniya tamkar yadda ‘yan ƙabilar Hopi ke kallon su ba. A ƙarshen hasashen Whorf ya kamala da cewa, “ Mun karkasa halittu a bisa ga tsarin da harshenmu na asali ya tanadar mana (Yule, 1998:247). Wannan wata manuniya ce da ke tabbatar da yadda harshe kan sarrafa ɗan Adam.   

Yadda Harshe Ke Sarrafa Ɗan-Adam

Dr. Adamu rabi’u bakura

arbakura62@gmail.com

08064893336

2.0       Ma’anar Harshe 

            Masana harshe sun bayyana ra’ayoyinsu dangane da ma’anar harshe. Daga cikin ra’ayoyin akwai: Crystal ( 2008 ) ya bayyana cewa, “ Harshe wani tsari ne na furici wanda ɗan Adam yake amfani da shi don sadarwa tsakaninsa da wani ɗan Adam ɗin”. shi kuma Garba, (1984) cewa ya yi : “ Harshe wani tafarki ne na isar da saƙwanni dangane da tunani da motsin rai da bukatu, ta hanyar amfani da saututtuka ta fasalin da wata al’umma ta ƙayyade, wanda kuma tilas mai amfani da shi ya koya ne, ba an haife shi da fasalin ba ne”.

            Daga waɗannan ma’anoni za a iya fahimtar ma’anar harshe da cewa: Wani tsari ne na sauti da ɗan Adam ke furtawa wajen isar da saƙo tsakanin su, a kan wani ƙayyadadden fasali da aka amince da shi.

3.0       Muhimmancin Harshe Ga Ɗan Adam

            Sanin kowa ne cewa, harshe ya yi ruwa da tsaki a kusan dukkan al’amurran harkokin rayuwar ɗan Adam. Saboda irin rawar da yake takawa a al’amurran rayuwa ta yau da kullum, ya kasance mai muhimmanci fiye da kima. Misali, za a tarar cewa da harshe ne ɗan- Adam ke saƙe-saƙensa a cikin zuciya, wannan ne ya haifar da kasancewar harshe da tunani tamkar jini ne da tsoka kuma da shi ake ƙaddamar da tunani. Hasali ma za a tarar cewa ta amfani da harshe ne ɗan Adam yake bi ya tuno da wani lamarin da ya faru.

            Wani muhimmin abu kuma shi ne, za a ga cewa, da harshe ne ake ƙaryata ko gaskata wani abu. Kuma shi ne makamin ɗan Adam na furuci. Ta amfani da harshe ake samun fahimtar juna a tsakanin al’umma.

            Har ila yau za a ga cewa da harshe ne ake gabatar da ra’ayoyi da shawarwarin da suka danganci ci-baya ko ci-gaban al’umma. Kuma da shi ake isar da kowane irin saƙo. Waɗannan kaɗan ne daga cikin irin ayyukan da ɗan Adam ke aiwatarwa da harshe.

4.0       Abubuwan Da Harshe ke Aiwatarwa Ga Al’umma:

            Idan aka tsaya cikin natsuwa aka yi amfani da idon basira za a tarar cewa, ba ɗan Adam ne kaɗai ke sarrafa harshe ba, har shi ma harshen kansa yana sarrafa ɗan Adam. Akwai hanyoyi da dama waɗanda harshe ke sarrafa ɗan Adam, daga cikin su akwai:

4.1       Bambanta Mutun Da Dabba

            Harshe ne ya bambanta mutun da dabba. Wato ya sa mutun ya kasance wata halitta ta musamman daga cikin halittun Ubangiji. Wannan ya faru ne a sakamakon magana da mutun ke yi da harshe.

4.1.1    Samar Da Sunaye

            Babban abu na farko da harshe ya yi wa mutane baya ga fifita su da dabbobi, shi ne ya samar musu da sunaye daban-daban domin kiran abu guda a tsakanin al’ummomi. Misali a harshen Hausa muna da kalmar gyaɗa a nan gida Nijeriya inda za a tarar cewa, a wasu harsuna ba haka ake kiran ta ba. Misali:

Harshe                       Yadda suke kira

Filatanci                     biriji

Jukunanci                  fikyin

Tibi (Tiv)                    ahi

Yarbanci                    epa ( Garba,1984:2).

4.1.2    Kasa Al’umma Ƙabila Ƙabila

            Harshe ne ya karkasa mutane zuwa ƙabilu daban-daban. Za a iya tantance

 Wannan a tsakanin al’ummomin duniya masu siffa iri ɗaya, abin da ya bambanta su shi ne harshe. Misali a tsakanin fararen fata, akwai Turawa da Jamusawa da Amurkawa da dai sauransu. Haka kuma idan muka dawo gida Nijeriya za mu tarar cewa akwai al’ummomi da dama waɗanda harshe ne ya bambanta su. Misali Hausawa da Fulani da Yarbawa da Ibo da Igala da Nupawa da Gwari da Idoma da Jukun da Angas da Katab da dai sauransu.

4.1.3     Bayyana Nahiyar Da Mutun Ya Fito:

            Baya ga bambanta ƙabila, za a tarar cewa ko da a cikin ƙabila guda harshe ne ke bayyana ɓangaren da mai magana ya ya fito. Misali, idan mutumin Kanada ya yi magana, da jin lafazinsa za a iya tantance cewa ai ga daga nahiyar da ya fito. Wannan yakan faru ne ta hanyar la’akari da Karin harshen mai magana. Wannan lamarin haka yake ko a tsakanin al’ummar Hausawa. Domin kuwa da zarar ka ji mutum ya ce: “Bara na rubuta.” Ka san mutumin Kano ne, a daidaitacciyar Hausa cewa za a yi “ Bari in rubut.” Ko kuma ka ji an ce:” Wanda ab Bakura”.  Kai da ji ka san mutumin Sakkwato ne ke magana ba ma sai ka tambaye shi ba Karin harshensa ne zai bayyana maka daga shiyar ƙasar Hausar da ya fito.

4.1.4    Bayyana Jinsin Mai Magana:

            Daga cikin aikin da harshe ke yi wa mutane shi ne, bayyana musu jinsin mai magana ko da kuwa ba su yi ido biyu da mai maganar ba. Da zarar sun ji sautin za su iya tantancewa da lafazin mai maganar mace ce ko namiji. Misali an tabbatar da cewa, muryar ( sautin ) namiji babba ne, yayin da na mace ya kasance mai zaƙi da kuma ɗaukar hankalin mai sauraro. Haka kuma abu ne tabbatacce cewa, harshen mata ya bambanta da na maza domin akwai wasu kalmomi ko lafuzza da mata kaɗai suka keɓanta da amfani da su. Irin waɗannan lafuzza ne ake kira da kalmomin ɓoye ko kuma a kira su da lafuzzan da ake sakayawa. Misali, abubuwa kamar: kunama sukan kira ta da “maiƙari” maciji kuwa sukan ce “ yagiyar ƙasa ko maja-ciki”da dai sauran su. Hasali ma mata sun fi keɓanta da Karin Magana da habaici da salon Magana. Namijin da akan ji ya yawaita amfani da irin waɗannan kalmomi akan ɗauke shi tamkar ɗan –daudu.

4.1.5    Ƙarfafa Danƙon Dangantaka Da Fahimtar Juna:

            Wani aiki da harshe ke yi wa al’umma shi ne yana ƙarfafa dangantaka a tsakanin masu amfani da shi, ta wannan ne har za su fahimci juna. Hasali ma ta yadda jama’a kan fahimci harshen junansu ke haddasa su zama tamkar ‘yan uwan juna, har a samu wata ƙwaƙƙwarar hulɗa mai ƙarfi a tsakanin al’ummar.

 

 

 

4.1.6    Yaɗa Al’adu Da Adana Su:

Wani aiki da harshe ke aiwatarwa ga al’umma shi ne yaɗa al’adunsu da suka shafi rayuwa ta gaba ɗaya. haka kuma da shi ne ake adana su don kada su salwanta. Wannan yana faruwa ta cikin tatsuniya da almara da hikaya da dai duk wani nau’i na adabin baka.

4.1.7    Bayyana Halayya:

            Harshe wani abu ne da ke bayyana yanayi da halayen al’umma. Domin sau da yawa akan fahimci nagarta ko rashin nagartar mutum ta hanyar lafuzzansa.

4.1.8    Fayyace Nau’in Ilimi:

            Wani aiki da harshe ke yi a tsakanin al’umma shi ne bayyana musu nau’in ilimin da ya yi tasiri a tsakanin al’umma. Misali, mutumin da yake da ilimin Larabci har kuma ya yi tasiri a rayuwarsa za a ji a duk lokacin da yake magana yana amfani da kalmomin larabci fiye da kima, hakan kan wakana ga mutumin da ke da ilimin Turanci ko Faransanci.

4.1.9    Siffanta Hoton Rayuwa:

            Wani aiki da harshe ke yi wa al’umma, shi ne bayyana al’adunsu da hikimominsu da basirarsu ta fuskar siyasarsu da iliminsu da mu’amalarsu da juna. Babu wani abu da za a iya  amfani da shi wurin cimma irin wannan nasara in ba da taimakon harshe ba.

4.1.10  Bayyana Rukunin Jama’a:

            Harshe na aiwatar da wani muhimmin aiki a tsakanin al’umma, wannan aiki kuwa shi ne, ta hanyar ba da bayani game da rukunin da mai magana yake ciki. Misali, idan mai magana Basarake ne ko mai mulki, za a tarar cewa harshen da yake amfani da shi yana nuna hakan. Hasali ma lafazin zai nuna isa da mulki wato za a ji yana Magana ɗaya bayan ɗaya. Misali sarki ko mai mulki zai dinga amfani da lafuzzan da ke nuna yana waƙiltar al’umma ne. Irin waɗannan kalmomi sun haɗa da:

Kamar yadda muka tanada

Za mu bayar da tallafi.  

Idan kuwa likita ne ko injiniya za a ji yana saka irin kalmomin da suka shafi aikin da yake gudanarwa.

4.1.11 Nuna Dangantaka:

            Wani muhimmin aiki da harshe ke yi wa al’umma shi ne ya fayyace dangantakar da ke akwai a tsakanin al’umma. Akan gane haka ta hanyar magana. Misali, a ƙasar Hausa da zarar mutun ya ce wa wani “ Ranka ya daɗe”, to wannan ya nuna wanda ake gayarwa yana sama da wanda ke gaida shi. Haka idan an ji an ce “ Baba” wato wannan ya nuna wanda ake ambata mahaifi ne ko kuma a matsayin mahaifi yake. Yayin da “ Kawu” ke nuna “Wa” ko “ƙanin” mahaifiya ko wani daga cikin dagin mahaifiya a nasaba.

            Idan muka juyo ta la’akari da wayewar kan ɗan Adam kuma, a nan ma za a fahimci cewa, harshe ne yake sarrafa shi ta yadda za a iya bambance mutumin birni da na ƙauye. Wato daga lafuzzan da kowane ya furta za a iya fahimtar wayewar kansa. Misali, za tarar ɗan birni yana hautsuna harshensa da ƙirƙirarrun kalmomi da suka wanzu a sakamakon ɓulluwar wani yananin rayuwar al’mma wanda ya haifar da gudanar da wata haramtacciyar safar don samun na sakawa a bakin salati. Hasali irin waɗannan lafuzza an ƙirƙire su ne don kauce wa jami’an hukuma. Yayin da mutumin ƙauye harshensa bai gurɓata ba.

Ta fuskar girma ko ƙanƙanta ma, harshe yana yi wa ɗan Adam jagoranci ko ma ya sarrafa shi, domin idan aka lura da yadda rukunin al’umma ya kasu gida biyu ( yara da manya), za a fahimci cewa kowane rukuni yana magana ne ta irin tanadin da harshe ya yi masa, misali ko da a rubuce ne, a sauƙaƙe za a iya fahimtar waɗannan lafuzzan na yara ne ko kuwa na manya ne.

5.0 Jawabin Kammalawa:

            A taƙaice dai, wannan muƙala, ta yi ƙoƙarin duba irin tasirin da keg a harshe a kan ɗan Adam. Nazarin da muka yi ya tabbatar muna da cewa harshe shi ke sarrafa ɗan Adam ya bambanta shi da wani, ko ma ya yi masa jagoranci wurin gudanar da duk wani lamari na rayuwar duniya. Yanke muna iya cewa, harshe ne ginshiƙin da ke ɗauke da rayuwar al’umma domin da shi ne ake sadarwa da fahimtar juna; da shi ake bambanta abubuwa; da shi ake samar da ci gaban rayuwa, da dai sauransu. Wato dai rayuwar ɗan Adam gabaɗaya ya dogara ne ga irin rawar da harshe yake takawa wurin yi masa jagoranci.

MANAZARTA

Tuntuɓi mai takarda