Harshen Hausa harshe ne mai yalwa da faɗi a cikin jerin harsuna iyalin cadi. Yana da kalmomin da ke ƙunshe da ma’anoni masu ɗauke da saƙonni masu ratsa zuciya a duk lokacin da aka yi amfani da su. Taken wannan takarda shi ne, “Gurbin Ashe! a cikin harshen Hausa”. Takarda za ta dubi matsayin wannan kalma da wuraren da take da tasiri idan ta fito a bakin ko furucin mutane. Za a kalli kalmar a guraben tausayi, da mamaki, da tsawatawa, da tambaya, da kuma faɗakarwa. Sau da yawa mutane suna jin Hausawa suna amfani da wannan kalma, amma kaɗan daga cikinsu ke fahimtar saƙonnin da take dauke da shi. Wannan dalili ya sa za a fayyace dalla-dalla amfanin da take yi a maganganun yau da kullum tsakanin jama’a.
Gurbin Ashe! A Harshen
Hausa Iyalin Cadi
ALIYU RABI’U ƊANGULBI
GSM NO. 07032567689
E-mail: aliyurabiu83@gmail.cim
1.0 GABATARWA
Harshen Hausa yana daga cikin jerin gwanon
harsunan iyalin Chadi, kamar yadda sauran harsuna suka taka rawa wajen yin
amfani da kalmomi domin sadarwa tsakaninsu da sauran al’ummomi, haka ita ma
Hausa take, za a ji cewa Hausawa suna amfani da wasu kalmomi a cikin
maganganunsu na yau da kullum waɗanda ba kasafai waɗanda ba su ji harshen
Hausa ba suke gane/ fahimtar manufar yin amfani da su cikin magana ba. Wannan
takarda mai taken “Gurbin Ashe a cikin harshen Hausa” takarda ce da za ta yi
magana a kan matsayin wannan kalma da yadda ake amfani da ita a cikin
maganganun yau da kullum a harshen Hausa.
Duba ga yadda kowace al’umma ta duniya ke da
wasu kalmomi da suke amfani da su don tsawatarwa ko horo da hani ga barin wasu
ayyuka ko ɗabi’u da ba su dace
ba, ya sa wannan takarda ta ɗauki kalmar “Ashe” mai nuna alamar damuwa ko ɓacin rai ta yi nazari
rawar da take takawa wajen bayyana, tausayi ko mamaki ko tsawatarwa ko tambaya
ko faɗakarwa ko gargaɗi ga wasu ɗabi’u ko ayyuka da
suka saɓawa al’adar Bahaushe
1.1 DABARUN BINCIKE
An bi hanyar tattaunawa da mutane dangane da
fahimtarsu a kan amfani da kalmar ‘Ashe’ a maganganunsu na yau da kullum. Haka
kuma an binciki wasu littattafai musamman na kirkirarrun labarai da suke magana
game da tarbiyar ‘ya’yan Hausawa. An kuma dubi kamusun Hausa da na English
Hausa da kuma Hausa English na Bargery.
1.2 RA’IN BINCIKE
An ɗora wannan bincike bisa ga ra’in Jacob Grinn,
wani masani wanda ya yi amfani da mazhabar kirkirarrun labarai wadda ta shafi
nazarin hikimomin ɗan’Adam ta fuskar
labaran gargajiya. Wannan mazhaba ta samu magoya baya da suka haɗa da George Laurance
Gomme Baingile wanda ya tasirantu da mazhabar kuma ya yi ƙoƙarin raba al’adun
al’umma da suka taɓa zama a wuri ɗaya ta hanyar nazarin
labarunsu na gargajiya.
1.3 HARSHE
“Harshe wata muhimmiyar kafa ce da ake amfani
da ita wajen furuci domin a isar da saƙo kai tsaye ko a
fakaice” (Yakasai: 2012). Domin ganin irin yadda harshe yake taka rawa wajen
sadarwa a tsakanin mutane, masana da manazarta sun yi tsokaci daban-daban a kan
ma’anar shi kanshi harshen. Banjo (1971) da Bloom (1933) da Langacker (1972) da
Egbe (1978) da Lohrrey (1986) da sauransu, sun bayyana harshe a matsayin “abin
da yake sadar da saƙonni daban-daban ga al’ummomin duniya. Harshe shi ne ya
bambanta ɗan’Adam da dabba ta
fuskar sadarwa”.
Har wa yau masana da dama sun bayyana harshe
da cewa, wata hanya ce ta sadarwa da ke amfani da sauti bisa ga tsarin dokokin
da nazarin kimiyar harshe ta tanada. Fage (1982) ya bayyana cewa ta hanyar “Harshe
ne al’umma takan samar da damar isar da saƙon da ke ƙunshe a cikin zukatan
al’umma da suka haɗa da aƙida da ra’ayi da kuma
tunani”.
Haka kuma, Salim (1986:1) ya ce “Harshe wata
hanya ce ta furta wasu sautuka masu ma’ana da ɗan’Adam ke amfani da ita domin sadar
da wani muhimmin saƙo” Shi kuwa Anderson (1973) ya ce “Harshe shi ke bambanta
ɗan’Adam (mutum) da
sauran halittu wajen koyon harshe ko da kuwa irin dabbobi da tsuntsayen nan
masu hazaƙar fahimtar magana, kamar Biri da Aku da Alhuda-huda”.
Zaruk (1996) ya bayyana “Harshe a matsayin tunanin ɗan’Adam da yake
bayyanawa a baki ko rubuce”.
Bisa ga tawa fahimta, harshe yana nufin wata
hanya ce da ake amfani da ita domin a sadar da saƙo ga masu sauraro ko
masu karatu a tsakanin al’umma. Don haka bisa ga la’akari da ra’ayoyin masana
daban-daban ya san a yi tunanin in yi tsokai a kan matsayin kalmar ‘Ashe’ a
harshen Hausa da bagiroran da ake amfani da ita.
1.4 ASHE!
Ashe kalma ce da ta samo asali daga kalmar ‘Ash’
da ke nufin kore wani tsuntsu ko dabba da ba ta iya magana. Amma Bahaushe sai
ya yi wa wannan kalma ta ‘Ash’ ƙarin wasalin ‘e’ ta koma ‘Ashe’ don ta
sauya ma’ana da aiki daga kore zuwa kalmar mamaki, Tausayi, gargaɗi da tsawatarwa,
tambaya da kuma faɗakarwa, masu ɗauke da alamar motsin
rai. Bergery (1933) ta kasa wannan kalma gida biyu:
a. Ashe – Mai cin gashin
kanta (Standing independently)
b. Ashe- Mai bayyana
mamaki ko kokonto (An eɗpression of surprise or
incredulity)
Bargery ya bayyana ko fassara kalmar ‘Ashe’
standing independently”, da kuma Ashe, an eɗpression of Surprise or incredulity’. Idan aka dubi
kalmomin na Turanci kamar yadda sabon kamusun Hausa ya kawo cewa.
a. Ashe - eɗpresses surprise of doubt
b. Ashe - eɗpresses confirmation of
something
Wato kalmomin Inglishi suna nuna cewa ‘Surprise’,
da ‘doubt’ suna nuna mamaki da kokonto ne. waɗannan bayanai sun bayyana yadda ake
amfani da kalmar a harshen Hausa. Sai dai a tawa fahimta kalmar, ‘Ashe’ tana
tabbatar da abu ko musanta shi, ko kokonton faruwar shi. Haka kuma tana
tsawatarwa ga hana aikata wani aiki da ya saɓawa al’adar mutanen da ake magana a kansu.
Misali.
1.5 ‘ASHE’ A MATSAYIN TABBATARWA
Wannan yana zuwa ne a farkon jimla, ko ƙarshenta, tare da
tabbatar da ƙudurin da jimlar take magana a kanshi. Wani lokaci yakan
zo a matsayin mai cin gashin kanta, a jimlar, kamar:
a. Ashe Sarki ya tafi
b. Ashe ɗalibai sun tafi
c. Ashe motarka ta
lalace
Haka kuma yakan zo tare da ‘yan sassan ƙarfafawa, ko da ‘mo’,
da dai da fa. Misali:
a. Ashe ma sarki baya
gida
b. Ashe ko binta ta tafi
c. Ashe dai Ali ya gudu
Idan aka dubi yadda waɗannan jimloli suka
kasance, za a taras cewa da ‘Ashe’ na jimla ta ɗaya – ta uku a misali na farko da kuma
‘Ashe’ na ɗaya – na huɗu a misali na biyu
dukansu suna ƙoƙarin tabbatar da ƙudurin jimlolin ne na
ayyukan da aka gabatar.
1.6 ASHE NA MAMAKI/MUSU
Irin wannan ‘Ashe’ na mamaki idan mutum ya faɗe shi to yana mamakin
faruwar abun da aka faɗa masa, wato bai aminta
da maganar ba ko yana mamakin yadda abin ya kasace haka. Wannan ‘Ashe’ yakan zo
shi kaɗai (independent) ko
tare da ‘yan rakiya (Pre-position); misali.
1.6.1 ASHE (INDEPENDENT)
a. Ashe Musa ya aikata
haka!
b. Ashe Bilkisu ta iya
karatu haka!
c. Ashe ba su suka shiga
gidan ba!
A duk lokacin da mai ba da labari ya ji wanda
ake baiwa labarin ya faɗi irin wannan ‘Ashe’,
sai mai ba da labari ya ce ‘kana mamamki ne’, ko ya, ‘masu ke nan’ sau da yawa
irin wannan ‘Ashe’ ana kiransa musu/mamaki.
1.6.2 ASHE KO DAI MA (PRE-POSITION)
a. Ashe ko akwai yaƙi
b. Ashe ma bai gane ba
c. Ashe dai tsoro gare
shi
Shi ma yana daga cikin ashen a mamaki.
1.6.3 ASHE NA KOKONTO
Shi kuwa wannan ‘ashe’ na kokonto ko
turaddadi shi ne wanda ake faɗa wa magana ya nuna ba ta kwanta masa a rai ba. Wato yana
kokonton faruwar lamarin. Kokonto kamar musu ne, sai dai shi ma yakan zo ashen
a tambaya.
Shima wannan ashe yana zuwa a farkon jimla ko
ƙarshe,
kuma yakan zo tare da ɗaya daga cikin ‘yan
sassan ƙarfafawa kamar ‘ko’ da ‘ma’ da dai tare da alamar
tambaya. Misali
Farkon Jimla:
a. Ashe sarki ya dawo?
b. Ashe ko Sarki ya
dawo?
c. Ashe ma Sarki ya
dawo?
d. Ashe dai sarki ya
dawo?
Ƙarshen Jimla
a. Sarki ya dawo ashe?
b. Sarki ya dawo ashe
ma?
c. Sarki ya dawo ashe
ko?
d. Sarki ya dawo ashe
dai?
Irin wannan ashe, mai faɗarsa yana da
birbishin masaniya a kan abin da yake tambaya, wato yana so ne ya ƙara samun tabbacin
dawowar sarki tare da ‘yan sassan ƙarfafawa na ‘ko’ da
‘dai’ da ‘ma’ kamar yadda musuntawa ya zo da su. Wannan ‘Ashe’ idan aka faɗe shi a kan biyo shi
da wata jimla ko wani sashe na jimla wadda za ta ƙara tabbatar da
ingancin kokonton maganar. Misali.
a. Ashe da kyau dai
b. Ashe ko da wuya
c. Ashe dai ba ni zato
1.6.4 ASHE NA HANI
Wannan ‘ashe’ shi kaɗai ya ke zuwa, amma alamar
motsin rai kan biyo baya. Mafi yawa an fi yin amfani da wannan ‘ashe’ idan yaro
yana aikata wani abu maras kyau, wani lokaci makiyaya dabbobi na amfani da shi
domin hana dabba shiga wuri da ba a so, kamar shiga gona ko ɗaki. Misali – Ashe!.
A duk lokacin da yaro yake aikata wani abu,
wanda ba a so sai a yi amfani da kalmar ‘ashe!’ to zai san cewa ba a son abu da
yake yi, sai ka ga ya daina. Dalilin haka yasa ake kiran wannan “Ashe” ‘hani’.
Shi wannan ‘ashe’ na hani ba a faye amfani da shi ba a waƙoƙin baka ko rubutattu
ba, sai dai a maganganun yau da kullum.
1.6.5 “ASHE NA TAUSAYI”
Wani lokaci irin wannan ‘ashe’ yakan zo cikin
sigar mamaki sai dai ba mamaki ba ne domin yana ɗauke da jimla mai nuna tausayawa.
Misali
a. Ashe Musa ya rasu!
b. Ashe gobara ta ƙone gidanka!
c. Ashe Isah yana
asibiti!
d. Ashe saniyarka ta
kasa!
1.7 KAMMALAWA
Amfani da kalmomi na matsayin rai a cikin
wasu maganganu na yau da kullum abu ne da ba a iya kauce masa tun ba a tsakanin
mutanen gida ko al’ummar da ke zaune a unguwa ɗaya ba. Kalmar ‘Ashe’ kalma ce ke da
matsayi daban-daban a cikin maganganun Hausa na yau da kullum.
Sakamakon wannan bincike ya bayyana mana cewa
‘ashe’ kalma ce wadda ba a ɗauke ta da wani matsayi ba, amma kuma tana koyar da
darussa na iya zamantakewa mai kyau a tsakanin al’umma musamman Hausawa. Saboda
haka ‘Ashe’ kalma ce da take taka muhimmiyar rawa wajen faɗakarwa da gyara
zamantakewar al’umma daga miyagun ɗabi’u zuwa ga kyawawa.
MANAZARTA
Tuntuɓi mai takarda.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.