Ilimin tasarifi ɓangare ne na nahawun harshe wanda yake kula da yadda harshe ke sarrafa ƙwayoyin ma’ana wajen ƙirar kalmomi. Sauran manyan sassan nahawun harshe su ne ilimin tsarin sauti da tsarin ginin jumla da fannin ma’ana.
Nazir Ibrahim Abbas
Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya
Jami’ar Usmanu Danfodio, Sokoto
Gsm: +2348060431934
Gmail: ibrahimabbasnazir@gmail.com
Tsakure
Kimiyyar harshe wani fage ne da ke nazarin wasu al’amurra na harshe da suka
shafi tsarin sauti da ƙirar kalma da ginin jimla da kuma ma’ana. Ƙirar kalma ko
tasarifi shi ne yake kula da bayanin ƙirar kalmomi a harshe ta hanyoyin da
masana suka samar. Wasu daga cikin fitattun hanyoyin tasarifi su ne ‘kumbura’ da ‘ƙirƙira’ da
kuma ‘haɗa kalmomi’. Wani abin lura shi ne sunayen Hausawa na
gargajiya waɗanda suka danganci ɗaiɗaikun mutane suna da tsarin tasarifi irin
na sauran gama-garin kalmomi Hausa. Wannan tsarin tasarifin ya shafi ƙera su
daga tushen wasu kalmomin Hausa. Saboda haka akan sami kumbura (wadda ba ta
sauya ajin kalma a nahawu) da kuma tsira ko ƙirƙira (wadda ke haifar da wata
kalma ta daban daga saiwa ko kalmar). Irin wannan hali na tasarifin kalmomin
Hausa kan gudana har ma a cikin sunayen Hausawa na gargajiya. Ta haka ne aka
samar da suna ‘Tunau’ daga kalmar aikatau ‘tuna’,
‘Jatau’ daga Kalmar ‘jaa’, da kuma ‘Giwa’ daga
suna gama-gari ‘giwaa’. Wannan zai tabbatar mana da cewa babu
shakka ilimin tasarifi yana taka rawa sosai a ƙirar sunayen Hausawa na
gargajiya, musammam waɗanda suka danganci ɗaiɗaikun mutane.
Gabatarwa
Ilimin tasarifi ɓangare ne na nahawun harshe wanda yake kula da yadda harshe ke
sarrafa ƙwayoyin ma’ana wajen ƙirar kalmomi. Sauran manyan sassan nahawun
harshe su ne ilimin tsarin sauti da tsarin ginin jumla da fannin ma’ana.
Wannan takarda za ta yi magana ne a kan tasarifin sunayen Hausawa. Takardar za
ta yi nazarin yadda harshen Hausa yake ƙera suanyen jama’a da suka danganci ɗaiɗaikun
mutane ta hanyar ilimin tasarifi. A takardar za mu ga cewa sunayen Hausawa
kamar sauran kalmomin Hausa, suna bin tsarin tasarifi ko ginin kalmar Hausa.
Takardar a matakin farko, za ta kawo bayani kan ma’anar ‘suna’ da
ma’anar ‘tasarifi’. Bugu da ƙari, takardar za ta tattauna sunaye,
mu kuma nuna yadda ake amfani da fitattun hanyoyin tasarifi na ‘kumbura’ da
‘tsira’ ko ‘ƙirƙira’ wajen ƙera su.
1.1 Ma’anar Suna da Sunayen Hausawa
Ƙamusun Hausa (2006) ya bayyana ‘suna’ a matsayin ‘kalmar da ake amfani
da ita wajen kira ko ambaton wani abu’.
Bargery (1934: 956) ya ce: ‘suna kalma ce da ake kiran mutum ko bukin
da ake yi a rana ta bakwai ta haihuwar yaro ko yarinya a cikin al’ummar
Hausawa’.
Sa’eed (1977:25) ya ce: ‘sunaye kalmomi ne da ke bayyana mutane da
wurare, kuma suna da ma’ana kaɗan’.
Daga waɗannan bayanai, muna iya cewa a dunƙule, ‘suna kalma ce da ake
amfani da ita wajen ambaton wani abu, musamman don bambancewa da kuma
rarrabewa’.
Sunayen Hausawa
Ana iya rarraba sunayen Hausawa zuwa rukunai daban-daban da suka haɗa da
sunayen mutane da na dabbobi da na tsuntsaye da ma wurare da kuma na garuruwa
da tsaunuka.
A cikin sunayen Hausawa na mutane akwai; ‘Sunayen Gargajiya da Sunayen
Yanka da Sunayen Laƙabobi da kuma Sunayen Dangantaka’. (Yahaya
1978:3). Wannan takarda za ta keɓanta da yin nazari a kan sunayen Hausawa na
gargajiya da suka shafi ɗaiɗaikun mutane, irin su ‘Dáarí da Tùnáu, Sáadà da
Búudà da Màrká.
Ma’anar Tasarifi
Kalmar ‘tasarifi’, kalma ce ta Larabci. Malaman Hausa suka aro ta suka yi
amfani da ita wajen bayyana wani ɓangare na nazarin nahawu wanda ke kula da
yadda ake ƙera kalma a Hausa.
Fagge (2013:3) ya bayyana tasarifi da ‘ƙirar kalma da ke nazarin ƙwayoyin
ma’ana a harshe da tushen kalmomi da ƙa’idojin kumbura kalmomi da na tsirar
kalmomi da kuma li’irabin kalmomi’.
Tasarifin sunayen Hausawa na gargajiya
Sunayen Hausawa na gargajiya kamar sauran kalmomin Hausa da ake iya sarrafawa,
suna da tsari a nahawu da ake iya aza su a kai wanda ke bayyanar da yadda
tasarifinsu yake gudana.
A wannan ɓangare za mu ga akwai sunayen da muke iya kallo ta fuskar fitattun
hanyoyin tasarifin nan guda biyu, wato: (a) kumbura (b) tsira ko ƙirƙira.
A dukkan waɗannan hanyoyi biyu ana iya amfani da saiwa da ɗafi wajen samar da
kalmomi.
Kumbura a ilimin tasarifi tana nufin ƙera wata kalma daga jikin wata kalmar ba
tare da samun canjin ajin nahawu ba, amma ana iya samun sauyawar jinsi ko adadi
ko kuma sauyawar ajin aikatau daga wani aji zuwa wani. Wasu daga cikin misalan
kumbura a tsarin tasarifi kuwa su ne:
(a) Sifa- kalma: guntu
saiwa: gunt-
ɗafi: -uwa
kumbura: saiwa+ɗafi= guntuwa
(b) Suna- kalma: yaro
saiwa: yar-
ɗafi: -o
kumbura: saiwa+ɗafi=yaro
(c) Aikatau- kalma: haƙo
saiwa: haƙ-
ɗafi: -o
Kumbura: saiwa+ɗafi=haƙo
Tsira kuwa a ilimin tasarifi, tana nufin hanyar da ake bi wajen ƙera wata
sabuwar kalma daga tushen kalma, wadda ajinta na nahawu ya sha bamban da na
kalmar farko. Alal misali:
(a) Suna- kalma: gurgu
saiwa: gurg-
ɗafi: -u (ajin suna) ko –unta (ajin aikatau)
tsirar kalma: gurg+unta=gurgunta (daga suna an samu suna ɗan aikatau)
(b) Suna- kalma: mutum
saiwa-mutum-
ɗafi-ta
tsirar kalma: mutum+ta+mutunta
(c) Sifa- kalma: dolo
Saiwa: dol-
ɗafi: -anci
tsirar kalma: saiwa+ɗafi=dolanci (sifa an samu aiki)
Kumbura A Sunayen Hausawa
A nan akwai wasu azuzuwan kalmomi na nahawu waɗanda kumbura take samar da su.
Waɗannan azuzuwan su ne na suna gama-gari da na ɓoyayyun suna da kuma ajin
sifa.
(a) Suna gama-gari: Wannan ajin suna ne a nahawu wanda ake kiran kowane abu da
shi ba tare da keɓancewa ba, suna ne da ake iya samu a kowane wuri kuma a yi
amfani da shi a kowane yanayi.
A cikin sunayen Hausawa akwai waɗanda ake ƙerawa daga ajin na suna gama-gari don
su koma na ɗaiɗaikun mutane. Misali:
Suna
gama-gari
Sunan Mutum Namiji
ángòo
Ángò
bàƙóo
Bàaƙó
dámóo
Dámó
dárée
Dáré
ɗànɗáa
‘Dànɗá
dóokìi
dóokì
dúmáa
Dúmá
gádóo
Gádó
géebèe
Géebè
ƙóofàa
Ƙóofà
A lura da yadda dogon wasali na ƙarshen suna gama-gari yake komawa gajere a
sunan mutum namiji (ángòo/Ángò).
(b) ɓoyayyen suna: Shi ne sunan abin da ba a iya gain a zahiri. Waɗannan ɓoyayyun
sunayen ma, Hausawa suna amfani da su wajen ƙera sunayensu na gargajiya.
Misali:
Ɓoyayyen Suna
Sunan Mutum
ɗáaríi
‘Dáarí (namiji)
gòodíyáa
Gòodíyá (mace)
ƙwàazóo
Ƙwàazó (namiji)
násáràa
Násárà (mace)
ní’ímàa
Ní’ímà (mace)
wàdáatàa
Wàdáatà (namiji)
yàlwáa
Yàlwá (mace)
yàucíi
Yàucí (mace)
(c) Sifa: Ajin kalma ne wanda ke bayyana suna. Akwai sifofi da yawa da Hausawa
ke amfani da su a matsayin sunaye. Ga misali:
Sifa
Sunan Mutum
dóogóo
Dóogó (namiji)
dúunàa
Dúunà (namiji)
fáríi
Fárí (namiji)
gàjéerée
Gàjéeré (namiji)
kyárcée
Kyárcé (namiji)
ƙàrámàa
Ƙàrámá (mace)
ƙàrámíi
Ƙàrámì (namiji)
A dukkan waɗannan misalan na azuzuwan kalmomi, an yi amfani da hanyar tasarifi
ta kumbura wajen ƙera kalmomin. Abin lura a nan shi ne dogon wasalin ƙarshe na
suna gama-gari da na ɓoyayyun suna da na sifa yakan koma gajere a sunan mutum
(mace ko namiji). Duk da wannan sauyi da kumbura ta haifar, ajin nahawu bai
sauya ba.
Tsira A Sunayen Hausawa
A ɓangaren tsira ma ana amfani da irin wannan hanyar tasarifi wajen ƙera wasu
sunayen Hausawa na gargajiya. Idan aka yi amfani da hanyar tasarifi ta ‘tsira’
don samar da kalma, to, ajin nahawun samammiyar kalmar yakan bambanta da na
kalmar da aka samo sabuwar kalmar daga gare ta. Daga cikin azuzuwan kalmomin da
ake ƙera sunaye daga gare su a wannan ɓangare akwai ajin aikatau so-karɓau mai
gaɓa biyu da ake yi wa ɗafin (-au). Sai kuma aikatau so-karɓau mai gaɓa ɗaya da
ake haɗawa da suna gama-gari. Ga misali:
(a) Aikatau So-karɓau mai gaɓa biyu
Tushen kalma
Aikatau Sunan Mutum
bar-
bàrí
Bàráu
Bar(-au) (namiji)
daɗ-
dàɗaá
Dàɗí
Daɗ(-i) (namiji)
jimr-
jímrèe
Jìmráu
Jimr(-au) (namiji)
koor-
kóorèe Kòráu
Koor(-au) (namiji)
maak-
máakèe
Màakáu
Maak(-au) (namiji)
may-
máyèe
Màyáu
Maay(-au) (namiji)
saad-
sáadàa Sàadáu
Saad(-au) (namiji)
sunt-
sùntàa
Sùntáu
Sunt(-au) (namiji)
tun-
tuna
Tùnáu
Tun(au) (namiji)
(b) aikatau so-karɓau mai gaɓa ɗaya. Wannan ajin ma na aikatau yana tafiya a
kan tsarin tasarifi na tsirar kalmomi. A irin wannan hali, akan yi amfani da
irin wannan aikatau da suna gama-gari, sai a samar da sunan mutum. Daga cikin
misalan waɗannan aikatan da ake ƙera sunayen mutane akwai: Cíi da Jáa da Sháa
da Sóo. Ga misalai:
Aikatau
Suna
gama-gari
Sunan Mutum
Cí
láyyá
Cìiláyyá
Cí
rámàa
Cìirámà
Cí
túmùu
Cìitúmù
Cí
wáakée
Cìiwáké
Jáa
gàbáa
Jàagàbá
Sháa
áayàa
Shàa’áayà
Sháa
ɗáaríi SHÀAƊÁARÍ
Sháa
ráanáa
Shàaráaná
Sháa
rùbùutúu
Shàarùbùutú
Sóo
dángì
Sòodángì
A irin wannan yanayi, ƙirƙira aka yi, inda aka haɗa aikatau da suna gama-gari
aka samar da sunan mutum na gargajiya. Wani abin lura a nan shi ne, dukkan
kalmomin aikatau ɗin suna da karin sautin sama, amma idan aka haɗa su da suna
gama-gari, don samar da sunan mutum, karin sautin aikatan yana canzawa daga
karin sautin sama zuwa karin sautin ƙasa. Mai yiyuwa ne, a samu wani aikatau da
ba mai gaɓa ɗaya ba da ke iya ɗaukar irin wannan ƙirar tasarifi. Amma a wannan
bincike wannan aikatau kawai muka gano.
Kammalawa
Wannan takarda ta yi nazarin tasarifin sunayen Hausawa na gargajiya. Takardar
ta kalli sunayen Hausawa na gargajiya a matsayin kalmomin Hausa da ake iya
nazarin tasarifinsu.
Wajen gudanar da aikin, mun kalli hanyoyin tasarifin nan guda biyu (wato
kumbura da kuma tsira ko ƙirƙira) da ake amfani da su wajen ƙera kalmomin
sunayen Hausawa na gargajiya da suka danganci ɗaiɗaikun mutane. Sunayen, kamar
yadda muka kawo su, sun haɗa da waɗanda ake samu daga suna gama-gari da ɓoyayyen
suna da kuma sifa.
Bugu da ƙari, mun kawo wasu rukunan sunaye da ake ƙerewa ta hanyar amfani da
aikatau so-karɓau mai gaɓa biyu da kuma inda ake haɗa aikatau so-karɓau mai gaɓa
ɗaya da suna gama-gari a samar da harɗaɗɗen sunan mutum.
Wannan bincike ya tabbatar da cewa ana iya kallon wasu al’amurra da suka shafi
tasarifin sunayen Hausawa na gargajiya da suka danganci ɗaiɗaikun mutane.
Manazarta
Abbas, N.I. 2012. ‘Nahawun Sunayen Hausawa’. Kundin Digiri na biyu. Department
of Nigerian Languages, Usmanu Danfodio University, Sokoto.
Abubakar, A. 2001. An Introductory Hausa Morphology. Maiduguri:
University Press.
Abdulmuminu, S. A. 1995. ‘A Study of Coumpound Nouns In Hausa’. M.A. Thesis,
Ahmadu Bello University, Zaria.
Aminu, M. 1992. Matsayin Sunaye a Al’adun Hausa. Kano: Aminu
Zinaria Publishers.
Awak, M.K.S and Et al 2002. ‘Linguistic Overview of Tangale Traditional
Names: Examples from Tangale East’. In Maiduguri Journal
of Linguistics and Literary Studies. Vol. iv No. 2.
Bargery, G.P. 1934. A Hausa English and English Hausa Vocabulary. London:
Oxford University Press.
CNHN. 2006. Ƙamusun Hausa. Zaria: Ahmadu Bello University
Press.
Daudu, G.K. 2000. ‘The Structure and Meaning of Fulɓe Personal Names’. In Harsunan
Nijeriya Vol. XX Pp. 75-88. Center for the Study of
Nigerian Languages. Bayero University,
Kano.
Fagge, U.U. 2013. Ƙirar Kalma A Hausa. Zaria: Ahmadu Bello
University Press.
Ibrahim, A.M. 1992. ‘Suna da Sunaye a Al’adar Bahaushe’. Kundin Digirin Farko.
Department of Nigerian Languages. Usmanu Danfodio University,
Sokoto.
Kwantagora, I.S.S. 1997. ‘Tasirin Zamani Da IIIolinsa a kan Sunayen Hausawa’.
Maɗalar da aka gabatar a taron ƙara wa juna sani. Faculty
of Arts and Islamic Studies. Usmanu Danfodio
University, Sokoto.
Madauci, I. and Et al. 1968. Hausa Customs. Zaria: Northern
Nigeria Publishing Company.
Saeed, J.I. 2007. Semantics (Second Edition) Australia:
Blackwell Publishing.
Yahaya, I.Y. 1978. ‘Sunayen Hausawa Na Gargajiya’. Center for the Study
of Nigerian Languages. Bayero University, Kano.
Yakasai, S.A. 2005, ‘Aro ko Ƙirƙira: Nazarin Samuwar Sababbin Kalmomi
A Jami’a da Kuma Garin Sakkwato’. Maƙalar
da aka gabatar a taron ƙara wa juna sani,
Department of Nigerian Languages, Usmanu
Danfodio University, Sokoto.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.