Kayan Kiɗa: Banga, Kotso Kuru/Kuwaru

Na

Abbas Musa
Nuhu Ibrahim Bayawa
Shu’aibu Murtala Abdullahi

Gabatarwa
Buga abubuwan da aka yi musamman don bugawa da busa abubuwan da aka yi don busawa shi ake kira kiɗa. A Ƃangaren nazarin adabin Hausa nazarin waƙa abu ne mai matuƙar faɗi kamar filin sukuwa wanda sai ingarman doki zai iya sukuwa a cikinsa haka nazarin waƙa a yau da jiya.
ƙarƙashin nazarin waƙa ta baka nazarinta ba zai tafi yadda ya dace ba sai da dubin yanayi da yadda ake yin kiɗa da saƙon da kiɗan ke isarwa don cimma nasarar makiɗin. A wannan aiki namu za mu dubi kayan kiɗan Hausa ne guda uku da ake bugawa wato:
1. Kotso
2. Banga
3. Kuru/kuwaru
A wannan aikin za mu bayyana yadda ake haɗa kayan kiɗan da kuma abubuwan da ake buƙata don kayan kiɗan da kuma sautin da suke bayarwa da waɗanda ake kaɗawa kayan kiɗan da makaɗan da ke amfani da kayan kiɗan da za mu bayyana.
Kiɗa shi ne samar da wani sauti na musamman ta hanyar goga wani abu ko busa shi ko grgiza shi ko buga shi ko ƙyanƙyasa shi kuma ya zamanto sautin da aka samar yana da manufa (Dumfawa, 2016).
Zaruk da wasu (1987) sun bayyana ma’anar kiɗa da cewa: “Kiɗa yana nufin wanzar da daddaɗan amo daga abubuwan bugawa ko na gogawa ko na busawa ko kuma na girgizawa.” Misalin abubuwan bugawa shi ne kalangu, na gogawa kuma shi ne kamar goge, na busawa kuma sun haɗa da sarewa, sai na girgizawa kuma kamar kacakaura.
Kashe-kashen Kiɗa

Masana sun karkasa kiɗa zuwa gida uku kamar haka:
1. Jinjina
2. ƙirya/take
3. ƙira

Jinjina
Ita ce inda makaɗi zai kiɗa abin kiɗansa da ɗayan manufa kamar haka:
a. Sanarwa: shi ne inda makaɗi ya zo wurin da zai yi kiɗansa don ya sanar da maigida cewa ga shi ya zo.
b. Gayyata: yana nufin inda makaɗi zai rinƙa kiɗa don jawo hankalin yara cewa za shi wasa, wato dai yana gayyatar mutane zuwa inda zai yi wasa.

ƙirya/take
Shi ne kiɗan da yake ɗauke da wata magana. Take yana samar da abubuwa guda biyu kamar haka:
a. Samar da magana
b. Samar da karin waƙa ƙira
Shi ne kiɗan da bai ɗauke da wata magana amma yana tafiya da karin waƙa.

Dalilin Yin Kiɗa

Daga cikin dalilan da ke sa a yi kiɗa sun haɗa da:
1. Nishaɗi
2. Karin waƙa
3. Sadarwa
4. Mayar da martani
5. Zuga, kamar yadda Dumfawa (2016) ya ce ta kasu gida uku:
i. Zuga kumburau
ii. Zuga ingizau
iii. Zuga ta kariya

Amfanin Kiɗa ga Bahaushe

Kiɗa yana da amfani ga Bahaushe kamar yadda yake da amfani ga sauran al’ummomin duniya. Daga cikin amfanin kiɗa ga Bahaushe akwai:
1. Bahaushe yana samun nishaɗi ga kiɗa. Duk lokacin da ake kiɗa Bahaushe na samun nishaɗi ta hanyar sauraro ko rawa.
2. Bahaushe na amfani da kiɗa wajen sanarwa. Misali idan sarki na son tara jama’a zai bayar da umurni a buga wani abin kiɗi kamar a lokacin Ramadan ko lokacin yaƙi kokuma ayarin fatake ko gun farauta a daji da sauransu.
3. Bahaushe yana amfani da kiɗa don samar da karin waƙa.
4. Bahaushe yana amfani da kiɗa wajen bautar iskoki. Misali a wajen girka da bori.

Su wa Ake wa Kiɗa?

Bahaushe yana kiɗa wa rukunin jama’a kamar haka:
1. Sarakuna
2. Maluma
3. Sana’in Hausawa
4. Sauran jama’a

Kayan Kiɗan Bahaushe

Bahaushe yana amfani da kayayyaki daban-daban wajen kiɗa. Masana sun bayyana nau’o’in kayan kiɗa zuwa gida huɗu kamar haka:
1. Kayan kaɗawa, sun haɗa da:
a. Banga
b. Duma
c. Dundufa
d. Ganga
e. Kalangu
f. Kuru/kuwaru
g. Kotso
h. Jauje
2. Kayan Busawa, sun haɗa da
a. Algaita
b. Kakaki
c. Fare
d. ƙaho
e. Kobira
f. Zilli
g. Sarewa
3. Kayan girgizawa/ƙyanƙyasawa, sun haɗa da:
a. Kacakaura
b. Kwamsa
c. Caki
d. Ruwan gatari
e. Shantu
f. Caki
4. Kayan izga, sun haɗa da:
a. Garaya
b. Goga
c. Gurmi
d. Kukuma
e. Kuntugi
f. Molo

Yadda Ake Koyon Kiɗa

Kiɗa a matsayin sana’a ana koyon sa kamar yadda ake koyon kowace irin sana’a a duniya ba kawai tsakar dare mutum kan tasarwa sana’ar ba, lallai makaɗi ya koya ko dai daga wani ko kuma ya fara koyo daga karan kansa har ya ƙware.
Waɗansu sukan koyi kiɗa ta fara koyon yadda ake buga ɗan kuntuku da kanzaki wanda tun suna bugawa ana cewa ga yadda za su yi da baki har su ƙware.
Bayanin Yadda Ake Yin Wasu Kayan Kiɗa
1. Kotso: Abin kiɗa ne na Bahaushe kuma kotso ya yi kama da kalangu sai dai shi baki ɗaya ke gare shi, kuma da hannu ake buga shi. Sarakuna ake buga wa shi. Daga cikin makaɗan da suka yi suna a ƙasar Hausa wajen buga kotso sun haɗa da:
i. makaɗa Ibrahim Tubale Narambaɗa
ii. Alhaji Sa’idu Faru
iii. Alhaji Musa ɗanƙwairo
Yadda ake kotso kuwa shi ne, ana yin kotso da itacen ƙirya ko gawo ko kaɗanya ko kolo. Da farko za a fafare cikin itace a daidaita tsayinsa a fitar da bakunansa biyu na sama da na ƙasa. Daga nan sai a sami fatar damo ko guza a rufe bakin saman a yi masa ƙangu a ɗaure da tsarkiya. Za a manna wa fatar saman naƙe kana a ɗaura zare mai ƙara amo da diri kuma akwai huɗar da ake yi da ake liƙonta da saƙar zuma kuma ana yi masa maratayi ta yadda za a rataya shi a kafaɗa. Kotso a siffa siriri ne bai kai girman kalangu ba. ya yi kama da banga sai dai bai kai tsayi da girmanta ba.
Abubuwan da suka haɗa kotso su ne:
i. Fata
ii. Nake
iii. Itace
iv. Zaiga
v. Kambu
vi. Maɗauki
2. Banga: Kayan kiɗan sarauta ce sannan ‘yar ƙarama ce tana da rawani a gefenta. Tana da kawara a gefenta. Dumfawa (2016) ya ce idan makaɗi zai buga ta cikin riga yake saka ta saboda ba a son a ga bayanta. Da hannu ake buga ta sannan sauti ɗaya kawai take samarwa wato mai tashi. Sai dai Gusau (2016) ya ce ana yi mata maratayi har ma a rataya ta ga kafaɗa.
Abubuwan da suka haɗa banga su ne:
i. Fata
ii. Itace ko gwangwani
iii. Tsirkiya
iv. Awara
v. Kambu
vi. Nake
vii. ƙiriniya
viii. Ido
3. Kuru/kuwaru: kayan kiɗan Bahaushe ce ana kaɗawa sarakuna ita da kuma manoma. Amma galibi an fi kaɗa wa manoma ita. kuma ana kiɗa shi ga maguzawa masu wasan bauta. Idan za a yi wa manoma akan cire nake, idan kuma za a yi wa sarki sai a sanya shi sannan yana da maratayi. Makaɗan da suka shahara a ƙasar Hausa da kiɗan kuwa su ne:
1. Jibo Magajin Kuwaru
2. Abubuakar Akwara Sabon Birni
3. Abu ɗankurma Maru
Abubuwan da ke haɗa kuwaru/kuru su ne:
i. Fatar akuya
ii. Itace
iii. Zare
iv. Nake
v. Tsarkiya
vi. Maratayi

Naɗewa

A wannan aiki mun dubi ma’anar kiɗa bayan gabatarwa, da kuma kashe-kashen kiɗa. Sannan an dubi dalilin yin kiɗa da amfanin kiɗa ga Bahaushe sannan mun bayyana rukunin mutanen da ake wa kiɗa bayanin kayan kiɗan Bahaushe da yadda ake koyon kiɗa sai kuma bayanin yadda ake yin wasu kayan kiɗa wato kotso da banga da kuma kuwaru/kuru.

Manazarta

Dumfawa, A. A. (2016). Laccar aji ta ALH 404, Sashen Harusnan Nijeriya, Jami’ar Usmanu Danfodiyo, Sakkwato.
Gara, C. Y. (1991). Sana’o’in gargajiya a ƙasar Hausa. Ibadan: Baraka Press and Publishers ltd
Gusau, S. M. (2016). ƙamusun kayan kiɗan Hausa. Kano: Century Research and Publishin Limited, Nigeria.
Zarruk da wasu (1987). Sabuwar hanyar nazarin Hausa don ƙananan makarantun sakandare littafi na biyu.