Na
Abbas Musa
Nuhu Ibrahim Bayawa
Shu’aibu Murtala Abdullahi
Gabatarwa
Buga abubuwan da aka yi musamman don bugawa da busa abubuwan da aka yi don
busawa shi ake kira kiɗa. A Ƃangaren nazarin adabin Hausa nazarin waƙa abu ne
mai matuƙar faɗi kamar filin sukuwa wanda sai ingarman doki zai iya sukuwa a
cikinsa haka nazarin waƙa a yau da jiya.
ƙarƙashin nazarin waƙa ta baka nazarinta ba zai tafi yadda ya dace ba sai da
dubin yanayi da yadda ake yin kiɗa da saƙon da kiɗan ke isarwa don cimma
nasarar makiɗin. A wannan aiki namu za mu dubi kayan kiɗan Hausa ne guda uku da
ake bugawa wato:
1. Kotso
2. Banga
3. Kuru/kuwaru
A wannan aikin za mu bayyana yadda ake haɗa kayan kiɗan da kuma abubuwan da ake
buƙata don kayan kiɗan da kuma sautin da suke bayarwa da waɗanda ake kaɗawa
kayan kiɗan da makaɗan da ke amfani da kayan kiɗan da za mu bayyana.
Kiɗa shi ne samar da wani sauti na musamman ta hanyar goga wani abu ko busa shi
ko grgiza shi ko buga shi ko ƙyanƙyasa shi kuma ya zamanto sautin da aka samar
yana da manufa (Dumfawa, 2016).
Zaruk da wasu (1987) sun bayyana ma’anar kiɗa da cewa: “Kiɗa yana nufin wanzar
da daddaɗan amo daga abubuwan bugawa ko na gogawa ko na busawa ko kuma na
girgizawa.” Misalin abubuwan bugawa shi ne kalangu, na gogawa kuma shi ne kamar
goge, na busawa kuma sun haɗa da sarewa, sai na girgizawa kuma kamar kacakaura.
Kashe-kashen Kiɗa
Masana sun karkasa kiɗa zuwa gida uku kamar haka:
1. Jinjina
2. ƙirya/take
3. ƙira
Jinjina
Ita ce inda makaɗi zai kiɗa abin kiɗansa da ɗayan manufa kamar haka:
a. Sanarwa: shi ne inda makaɗi ya zo wurin da zai yi kiɗansa don ya sanar da
maigida cewa ga shi ya zo.
b. Gayyata: yana nufin inda makaɗi zai rinƙa kiɗa don jawo hankalin yara cewa
za shi wasa, wato dai yana gayyatar mutane zuwa inda zai yi wasa.
ƙirya/take
Shi ne kiɗan da yake ɗauke da wata magana. Take yana samar da abubuwa guda biyu
kamar haka:
a. Samar da magana
b. Samar da karin waƙa ƙira
Shi ne kiɗan da bai ɗauke da wata magana amma yana tafiya da karin waƙa.
Dalilin
Yin Kiɗa
Daga cikin dalilan da ke sa a yi kiɗa sun haɗa da:
1. Nishaɗi
2. Karin waƙa
3. Sadarwa
4. Mayar da martani
5. Zuga, kamar yadda Dumfawa (2016) ya ce ta kasu gida uku:
i. Zuga kumburau
ii. Zuga ingizau
iii. Zuga ta kariya
Amfanin
Kiɗa ga Bahaushe
Kiɗa yana da amfani ga Bahaushe kamar yadda yake da amfani ga sauran al’ummomin
duniya. Daga cikin amfanin kiɗa ga Bahaushe akwai:
1. Bahaushe yana samun nishaɗi ga kiɗa. Duk lokacin da ake kiɗa Bahaushe na
samun nishaɗi ta hanyar sauraro ko rawa.
2. Bahaushe na amfani da kiɗa wajen sanarwa. Misali idan sarki na son tara
jama’a zai bayar da umurni a buga wani abin kiɗi kamar a lokacin Ramadan ko
lokacin yaƙi kokuma ayarin fatake ko gun farauta a daji da sauransu.
3. Bahaushe yana amfani da kiɗa don samar da karin waƙa.
4. Bahaushe yana amfani da kiɗa wajen bautar iskoki. Misali a wajen girka da
bori.
Su wa Ake
wa Kiɗa?
Bahaushe yana kiɗa wa rukunin jama’a kamar haka:
1. Sarakuna
2. Maluma
3. Sana’in Hausawa
4. Sauran jama’a
Kayan Kiɗan
Bahaushe
Bahaushe yana amfani da kayayyaki daban-daban wajen kiɗa. Masana sun bayyana
nau’o’in kayan kiɗa zuwa gida huɗu kamar haka:
1. Kayan kaɗawa, sun haɗa da:
a. Banga
b. Duma
c. Dundufa
d. Ganga
e. Kalangu
f. Kuru/kuwaru
g. Kotso
h. Jauje
2. Kayan Busawa, sun haɗa da
a. Algaita
b. Kakaki
c. Fare
d. ƙaho
e. Kobira
f. Zilli
g. Sarewa
3. Kayan girgizawa/ƙyanƙyasawa, sun haɗa da:
a. Kacakaura
b. Kwamsa
c. Caki
d. Ruwan gatari
e. Shantu
f. Caki
4. Kayan izga, sun haɗa da:
a. Garaya
b. Goga
c. Gurmi
d. Kukuma
e. Kuntugi
f. Molo
Yadda
Ake Koyon Kiɗa
Kiɗa a matsayin sana’a ana koyon sa kamar yadda ake koyon kowace irin sana’a a
duniya ba kawai tsakar dare mutum kan tasarwa sana’ar ba, lallai makaɗi ya koya
ko dai daga wani ko kuma ya fara koyo daga karan kansa har ya ƙware.
Waɗansu sukan koyi kiɗa ta fara koyon yadda ake buga ɗan kuntuku da kanzaki
wanda tun suna bugawa ana cewa ga yadda za su yi da baki har su ƙware.
Bayanin Yadda Ake Yin Wasu Kayan Kiɗa
1. Kotso: Abin kiɗa ne na Bahaushe kuma kotso ya yi kama da kalangu sai dai shi
baki ɗaya ke gare shi, kuma da hannu ake buga shi. Sarakuna ake buga wa shi.
Daga cikin makaɗan da suka yi suna a ƙasar Hausa wajen buga kotso sun haɗa da:
i. makaɗa Ibrahim Tubale Narambaɗa
ii. Alhaji Sa’idu Faru
iii. Alhaji Musa ɗanƙwairo
Yadda ake kotso kuwa shi ne, ana yin kotso da itacen ƙirya ko gawo ko kaɗanya
ko kolo. Da farko za a fafare cikin itace a daidaita tsayinsa a fitar da
bakunansa biyu na sama da na ƙasa. Daga nan sai a sami fatar damo ko guza a
rufe bakin saman a yi masa ƙangu a ɗaure da tsarkiya. Za a manna wa fatar saman
naƙe kana a ɗaura zare mai ƙara amo da diri kuma akwai huɗar da ake yi da ake
liƙonta da saƙar zuma kuma ana yi masa maratayi ta yadda za a rataya shi a kafaɗa.
Kotso a siffa siriri ne bai kai girman kalangu ba. ya yi kama da banga sai dai
bai kai tsayi da girmanta ba.
Abubuwan da suka haɗa kotso su ne:
i. Fata
ii. Nake
iii. Itace
iv. Zaiga
v. Kambu
vi. Maɗauki
2. Banga: Kayan kiɗan sarauta ce sannan ‘yar ƙarama ce tana da rawani a
gefenta. Tana da kawara a gefenta. Dumfawa (2016) ya ce idan makaɗi zai buga ta
cikin riga yake saka ta saboda ba a son a ga bayanta. Da hannu ake buga ta
sannan sauti ɗaya kawai take samarwa wato mai tashi. Sai dai Gusau (2016) ya ce
ana yi mata maratayi har ma a rataya ta ga kafaɗa.
Abubuwan da suka haɗa banga su ne:
i. Fata
ii. Itace ko gwangwani
iii. Tsirkiya
iv. Awara
v. Kambu
vi. Nake
vii. ƙiriniya
viii. Ido
3. Kuru/kuwaru: kayan kiɗan Bahaushe ce ana kaɗawa sarakuna ita da kuma manoma.
Amma galibi an fi kaɗa wa manoma ita. kuma ana kiɗa shi ga maguzawa masu wasan
bauta. Idan za a yi wa manoma akan cire nake, idan kuma za a yi wa sarki sai a
sanya shi sannan yana da maratayi. Makaɗan da suka shahara a ƙasar Hausa da kiɗan
kuwa su ne:
1. Jibo Magajin Kuwaru
2. Abubuakar Akwara Sabon Birni
3. Abu ɗankurma Maru
Abubuwan da ke haɗa kuwaru/kuru su ne:
i. Fatar akuya
ii. Itace
iii. Zare
iv. Nake
v. Tsarkiya
vi. Maratayi
Naɗewa
A wannan aiki mun dubi ma’anar kiɗa bayan gabatarwa, da kuma kashe-kashen kiɗa.
Sannan an dubi dalilin yin kiɗa da amfanin kiɗa ga Bahaushe sannan mun bayyana
rukunin mutanen da ake wa kiɗa bayanin kayan kiɗan Bahaushe da yadda ake koyon
kiɗa sai kuma bayanin yadda ake yin wasu kayan kiɗa wato kotso da banga da kuma
kuwaru/kuru.
Manazarta
Dumfawa, A. A. (2016). Laccar aji ta ALH 404, Sashen Harusnan Nijeriya, Jami’ar
Usmanu Danfodiyo, Sakkwato.
Gara, C. Y. (1991). Sana’o’in gargajiya a ƙasar Hausa. Ibadan: Baraka Press and
Publishers ltd
Gusau, S. M. (2016). ƙamusun kayan kiɗan Hausa. Kano: Century Research and
Publishin Limited, Nigeria.
Zarruk da wasu (1987). Sabuwar hanyar nazarin Hausa don ƙananan makarantun
sakandare littafi na biyu.
2 Comments
[…] Kayan kida […]
ReplyDeleteHausawa masu kyakykyawar al,ada
ReplyDeleteENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.