Taubasantakar Narambada Da ’Ya’yan Sarakuna

Cite this article as: Abdullahi, I. S. S. (2023) ““Taubasantakar Narambaɗa da ‘Ya’yan Sarakuna” Proceedings of International Conference on Ibrahim Narambaɗa Tubali, Center for Research in Nigerian Languages, Translation and Folklore, Bayero University, Kano Pages 55–61 ISBN: 978-978-2111-47-3

Taubasantakar Narambaɗa Da ’Ya’yan Sarakuna

Daga

Ibrahim Abdullahi Sarkin Sudan
 ibrasskg@gmail.com
Shashen Harsunan Nijeriya, Jami’ar Usmanu Danfodiyo, Sakkwato

1.0 Gabatarwa

Wasannin barkwanci da ake samu tsakanin Hausawa da wasu ƙabilu ko tsakanin su da juna ta la’akari da wasu ‘yan bambance-bambance na matsayi ko yanayin dangantaka, ta samar da wata kafa ta annashuwa. Wannan ya sa za a ga dattijo da yaro suna ba’a gwanin ban sha’awa. Za a ga masu mabanbantan sana’o’i suna raha da zumunci na ba’a a tsakanin su. Wannan yanayi yakan haifar da zumunci da ɗebe kewa da annashuwa a zukatan mutane. Haƙiƙa wannan wasa na barkwanci ya samar da wata dama ta cike tazarar da ke tsakani mutanen da yanayin rayuwarsu ta nesanta da juna matuƙa. Nazarce-nazarcen da masana suka yi a kan wannan al’adar sun bayar da haske a kan hakan. To sai dai wani abin da aka lura da shi a wannan fage shi ne giɓin da manazarta suka bari na duban irin hulɗar da ta wanzu tsakanin wasu rukunin jama’a da makaɗan Hausa wanda ya buɗe wani sabon shafi na wasannin barkwanci. Kamar yadda reni da ba’a ke wanzuwa a tsakanin sassan mutane daban-daban a cikin al’umar Hausawa, haka abin yake wanzuwa a tsakanin rukunin wasu makaɗan Hausa da wasu mutane na musamman waɗanda suke da dangantaka da waƙar da suke yi.

Ƙudurin wannan maƙala shi ne ta dubi irin wannan wasa na barkwanci da ke tsakanin wani aji na makaɗan Hausa da wani rukuni na jama’a. Wato tsakanin Makaɗan sarakuna da ‘ya’yan sarakuna. Ayyukan da suka gabata musamman na nazarin waƙoƙin sarakuna sun taƙaita ne a kan duban zambo da habaici a fasulan jigo ko turaku. Tunanin wannan nazari shi ne, lokaci ya yi da za a sauya alƙiblar daga kallon salo da jigo zuwa danganta ainihin lafuzzan waƙoƙin da abin da al’ada ta tanada kamar wasannin barkwanci. Wannan nazari ya ɗauki rigar barkwanci da ke tsakanin taubasai ya zura a wuyan makaɗan Hausa ta la’akari da irin ba’a da suke yi wa ‘ya’yan sarakuna kuma ba yadda suka iya da su kamar dai yadda abin yake tsakanin taubasai. Nazarin ya yi amfani ne da Makaɗa Ibrahim Narambaɗa a matsayin zakaran auna wannan tunani na kallon raha da take wanzuwa a tsakanin makaɗa da ‘ya’yan sarakuna. Wannan tunani na amfani da Narambaɗa ya tuzgo ne bisa la’akari da matsayin da ya taka a wannnan aji na makaɗan sarakuna da kuma kyakkyawar dangantaka ta raha da ta ƙullu a cikin waƙoƙinsa, tsakaninsa da ‘ya’yan sarakuna.

1.1 Taubasantaka

A Ƙamusun Hausa (2006, sh.433) an bayar da ma’anar Taubastaka da “dangantakar ɗan mace da ɗan namiji ko ‘yar mace da ɗan namiji.” Akan kira wanda ko wadda aka haɗa wannan dangantaka da shi ko da ita taubashi (namiji) ko taubashiya (mace). Wannan dangantaka a al’adar Hausawa an yi mata tanadin wasan barkwanci na musamman. Barkwancin da Hausawa suke yi a sakamakon wannan dangantaka yana da ƙarfi matuƙa domin dangantaka ta jini ta haifar da ita. Don haka, ba yadda mutun zai yi idan yana ganin ya cutu a sakamakon wannan wasa illa ya yi haƙuri domin ba zai iya kankare ko rushe dangantakar ba. Tukur (1999) ya nuna cewa, duk inda taubasai suka haɗu, suna takalar juna da ‘yan zantuttukan barkwanci na ban dariya da gori. Haka kuma duk yadda wasan ya yi zafi, ba ya haifar da faɗa a tsakanin su illa ma ya ƙara musu dankon zumunci. A ƙunshiyar wannan wasa, ɗan namiji yakan kalli ɗan mace a matsayin bawa ta la’akari da cewa, ba ya iya gadon gidan da uwarsa ta fito kasancewar mace ta haife shi. Wasa tsakanin taubasai wasa ne mai ban sha’awa da ake yi musamman idan mutanen da suka haɗa alaƙar suka iya bakinsu. Sukan shammaci kan su ta kiran juna da sunayen ban dariya ko ma su yi wa juna ƙazafin wani mummunar abin da ba a aikata ba.

1.2  ’Ya’yan Sarki

‘Ya’yan sarki ga Bahaushe yana dubuwa ta fukoki guda biyu. Yana iya kasancewa ‘ya’yan sarkin da ake magana a kan sa. Wato ‘ya’yan da ya haifa. A ɗaya ɓangaren kuma musamman idan an yi la’akari da abin da makaɗan baka na Hausa suke nufi a cikin waƙoƙinsu, to yana nufin duk wani jinin sarauta ko kuma wanda ya gaji sarautar kuma zai iya zama sarki. Makaɗan fada na Hausa suka yawaita ambaton ‘yan sarki ko ɗan sarki ko ‘ya’yan sarki a cikin waƙoƙinsu bisa dalilai da yawa. Sukan mayar da hankali gare su idan suna yaba sarki sai su rinƙa kushe su ta hanyar yi musu zambo ko habaici. Mawaƙan fada ba su cika mayar da hankali a kan mata daga cikin ‘ya’yan sarki ba. An fi lura da abin da mazan suke yi na burgewa ko na kasawa wanda shi kan zama wani jigo a waƙa ta fuskar yabo ko kushewa. Komai girma ko matsayi ko muƙamin mutum a al’uma, makaɗan Hausa ɗan sarki suke kiran sa in dai ya gaji sarautar.

2.0 Narambaɗa a Matsayin Taubashin ’Ya’yan Sarakuna

Makaɗa Ibrahim Narambaɗa ya yi ƙoƙarin gina dangantaka tsakanin sa da ’ya’yan sarakunan da yake yi wa waƙa kamar dai yadda abin yake tsakanin taubasai. Ya sami cin nasarar sa wannan riga na alaƙa ne ta amfani da fasahar da Allah ya ba shi na iya cusa barkwanci a cikin waƙoƙin nasa. Zai iya yuwuwa ya kasa aiwatar da irin wannan wasa in cikin waƙa, sai Narambaɗa ya mayar da alaƙar kamar yadda take a tsakanin taubasai. Shammatar da yake yi wa ‘ya’yan sarakuna da kuma muzanta su da yake yi, yakan sa raha da annashuwa a zukatan mutane masu sauraro, ya kuma ƙara danƙon zumunci tsakaninsa da waɗanda yake yi wa barkwacin. Ire-iren waɗannan wasannin ba’a a waƙoƙin Narambaɗa ƙage ne kawai. Yakan bayar da siffofin mutanen da yake muzantawa ta yadda masu sauraro za su iya gane wanda yake yi da shi kai tsaye. Su kuma ‘ya’yan sarakuna a ɗaya ɓangaren dole su bi shi da lalama ta hamyar yin ba’a da shi da ma ‘yan kyaututtuka domin su fanshi kansu tamkar dai yadda irin wannan hulɗa ke shiga tsanin taubasai.

2.1 Nau’o’in Taubasantakar Narambaɗa da ’Ya’yan Sarakuna

A wannan fasalin, an dubi tarin misalan waɗannan wasanni na barkwanci da Narambaɗa ya yi ta furtawa ga ‘ya’yan sarakuna ta hanyar karkasa su a rukunoni daban-daban ta la’akari da abin da kowane rukuni ya ƙunsa.

2.1.1 Danganta ’Ya’yan Sarki da Munanan Ɗabi’u

Munanan ɗabi’u a wurin Bahaushe su ne ɗabi’un da al’ada ba ta aminta da su ba. Duk wanda ya aiwatar da su to ya zubar da mutuncisa a idon jama’a. Akan yi masa kallon mutumin da ya rasa wata daraja ko kima da ya kamata a ce yana da su. Ire-iren waɗannan munanan ɗabi’un a wurin Hausawa sun haɗa da ƙarya da rowa da sata da zina da gulma da ƙeta da rashin kunya da dai sauran su. Narambaɗa a cikin waƙoƙin da ya yi wa wasu sarakuna, yakan fito da waɗannan wasannin na barƙwanci ta hanyar nuna cewa, wasu ‘ya’yan sarakuna sun ɗabi’antu da waɗannan halaye. Yana yin haka ne domin ya ƙara fito da kimar sarkin da yake yi wa waƙa, a ɗaya ɓangaren kuma ya munana abokan hamayyar sarki waɗanda su ne ‘ya’yan sarakunan. Narambaɗa yana yin wannan cushe ne ga taubasan nasa cikin raha ta yadda mai sauraro zai fahimci ba’a yake yi musu kamar dai yadda taubashi yake gaya wa abokin taubastakan nasa. Misali:

Jagora:  Ka ga ɗan sarki da kunnuwa da hwaɗi,

    Ga ya da ƙarya ga ya da rowa,

  Yara:  Ko ka girmama shi ba ya sarki.

       (Bunza, 2009, sh.396).

Samun ɗan sarki maƙaryaci kuma marowaci a al’uma ba ƙaramar illa ba ce. Ko da talaka aka kira haka to an muzanta shi. Da waɗannan munanan ɗabi’u Narambaɗa ya kafa hujjar cewa, ko ya girmama su, sun riga sun nakasa kansu. A wani misalin kuma, mutum ya zama Ɗanbashirwa (mai zawo a kasuwa) ba ƙaramar mummunar ɗabi’a ba ce da ba mai so a danganta shi da shi da ita. To amma kasancewar Narambaɗa taubashi ne ga ‘ya’yan sarki, bai damu ya yi musu irin wannan kallo ba. Ga abin da yake cewa:

Jagora:  Ɗan sarki duk mai hankali,

    Ɗan sarki duk mai arziki,

    in dai ba Ɗanbashirwa na ba.

    Ya san abu Allah ad da shi,

Yara:  Ya ɗauki biya domin gaba.

  (Bunza, 2009, sh.527).

Har wa yau a waƙar “Sarkin Tudu Bala,” Narambaɗa ya jero wasu munanan ɗabi’u guda shida ya danganta su da taubasan nasa, ya kuma nuna ba a zama da masu shi lafiya. Waɗannan halaye kuwa su ne munafuci, da azuzanci (ɗabi’ar ƙirƙiro ƙarya a danganta da mutum) da butulci da ashararanci da ɓarna da kuma ɗabi’ar ƙule mutane. Ga abin da yake cewa:

Jagora:   Sarki ka ga mutum shidda

Yara:   Babu mai zaunawa lahiya da su.

Jagora:   Wanga guda tsohon Munahuki

wanga Azuji wanga Butulu,

guda Ashararu guda Maɓannaci.

Yara:   Akwai wani na nan mai ƙule mutum.

    (Gusau,2003, sh.78).

2.1.2 Dabbanta ’Ya’yan Sarki

Daga cikin hanyoyin da Narambaɗa yake amfani da su wajen aiwatar da wasan barkwanci ga taubasansa ‘ya’yan sarakuna shi ne ya dabbantar da su. Ko dai ya kira su da sunan wata dabba kai tsaye ko kuma ya siffanta su da halaye ko ɗabi’u na wasu dabbobi. Wani abin sha’awa da irin wannan wasan barkwanci na makaɗin shi ne, a kullum ba ya danganta su da dabbobi ko halayen dabbobi masu nagarta kamar zaki ko giwa. Sai dai ya ƙasƙantar da ɗan sarki ta hanyar kwatanta abin da ya yi na kasawa da rayuwar wata dabba. Ga abin da Narambaɗa yake cewa:

Jagora:  Ai, Baban Shamaki karo sai rago,

Yara:  Bunsuru kau da gabanka

  kar a jima bakin banza.

(Bunza, 2009, sh.356).

A nan ya yi wa wani ɗan sarki barkwanci ta hanyar kiransa bunsuru da nuna ba zai iya karo da rago ba wanda shi ne ubangidansa. Haka a cikin wannan waƙar ya kira wani ɗan sarki da burgu domin ya nuna irin halin da yake shiga idan ana ruwan sama. Ga abin da yake cewa.

Jagora:  Haka a yini ruwa a kwan ruwa

  kwaɗɗo sai lela,

Yara:  Shi Burgu na cikin rima

  Wahala ta kammai.

(Bunza, 2009, sh.356).

A waƙar “Gwarzon bahago ɗan Iro,” kai tsaye Narambaɗa yi wa wani ɗan sarki barkwancin kiransa zakara.

Jagora:   Ɗan sarkin da kag ga ya lalace,

   Ya shiga taɓin Bori,

   Ba shi da niyyar sarki,

Yara:   Daɗa hwa sai yawo

   Ya zan zakaran ’Yaɗɗamna,

Jagora:   Katakoro zakara,

Yara:   Katakoro zakara ’Yaɗɗamna,

(Ibrahim Narambaɗa, waƙar ‘Gwarzon bahago ɗan Iro,Mp3)

2.1.3  Fifita Sarki a kan ’Ya’yan Sarki

A waƙoƙin Narambaɗa na sarakuna yakan yaba sarki ya rinƙa nuna fifikonsa a kan kowane mahaluki da ke a ƙarƙashin mulkinsa. Daga cikin waɗanda suke ganin su ma wani abu ne kuma suna iya zama sarki su ne ‘ya’yan sarakuna. Narambaɗa yakan yi amfani da damar da yake samu na dangantakar taubastaka da ke tsanin su ya nuna musu fifikon sarki a kan su. Yakan yi hakan ne cikin raha da ba’a, galibi ya kwatanta abubuwa guda biyu ta nuna sarkin shi ne ya fi fifiko a kan ’ya’yan sarki. Misali:

Jagora:  Ai, ga Giwa tana abin da ta kai,

Yara:  Ga ‘yan namu na kallonta babu damar cewa komai

Gwarzo shamaki na Malam Toron Giwa,

Baban Dodo ba a tamma

Da batun banza.

  (Bunza, 2009, sh.352).

A nan ya kwatanta Sarki da Giwa a cikin dawa, su kuma ‘ya’yan sarki su ne sauran namu daji waɗanda ya kira ’yan namu. A wani misalin kuma yana cewa:

Jagora:  Maɗi bai kai ga zuma ba,

Yara:  Kowal lasa shi ka hwaɗi,

Kwandon wake bai kai ga damen gero ba.

Jagora:  Ai ɗan akuya ko ya yi ƙofoni,

Yara:  Ya san bai yi kamar Rago ba,

Jagora:  Ɗan sarki komi yaƙ ƙasura,

Yara:  Kak ka raba shi da bawan sarki.

Gogarman Tudu jikan Sanda

Maza su yi tsoron ɗan Maihausa

         (Bunza, 2009, sh.364).

A waɗannan ɗiyan waƙa Narambaɗa yana nuna wa jama’a irin fifikon da sarki yake da shi idan an kwatanta da sarki. Ya kwatanta maɗi da zuma, kwandon wake da damin gero, ɗan akuya da rago. Daga ƙarshe dai ya ƙasƙantar da ɗan sarki ta nuna cewa ba shi da bambamci da bawan sarki. Haƙiƙa wannan wani nau’i ne na barkwanci da Narambaɗa ya yi amfani da dangantakarsa da ‘ya’yan sarki ya ƙasƙantar da su zuwa matsayin bayin sarki muddin dai ba su ke kan karagar mulki ba. Taubashi kaɗai zai iya yi wa ɗan sarki haka a zauna lafiya.

2.1.4  Fito da Kasawar ’Ya’yan Sarki

A wata fuska kuma na wasan barkwancin Narambaɗa da ’ya’yan sarakuna, yakan ƙasƙantar da su ta hanyar yi musu ƙage da kasawarsu kamar dai yadda taubashi a kullum ba ya nuna ƙoƙarin abokin taubastakar nasa. Narambaɗa yana cewa:

Jagora:  Ga wani ya ce ba ya sarauta,

Yara:  Wai sai ta faɗi gasassa,

To, ko ta faɗi gasassa,

Yara:   An san ɗan sarkin da ka Sarki,

An bar sarki da kumama.

(Bunza, 2009, sh.400).

A al’adance, idan aka shaidi mutum kumama ne, ba za a taɓa shirya wani abin da ake son nuna zaruntaka da shi ba, ballantana a ce ya yi sarauta. Wannan wani tunani ne na makaɗin ya nuna wa ɗan sarkin ya tanadi rariyar tace waɗanda ba su iya yin saurauta amma a barkwance. A wani misalin kuma Narambaɗa yana cewa:

Jagora:  Gidan ga mutum huɗu ba su sarauta,

Da Sambalko, da Satoto,

Shi wanga na ukku Ƙazami,

Yara:  Na cikon na huɗu ɗinsu Azuji.

(Bunza, 2009, sh.400).

A nan ma Narambaɗa ya yi amfani da kalmomin kasawa ya danganta su da wasu ‘ya’yan sarki don kawai ya muzanta su. Waɗannan duk kalmomi ne da ke iya bayyana a cikin wasan barkwanci na taubastaka.

2.1.5  Cusa wa ‘Yayan Sarki Lalurar Nakasa

Wasan barkwanci na taubasantaka yakan ba mutum dama ya siffanta abokin wasansa da wata nakasa kamar kuturta ko makanta ko ƙusumbi ko hauka da dai sauran su. Yi masa irin wannan wasa zai ga ya munana shi duk da yake a zahiri yana iya kasancewa ba haka abin yake ba. Narambaɗa yana cewa:

  

   Jagora:  Ɗan sarkin da yay yi doro,

    Har yay yi ɗan ƙusumbi,

    Abu dan cumui-cumui,

  Yara:  Faufau ba ka jin an naɗai sarki,

  Jagora:  Ɗan Sarkin da yay yi doro,

    Har yay yi ɗan ƙusumbi,

    Abu dai ɗuƙui-duƙui

  Yara:  Faufau ba ka jin an naɗai sarki.

  Jagora:  Ga su can ƙasashenmu,

    Irin su ba su ƙulla komi ba.

(Bunza, 2009, sh.425).

A nan makaɗin ya yi amfani da nakasar doro da ƙusumbi domin ya muzanta ɗan sarki.

2.1.6 Ayyukan da ba su dace da ’ya’yan sarki ba

A rayuwa ta zahiri akwai wasu ayyuka ko yanayin rayuwa na wasu mutane waɗanda ana iya cewa kai tsaye ba su dace da nasaba ko asalin wasu mutane ba. To duk abin da aka sa ba a gurbinsa ba sai jama’a sun fahimci haka kuma sun nuna rashin dacewarsa. Narambaɗa ya muzanta ’ya’yan sarki ta amfani da wasan barkwanci na taubastakar da ya ƙirƙiro a tsakanin su ya danganta su da wasan tauri ya kuma fito da sakamakon da za a samu idan aka yi hulɗa da su a irin wannan yanayin. Ga abin da yake cewa:

Jagora:  Dut ɗan Sarkin da kag ga

   Ya shiga wasan tauri

Yara:  To! Bari ja nai hwaɗa

   Baƙam Magana ɗai an nan.

Jagora:  Dut ɗan Sarkin da kag ga,

   Ya shiga wasan karma

Yara:  Kak ka taɓai hwaɗa

   Baƙam magana ɗai an nan.

(Bunza, 2009, sh.360).

A nan yana nuna idan har ka ga ɗan sarki ya shiga wasan tauri to kada ka kusance shi. Babu taurin ma yaya ya ƙare da su ballantana sun sami dalili.

2.1.7  Takaicin Rashin Yin Sarauta

Daga cikin abin da makaɗan sarakuna suke yi domin su ƙara harzuƙa ‘ya’yan sarakuna in ba su sami nasara atakarar sarauta ba shi ne su yi musu zambo ko habaici. Wannan wani abu ne mai kama da gwalo ga yaro idan yana cikin takaicin rasa wani abu ko wani yanayi mara kyau da ya shiga. Narambaɗa yakan yi amfani da wannan salo na gwalo ga ‘ya’yan sarakuna a cikin waƙoƙinsa ta amfani da wasan barkwanci na taubastaka da ya ƙirƙiro a tsakaninsu.

Yara:  Ba duka ɗan Sarki ba ka samun Sarki,

Gogarman Tudu jikan Sanda

Maza su yi tsoron ɗan Maihausa

Jagora:  Ɗan sarki duka yag ga sarauta,

Ga ta kamak kusa tai mashi nisa,

  Yara:   In dai bai yi sarautan nan ba,

Sai ya tsufa da mikin zucci

 (Bunza, 2009, shf.364-365).

 

A tunanin Narambaɗa, gurin kowane ɗan sarki ne ya zama sarki. Rashin samun wannan damar zai dasa miki a zuciyarsa wadda ita za ta kashe shi idan bai yi hankali ba. Damar da Narambaɗa ya samu na yin wasa da ‘ya’yan sarakuna ya yi amfani da ita wajen gaya musu hasashen da yake yi na yanayin da suke shiga idan ba su sami kaiwa ga abin da suke so ba.

3.0 Kammalawa

A wannan nazarin, an yi ƙoƙarin danganta wasannin barkwancin da ke tsakanin taubasai da abin da Narambaɗa ya ɗabi’antu da su a cikin waƙokinsa na sarauta. Wannan shahararren makaɗin yana da al’adar yin raha ta furta kalamun wasa masu sosa zuciya ga ‘ya’yan sarakuna a cikin waƙoƙinsa na sarauta. Nazarin ya dubi abin da ake kira taubastaka da kuma abin da ya ƙunsa wanda shi ya bayar da damar samar da wannan alaƙar a tsakanin makaɗin da ‘ya’yan sarki. Haka kuma an waiwayi tarihin Narambaɗa a taƙaice. Shi ma ya bayar da haske a kan wanda ake nazarin a kansa. A rukuni na ƙarshe na nazarin wanda shi ya tabbatar da hasashen da aka yi tun farko na cewa, akwai wasan taubastaka a tsakanin ‘ya’yan sarki da Narambaɗa, an dubi fuskokin wasannin ta la’akari da ɗiyan waƙoƙinsa. Wannan nazari ya gano cewa, Narambaɗa yana amfani da hanyoyi daban-daban wajen nuna wannan alaƙa ta wasa a tsakaninsa da ‘ya’yan sarki. Daga ciki akwai kallon su da munanan ɗabi’u da dabbantar da su da cusa musu nakasa da dangata su da yin ayyukan da ba su dace da matsayinsu ba da dai sauran du. Waɗannan su suka kafa hujjar cewa, Narambaɗa mutum ne mai sha’awar sa raha a cikin waƙoƙinsa. Kuma ba wanda ya rena wajen yin wannan raha da ba’a kamar ‘ya’yan sarakuna. Wasan da ke tsakaninsu na alaƙa ce tsakanin ɗan namiji da ɗan mace watau taubasai.

Manazarta

Bunza, A.M. (2009). Narambaɗa. Lagos: Ibrash Islamic Publication Centre.

Bunza, A.M. (1998). “Naƙalin Diddigin Jirwayin Rayuwar Narambaɗa, Cikin Falsafar Luguden Kalmomin Waƙoƙinsa”. Takardar da aka gabatar a taron ƙara wa Juna sani, tsangayar Fasaha da Nazarin Musulunci. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Danfodiyo.

CNHN (2006). Ƙamusun Hausa na Jami’ar Bayero. Zaria: Ahmadu Bello Uniɓersity Press.

Gusau, S.M. (1996). Makaɗa da Mawaƙan Hausa. Kaduna: Fisbas Media Serɓices.

Gusau, S.M. (2003). Jagorar Nazarin Waƙar Baka. Kaduna: Benchmark Publishers Limited.

Gusau, S.M. (2001). “Waƙar Gogarman Tudu ta Ibrahim Narambaɗa a Mazubin Nazari”, Cikin Algaita, Journal of Current Research in Hausa Studies. Department of Nigerian Languages Series. Kano: Bayero Uniɓersity.

Gusau, S.M. (2002). ‘Saƙo a Waƙoƙin Baka’, Tsokaci kan Turke da Rabe-rabensa’, Cikin Studies in Hausa Language, Literature and Culture. Kano: CSNC, Jami’ar Bayero.

Ibrahim, M.S. (1983). Kowa ya Sha Kiɗa. Zaria: Longman Nigeria Plc.

Katuru, A.M. (1995). “Salon Kinaya a Cikin Waƙoƙin Ibrahim Narambaɗa”. Kundin digirin B.A. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Danfodiyo.

Shinkafi, S.I. (1998). “Shahararrun Waƙoƙin Makaɗa Ibrahim Narambaɗa Tubali (1975 –1960)”. Kundin digirin B.A. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.

Tukur, A. (1999). Kowace Ƙwarya da Abokiyar Ɓurminta. Kano: Gidan Dabino Publishers.

Yahya, A.B. (1997). Jigon Nazarin Waƙa. Kaduna: Fisbas Media Serɓices.

Yahya, A.B. (2001). Salo Asirin Waƙa. Kaduna: Fisbas Media Serɓices.

Yahya, A.B. (2002). “Siffantawa Bazar Mawaƙa: Wani Shaƙo Cikin Nazarin Waƙa”, Cikin Studies in Hausa languages, Literatire and Culture. Kano: CSNL, Jami’ar Bayero.

Zurmi, M.I. (1981). “Form and Style in Hausa Oral Praise Songs” in Oral Poerty in Nigeria. (leds) by Abalogun and others. Lagos: Nigeria Magazine.