TAKARDAR DA AKA GABATAR A TARON ƘARAWA JUNA SANI WANDA ƘUNGIYAR MARUBUTA TA AREWA (AWAN) SUKA SHIRYA A ZAUREN TARO DAKE KWALEJIN KOYAR DA SHARI’A DA ADDININ MUSULUNCI TA MALAM AMINU KANO, JIHAR KANO NIJERIYA RANAR ASABAR –15 GA JANAIRU 2022. ƘARFE 10:00 NA HANTSI DAIDAI BAN- RUWAN DAWAKI
Daga
Dr. Mu’azu Sa’adu Muhammad
SASHIN NAZARIN HARSUNAN NIJERIYA, JAMI’AR SULE LAMIƊO, KAFIN HAUSA, JIHAR JIGAWA, NIJERIYA
07030803404
Email: muazusaadukudan299@gmail.com
Tsakure
Maƙasudin wannan bincike shi ne ƙoƙarin
gano wasu abubuwa da suka shafi ciwon hauka da yadda Bahaushe yake kallan
mahaukaci tare da ciwon hauka, da matsayinsa al’ada. Sannan kuma sai ire-iren
ciwon hauka ta fuskar sanadojin, da kuma ta fuskar ɗabi’ar mahaukaci, sai tasirin yanayi a
kan ciwon. Za’a hararo tare da kawo hanyoyin magance ciwon a gargajiyance. Don
cim ma nasarar wannan bincike, na raba shi zuwa ɓangarori. Na farko yana ɗauke da gabatarwa da ma’anar hauka, da bayanin
hauka a idan masana al’ada. Na biyu yana ƙunshe da wane ne mahaukaci? Abokai ko
aminai, sannan da Maƙwabtan mahaukaci da jirwayen hauka a
adabin bakan Bahaushe ne. kuma, na yi nazari matsayin mahaukaci a mizanin
al’ada tare da bayyana dangantakar mahaukaci da wasu abubuwa da mutane, da dai
sauransu. A ƙarshe sai kammalawa da manarzata.
1.0
GATARWA
Da sunan
Allah Mai rahama Mai jinƙai,
Mai kowa, Mai komai, Mai aikata abin da Ya so, ga wanda Ya so, a sadda Ya so, a
yadda Ya so, ko ana so ba a so dole bayi su so. Tsira da amincin Allah su tabbata
ga shugaban halittu Annabi Muhammadu, da Alayensa da Sahabbansa.
Wannan
muƙala za ta
ɗan taɓo,
wasu bayanai daga masana da ya shafi ciwon hauka da ma’anarta, da faɗaɗa ma’anar, sannan da ire-iren hauka ta
fuskar sanadi, da kashe-kashen ciwon hauka ta fuskar ɗabi’ar mahaukaci, hauka a idan masana al’ada,
da mafarin cutar, da alamunta. Wannan nazari zai haɗa da kawo wasu nau’o’in mutane da suke
abokai, ko aminai, da maƙwabtan mahaukaci ta fuskar halaye. Haka
kuma, akwai wasu abubuwa da mahaukaci bay a so, da wasu kuma abin lura game da
harka da mahaukaci. Binciken ya ɗan hararo wasu dabaru ko hanyoyin neman
waraka daga ciwon. An dunƙule tare da duban matsayin ciwon hauka
da kuma mai fama da shi a al’adar Bahaushe watau yadda Bahaushe ke kallon ciwon
hauka saboda haka ne na yi wa binciken take; Hauka A Idon Bahaushe. zai
ƙunshi
bayanai akan mahaukaci a mazaunin al’ada tare da gano wata dangantaka a
tsakanin mahaukaci da jama’a da mata da yara da abinci da wasu abubuwa.
2.0
Ma’anar Hauka: Abubakar
(2015:200) Hauka ciwo ne na gushewar hankali da tunani da kuma ganin cewar kowa
a cikin jama’a yake yi, bai kamata ba, duk saboda da sakamakon wani ciwo da ya
kama wasu halittu ko wata halitta a cikin ƙwaƙƙwalwar mutum. Ƙamusun
Hausa (2006:198) i.Hauka na nufin rashin hankali. ii. ko Zaɓarɓarkar tukunya a kan wuta. Hauka wata
cuta ce da kan kama mutum a sanadiyar naƙasar da ƙwaƙwalwa ta samu wanda kan sanya tawaya ko
raunin hankali da na tunani ko kuma gushewarsu gaba ɗaya. Ana kiran mai fama da wannan cuta
da makahauci namiji ko mahaukaciya idan mace ce in suna da yawa sai a kira su
mahaukata.
Fassarar hauka ta sha bamban daga
wannan al’umma zuwa waccan, a ko’ina cikin duniya, amma akwai abubuwa da yawa
da duk duniya ta yarda cewa, duk wanda ya yi su ba shakka alamun hauka ne. Misali
in Bahaushe ya ce an yi mai sammu, akasarinmu zamu yarda da haka har mu shiga
neman magani ba don komai ba, sai don mun yarda ana yin sammu, amma in aka ce
ma Bature an yi maka sammu ba wata-wata zai ɗauka cewa kana hauka ne. In Bahaushe
yace yana jin wasu maganganu da ba mai ji daga cikin mutane sai shi, kuma ya
ci-gaba da faɗar
haka, za a ce to ya taɓu.
Haka kuma in Bature ya ce haka shi ma za a ce ya haukace.
2.1
Tushen Kalmar Hauka: ya
fara ne daga kalmar Hauka ta ‘hau’ in aka gutsure ɗafi da aka yi masa,wato ɗafa ƙeya. A harshen Hausa in aka ce ‘hau’
yana nufin hawa ko ɗare
wani abu, a taƙaitacciyar jimlar Hausa, wato ciwon yana hawa kai (ya hau
ka), kai ne muhallin hankali.
A Ƙasar Hausa, dole ne in za a fassara hauka
akan yi la’akari da addini, al’adu, da ɗabi’u, akwai kamar nau’i uku ko huɗu na hauka, a likitance ba a iya wuce
su ba.
1.
Hauka
na ɗan lokaci kamar wanda ya sha giya ko ƙwaya.
Abin da duk zai sa mashayi maye.
2.
Hauka na
rashin lafiya wanda ba abin da ya sha, sai dai don ɓacin rai ko damuwa da tsoro.
3.
Hauka
na aljannu, shi ne wanda aljannu ke shafar mutum a sakamakon haka sai ya rasa
hankalinsa.
4.
Hauka
na halaye, shi ne wanda mutum yana da hankali, amma ya kasa amfani da hankali
wajen aikata abin da zai amfane shi, ko kuma guje wa abin da zai cuce shi.
2.2
Hauka A Ra’ayin Masana: Akwai
bambancin ra’ayoyi akan ma’anar hauka ta lugar harshe da wadda ba ita ba. Ɗalhatu
(2005). A fahimtarsa yana cewa, akwai hauka dangane da:
1.
Mutum
zuwa mutum :- ko da a cikin mahaukata ma haukan hawa hawa ne, wani mahaukacin
na ganin wani ne mahaukaci ko kuma a masu hankalin su ma abin da ya yi wa wani
daidai to a wurin wani hauka ne wannan ya shafi saɓanin tunani ko bambanci wurin zama misali
namiji da mace, mutanen alƙarya da mutanen ƙauye,
ko mai ilmi da jahili.
2. Al’umma zuwa al’umma:- A nan kuwa ya
tsaya ne ga masu hankali, sannan kuma yana da dangantaka da al’adar mutanen
matuƙar
aka ce al’ada ta saɓa
to komai kyawun ga wanda ya yarda da shi ya ke amma shi abokin zai ga aibinsa
sai ya ce hauka ne. Misali Bahaushe da wani mutum daga wata ƙabila
ko Bahaushe da Bature, kamar wani kirari da Bahaushe ke yi wa Bature. “Ɗantasalla
manta salla mai fitsari a tsaye huntu ubangiji mai riga kaci gari ka kwana a
daji.”
Bunza (2006) Bahaushe
na ganin al’adar Bature ta sanya ƙananan tufafi kamar singileti da
gajeren wando ba hula to ai kamar fitar ‘yan kokuwa. Don haka ne ya kira shi da
huntu ubangiji mai riga watau zama ubangiji Bahaushe mai sanya riga fiye da
Bature mai kammalalliyar fita ta taguwa da wando da riga da hula da rawani duk
da haka ga huntu maras sutura ya zama shi ke da iko a kansa.Wannan saɓanin al’ada sai ya sa Bahaushe na ganin
Bature kamar dai ba shi da cikkaken hankali sannan kuma girmama kare da mage da
Bature ke yi, Bahaushe na kallon Bature matsayin wani wawa.
2.3 Alamomin Shigar Hauka: Hauka wata larura ce da take bin
jini,ta baibaye ƙwaƙwalwa. Ko da yake ba duk take baibaye
wa ba, sai dai tana baibaye ɓangaren
basirar mutum. Wannan ciwo kan sanya mutum ya riƙa yin wasu ayyuka da ba na sabun ba,
kamar dariya mara dalili, da kuka, da guje guje, da surutai barkatai, da zage
zage, da jefe jefe, da zama zugum, da dauɗa ko ƙazanta, da saurin fushi da sauransu.
Da farko idan mutum
ya fara cutar hauka, zai fara tsartar da yawu, zazzare idanu ba dalili. Ƙauracewa
jama’a, yawan ƙorafi da mita. bayyana tsiraici.
Alama
ta biyu ita ce, mutum zai fara jin ƙarfi a jikinsa, sannan kuma sai ya fara
yin tunani da yawa to a lokacin da yake tunanin da yawa shi ne za a dinga ganin
mai taɓin hakali yana yin wasu abubuwa kafin
abu ya rikice masa sosai.
2.4
Faɗaɗa Ma’anar Kalmar Hauka: Ta zama ɗabi’a ga Bahaushe, ya ɗauki wata kalma ya faɗaɗa ma’anarta don yin amfani da ita a
wata fuska, ko wani gurbin. Haka kuma ta zama karɓaɓɓiya. Bahaushe ya yi amfani da wannan ɗabi’a ta faɗaɗa ma’anar, a kalmar hauka. Domin da
zarar ya ga wani abu bai yi masa daidai ba, ko ya saɓa hankali ko al’adarsa, sai ya ce, ai
hauka ne ko kuma a aikata wani abu ya saɓa wa ɗabi’a ta yau-da-kullum, to da aikin da
mai aikin duk sai ya kira su tare da dangantakarsu da hauka, sun haɗa da;
1.
Mahaukaciyar
guguwa (guguwa mai ƙarfin gaske)
2.
Mahaukaciyar
kasuwa (mahaukata a gabas da kasuwa)
3.
Mahaukacin
alkali (alƙali mai tsauri)
4.
Mahaukacin
direba (direba mai ganganci)
5.
Mahaukaciyar
riga (tafkekiyar riga)
6.
Mahaukaciyar
gona fankaceciyar (kare kallonka)
7.
Mahaukacin
rami (wawakeken rami)
8.
Mahaukaciyar
dariya (dariyar buɗe baki hagaga)
3.0
IRE-IREN HAUKA (SANADI): A
bisa ɗabi’a ana cewa ba abin da zai faru babu
dalili, wato dole a samu abin da ya kawo, ko ya jawo shi. Muhammad(2008:)
Hausawa suna da irin wannan tunani don sun ɗauki cewa mafarin ciwon Hauka na dogara
ne da wasu sanadoji da sukahaɗa
da:- 1).Gado. 2). Sammu. 3). Komen sammu. 4).Ƙetara. 5). Gamo. 6). Zamani. 7). Camfi.
8). Haɗari. 9). Gigita. 10). Zafin ciwo. 11).
Damuwa. 12).Ƙarya. 13). Jawowa kai.
Alhaji Mamman Shata Katsina a
waƙar Tijjani Dagazau ya ce:
Ni Dai Dana Sanshi Na Gane
Nasan Haukan Na gado Ne
Ni Dai Dana Sanshi Na Gane
Nasan Haukan Nag Ado Ne
Ashe Watakil Ga Uwarshi Yag gada
Ashe Watakil Ga Uwarshi Yag gada
Idan Kaga Hauka Yaƙiwarkewa
Watakil Ga Uwarshi Yag gada
Idan Kaga Hauka Yaƙi warkewa
Watakil Ga Uwarshi Yag gada
Ashe Hauka Na Uwa abin ƙine
Ashe Haukan Nono abin ƙi ne
Ai Ta Dawa’i Baya Warkewa
Ai Ta Dawa’i Baya Warkewa
FRCN
Kaduna 2001
Alhaji Musa Ɗanƙwairo a waƙar
Ali Baba yace:
Ance Wane Baka Shaye-Shaye
To Amma Yana Halin Mashaya
Yasha arsidi Yayi Geji
Munka Game Yan Ta ƙyafce-ƙyafce
Munga Yana Ta Birkitar Idanu.
( KSMC Kaduna 2012)
Alhaji Muhammad Bawa Ɗan
anahe Gandi Kai maza suka tsoro ya ce:
Bai soja bai ɗan
sanda
bay a aikin sarki
ya kama jiran odoji
Lallai wane mahaukaci ne.
(
FRCN Kaduna 2012)
4.0
Kashe-Kashen Hauka (ɗabi’ar
Mahaukaci)
Taɓin hankali suna ya tara, ko da yake dai
sunan ɗaya ne wato hauka, akwai bambance-bambance.
Kamar yadda sanadinsa ya ke daban-daban, inda akan samu saɓani ta fuskar yadda ciwon ya samu
mutum, da muhalli, ko lokacin da ya same shi. Bahaushe ya yi ƙoƙarin
rarrabe bambancin dake tsakanin mahaukata. Wannan kuma ya danganta ne da
rarrabe ɗabi'unsu. Bahaushe ya raba hauka ta
fuskar ɗabi’ar mahaukaci, kamar;1. Haukar Dariya. 2. Haukar kuka. 3. Haukar kurum/kawaici.
4. Haukar sambatu. 5. Haukar ƙarfi 6. Haukar yawo. 7. Haukar hagaga. 8.
Haukar motsuwa. 9. Haukar din-din-din. 10. Haukar ƙarya
5.0
Haukar Cikin Riga
Alhaji Mamman Shata a
waƙar
Tijjani Dagazau ya ce:
wani na hauka a cikin riga
danginai sun gaza ganewa
wani na hauka a cikin sace
danginai sun gaza ganewa
ni dai dana sanshi na gane
nasan haukan nag ado ne
ni dai dana sanshi na gane
nasan haukan nag ado ne
An faɗaɗa ma’anar Kalmar hauka, a inda ya yi
amfani da wannan hanyar ta danganta wasu halaye na wasu na’u’in mutane tare da
sakaya sunan hauka ko jingina ta gare su, ko ga ɗabi’unsu waɗanda aka san su. Don haka, al’ada ta keɓe wasu mutane tare da kallansu a
matsayin masu tauyayyen hankali, wato dai al’ada ta raina hankalinsu, saboda
wani hali ko matsayi da suke ciki. waɗannan mutane kuwa sun haɗa da:
1. Wautar Ƙuruciya 2. Ruɗun tsufa 3. Raunin hankalin mace. 4.
Raunin hankalin bakauye 5. Raunin hankalin kurma 6. Mai shan rake. 7. Mai
jima’i. 8. Dogon mutum 9. Mai ido ɗaya.
10. Mai ƙaramin kai 11. Ɗanbori.
12.Wawa. 13. Ɗan tauri.14. Mai Jin kashi.
5.1 Wautar Ƙuruciya:
wadda yara ke yi tun suna ƙanana
da sunan haukarƙuruciya. Bahaushe ya kasa rayuwar zuwa
kashi biyu (2) wato ƙuruciya, da kuma tashen balaga. A bisa
wannan tunani ne yasa a mafi yawan lokaci idan yaro ya aikata wauta ko
ganganci, Bahaushe kan kawar da kai, sai ya ce; ai bashi da hankali ko a ce ai
yaro mahaukaci ne, in ya girma zai bari ne, ko haukar balaga mai kamar a bi
uwa. Ba-ka-toshi (1990)“yara maza ana haihuwarsu ne ba tare da hankali ba. Sai
dai suna girma ne hankalin na ƙaruwa, wannan yasa yara maza sun fi ƙiriniya
da ɗaukar magana,da sauransu. Yara mata akan
haife su da hankalinsu sai dai suna girma ne hankalinsu yana raguwa, yara mata
sun fi yara maza jin magana, da natsuwa,da biyaya, da kunya sai dai kuma tana
girma hankalin na raguwa, ya kafa hujja kamar haka:
1.
Idan
‘ya mace ta girma ta yi aure to duk ranar da ta zo gidansu sai ta cire zaninta ta
ajiye ta ɗauki
na mahaifiyarta ta ɗaura
wanda zai yi wuya da namiji ya yi haka wajan mahaifinsa.
2.
‘Ya
mace za a same ta tana kwantar da hankalin mahaifinta tare da bashi haƙuri
bisa ɓacin ran da mahaifiyarta take sanya
shi.
3.
‘Ya
mace komai girmanta sai ka iske namiji ƙarami na yi mata faɗa ko da ɗanta ko ƙaninta.
4.
‘Ya mace ko da ta yanke shawara kan al’amari
sai ɗa namiji ya sa hannu jama’a kan amince.
5.2 RuɗunTsufa:
halin da tsofaffi kan shiga a ƙarshan
rayuwa a dalilin yawan shekaru a matsayin raunin hankali ko da yake ba a kira
halin da sunan hauka ba, sai dai suna da dangantaka. Akan haka ne yasa Bahaushe
ke ganin tsoho kamar yaro, sai da lallaɓa a rabu lafiya, haka kuma shi ya ƙara
ƙarfafa
wasan jika da kaka, ta inda jikoki kan riƙa tsokanan kakanninsu da barkwancin da
na auna hankali. Saulawa (2000) Bayan
yawan shekaru dakan jawo wa tsofafi ruɗewa raunin hankali da na tunani akwai wasu
dalilai kamar :Mutuwar wani na kusa,
kamar ɗa,ko
miji ko mata ko aboki.Sauyin rayuwa, kamar rashin aiki ko rashin haihuwa ko
karayar arziki ko talauci da jahilci. Rashin gata ko kulawa ko samun hutu da ƙoshi.
Abin damuwa shi ne
shigar tsufa da wuri kan naƙasa aikin ƙwaƙwalwa
da rassanta ke yi wajen danne wasu abubuwa kamar yawan faɗa, za a ga sun cika faɗa da rikici.
5.3
Raunin Hankalin Mace: Al’ada
na kallon mace a matsayin mai raunin hankali kamar yadda jikinta yake da rauni
to hankalinta da tunaninta. Wannan tunani da Bahaushe ke da shi yasa ya raina
mace, don haka ne dai dai da shawara bai yi da ita, sau da yawa akan ce:Wa zai
biye ma maganar mace. Ai mata mahaukata ne. Ka da ka yi mana maganar mata.
5.4
Baƙauye: Mutumin dake zaune a ƙauye,
ƙauye
wani ɗan rukunin gidaje da ba su da yawa kuma
suna da nisa tsakaninsu da gari, wani ƙauyen ana samunsa a tsakiyar jeji wani
kuma kusa da gonaki waɗanda
mafi yawa sukan fara daga gidan gona. Bisa dalilin ƙarancin
jama’a da kuma nesa da gari da rashin hulɗa da wasu al’ummomi, yasa Bahaushe ke
kallon duk abin da Baƙauye ya yi ake cewa ƙauyanci,
shi ƙauyanci
a zahiri na nufin wauta a kan haka ne Bahaushe ke amfani da ƙauyanci
a wajen sakayakalmar hauka. Raunin hankalin Baƙauye a fili yake, wasu halaye da Baƙauye
kan yi a al’adance ana ɗaukarsu
a hauka shi ya haifar da ƙyamar ƙauyanci. Bala (1998) Baƙauye
na ƙauyatu
ƙanin
hauka. Baƙauye ka fi mahaukaci ban haushi.
Salihu Jan Kiɗi Gusau a waƙar
Sarkin Musulmi Abubakar III yana cewa:
Kusan Baƙauye
Ba kunya garai ba,
Babu lissafi wauta
garai,
Har tasa a yi mai
girman damo.
Shi
kuwa Alhaji Abubakar Ladan Zariya sai yace da Baƙauye:
A Ƙasa
duka kan ba tarbiya
Ba ci gaba sai a tsaya baya
Sai girmankai kaya kaya
Da ƙwafa da
rashin tuna can baya
Ɗan ƙauye ya shiga alkarya
Ga riga na ɗiban haki
Ga kantar dauɗa ba wanki
Sai ya hango mai alkaki
Gagan sai ya ji yana haki.
Ladan A.A. (1986:23)
Shi
kuwa Maikuɗi Ɗanduna
mai kuntigi, sai yace da Baƙauye
In ban da Baƙauye wa
zai sayar da kaza.
Ya sayo maka kan akuya,
Ya ce maka marmari yake yi,
Baƙauye ne
sayar da rogo,
Ɗanye a kasuwa,
Sai ya sayo dafaffe ya hawo,
Jiki a kan hanya yana ci,
5.5
Dogon Mutum: Al’ada
na kallon dogon mutum a matsayin mara cikakken hankali. Wannan kuwa ya faru ne,
dangane da yadda al’ada take ɗaukar
yana da wauta kuma ga gauƙa a kan wasuabubuwa, misali akan ce:Dogo hankalinka a ƙwauri,
Dogo da hankali katari ne, Da wuya dogo ya samu natsuwa, in ka yi gardama ka
dubi raƙumi. Hankali ga dogo sa’a.
Alhaji
Mamman Shata a waƙar Amadun Gaya yana cewa:
Da wuya dogo ya samu natsuwa,
In kayi gardama ka dubi raƙumi
5.6 Kurma: Ana ɗaukar kurma a matsayin wanda ba shi da
cikakken hankali, saboda wauta da kuma rashin sanin abin da yake yi. Bahaushe
na ganin kurma naƙasar rashin ji na bayar da gaggarumar
gudunmawa a game da ƙaranci hankali. Misalin wasu karin
maganganu da Bahaushe ke yi kamar haka: i. Kurma Na dakama mazonka hoge. ii.
Kurma mahaukaci a cikin riga sai an taɓa ake ganewa. iii. Faɗan kurma ba ya ƙarewa,
da an gamu sai ya koma sabo.
5.7 Mai shan rake: An ɗauki mai shan rake a matsayin wanda ba
shi da cikakken hankali, ko bai san abin da yake yi ba, a lokacin da yake shan
rake. Bisa dogaro da matsayin da al’ada ta ɗauka. A al’ada akwai wasu abubuwa da ba
a yarda mai shan rake ya yi ba, balle kuma har ya shugabata,kamar : Bayar da shaida na shari’a ko wani
al’amari. Yanke hukunci a kan kome ne ne. Ba a bar masa ajiyar wani abu. Ba a
tambayar sa komai. Komai ya yi sai a ce santi ne, ko aiki ko labari.
5.8
Mai yin jima’i a lokacin da yake yi: Al’ada
na kallon wanda yake yin jima’i bai san abin da yake yi ba, don yakan fita hayyacinsa,
zai iya yin komai,bai kunyar tsiraici. Akwai wata kyauta ta fitar hankali ko
wadda ta saɓawa
tunani, wadda mutum ke yi wa matarsa, da ake kira kyautar dare, da zarar an ji
haka to an gane, kuma an san lokacin da aka yi kyautar, har ma wata ba’a ake yi
na cewa haba kamar wanda ya faɗo
daga gado? Duk wani magidanci ya gane, a wani lokaci ma har dangin miji kan
tayar da kyautar. Halin da wanda sha’awa ta taso masa ko mai son yin jima’i ke
shiga, shi ke haifar da fyaɗe
ko maɗigo ko luɗu, ko kwartanci ko shige ko, kuma a faɗawa dabba ko mahaukaciya. Akwai masu faɗawa gawar mace don su taketa, hauka ta
tabbata. Aliyu(2005)Sha‘awa
da fushi suna shafar imani cikin ɗan ƙanƙanin Lokaci. Mutum yana iya faɗawa cikin aikata wani abu Mummuna, amma
kuma daga baya, bayan ya aikata sai ya Koma ya yi nadama. Saulawa (2000) Mafi
yawancin matsalolin shimfiɗa a cikin mata, na samun asali ne daga hani ko kunya da aka
san mace da su,
5.9 Mai Ido Ɗaya: Mutum ne mai sauri fushi, ko mafaɗaci, shi yasa ake karin magana cewa: Mai
ido ɗaya ƙyallin masifa. Bisa la’akari da
matsayin da al’ada ta ɗauka,
shi yasa ba shiri tsakaninsa da yara. Don ƙarancin haƙuri,
abin da yara ke so ke nan, domin sun samu abin tsokana, kamar yadda suke
tsokanar mahaukaci ko wawa. Bunza(2006)Mai ido ɗaya idan haka nan aka haife shi da ita, al’ada ta zarge shi
da rashin cikakken hankali. Hausawa na cewa kamar yadda ganinsa yake ba
cikakken ba to haka nan hankalinsa ba cikakke ba ne, yadda duk yake kallon
abubuwa a karkace a gefe ɗaya haka nan hankalinsa yake. Masana al’ada sun ƙara
da cewa a riƙa yi masa uziri musamman ranar laraba
wasu su ce ranar alhamis. Mai dubin gora (mai harara garke) hankalinsa ɗaya da mai ido ɗaya ga al’ada.
Alhaji
Sani Aliyu Ɗandawo a waƙar Sarkin Nasarawa yak e cewa:
Naga idanunai sun barkace
Nasan bashi da sauran hankali.
5.10 Mai Ƙaramin
kai: Ana kallon sa mai
raunin hankali, kamar yadda al’ada ta ɗauke shi. A zahiri dai kansa bai kai na
sauran mutane ba. Bisa ga al’ada, mai ƙarami kai kan yi tarayya da wawa ko
mahaukaci ta fuskoki da yawa, kamar idan ya yi wauta ko wani aiki, duk sai a ce
lura da yadda yake, akan ce: Mai ƙaramin akwai giggiwa. Bunza(2006).idan kai ya zama ƙarami
ƙwarai
yakan shafi hankalin mai shi, ko da yaushe mai ƙaramin kai ba ya da cikakken hankali,
idan wani na da ɗa mai ƙaramin kai akan jawo hankalinsa da cewa
baka ganin ɗan kai gareshi?
Alhaji Musa Ɗankwairo Maradun a waƙar
Sani Bello yana cewa:
Abin
ga da ban mamaki ne,
Wai
shi mahaukaci,
Wai
bai gane mahaukaci ne ba,
Ya
fito yana ta zage-zage.
Nace
baka ɗauki
dabara ba,
Dabarar
rashin dabara ce.
5.11 Ɗan bori: Wani mutum ne, wanda ba cikakke ba.
Wannan kuwa ya samo asali ne daga yadda al’ada ke kallonsa; don kuwa ɗan bori na hulɗa da iskoki, a kowanne lokaci yana iya
birkicewa ya fita hayyacinsa. Don haka, yana iya aikata wasu abubuwa ba tare da
ya sani ba. Wannan ya sa ake ɗaukarsa
mara hankali, Bahaushe na danganta ɗan bori da hauka. Don mahaukaci nada
iskoki, shi ma ɗanbori
haka, akwai wasu halaye da yake tarayya damahaukaci, kamar rashin natsuwa, da
saurin tsorata da shiririta da sauransu. Bahaushe na kallon wanda aka yi wa
girka a matsayin sama-sama to balle kuma shi kansa ɗanbori (wanda shi ke yin girkan). Akan
kiran ɗanbori da sunaye kamar : Gyaran garaya, Wajila. Haccin! (Alamar
motsin rai).Girin-girin-girin.Har. As. Cas kurege.
5.12 Wawa: Mai ƙarancin wayo da rashin hankali,amma ko
da yake an faɗi
rashin hankali ba yana nufin mahaukaci ba ne a haƙiƙa, sai dai a ma’ana.Duk inda dolo yake
Bahaushe na ɗaukarsa
haka-haka, iyakar abin da zai ɗauke
shi mahaukaci ne kurum, ko da yake halayyarsa kan iya zama ta mahaukaci ba
hauka yake yi ba halayensa ne da zai ta nunawa ta yaranta ce wadda ke ƙasa
da shekarunsa. Saulawa (2000) wawa ba mahaukaci ba ne sai dai kawai tarayyarsa
da wasu halayen wauta da rshin sanin ya kamata, su suke sanya masa farin jini a
wajen jama’a, misali akan ce:Wawa
kowa na sonka, amma ba mai son ya haifi kamarka.Wawa ba mahaukaci ba ne in yana
ci kasuwa gida (shika) kwana.Ko wawa ya san nashi.Sauna kira mana sha-sha-sha
in kaga sakarai ku taho tare. Da babu wawa, gara (gwamma) da wawa.
Alhaji Mamman Shata
Katsina a waƙar Tijjani Dagazau yace:
Wai wannan wawan ina zaya
Fangan fangan cikin taro
Ho ɗan
nema mara lura
Tsaya wannan wawan ina zaya
Fangan fangan cikin taro
Ji muane nata zunɗenai
ho ɗan
nema mara lura.
Alhaji Sa’idu Faru a waƙarsa
ta Mahammadu Macciɗo
yana cewa:
Wawa
bai san gatse ba,
Don
an ce za’a bashi Sarki,
Har
gama da tuntuɓe,
Yayi
gincirai nai,
wai
jiran uba yakai.
5.13
’YAN TAURI: Ana
kallonsu marasa hankali, wannan bai rasa dogaro da matsayi da al’ada ta ɗauka na cewa ‘yantauri suna da raunin
hankali don haka ake dangantasu da hauka. Bahaushe na hasashen cewa wasu
abubuwa na yin tasiri a kan ‘yantauri ko mafarauta.Shan jiƙe-jiƙen
sauyoyi ko saƙe-saƙi da ganyaye don neman tsarin jiki,
sukan yi tasiri a jikinsu. Irin waɗannan sauyoyi kamar sauyar (itace)
hankufa, da ƙaimin ƙadangare, sukan sanya rashin haƙuri
da saurin fushi da kaushin halaye, da muggan kalamai a bakinsu.
Waƙar Hamisu sarkin kiɗa Kano, wacce ya yiwa Sabo wakilin
Tauri inda y ace:
Mahaukaci na Tankon Gwamma,
Ba ka rasa garken magani,
Baƙin ciki na Iya baba mahaukaci na Iya
baba.
5.14 Mutum Mai Jin Kashi: Bahaushe nayi wa mutumin da yake jin kashi
wato wanda kashi ya matsawa a matsayinba shi da hankali. Da farko ba ya jin
kunyar tsiraici, bai damu ko wane ne a kusa da shi zai iya tuɓe suturarsa ya yi kashin. Sai bayan ya
gama zai ji kunyar saboda hankalinsa ya dawo jikinsa.
6.0
Abokan Mahaukaci: Akwai wasu nau’in mutane da suke abokai kuma
aminai na hannun dama ga mahaukaci. Waɗannan
sun haɗa
da: yaro, da tsoho, da mace. Dalili kuwa tsini ne ya haɗu da
tsini, saboda sun yi tarayya a wasu halaye kamar haka: ƙorafi, da mita, da raunin hankali,
7.0 Mutane Uku Maƙwabtan Mahaukaci: Akwai
wasu nau’in mutane da suke maƙwabtaka
da mahaukaci. Waɗannan mutane uku da sukan
aikata aikin mahaukaci, amma saboda tsabta da gata gami da matsayin da suke da
shi a cikin jama’a ke hanawa a gane mahaukata ne. Mutanen kuwa su ne: Sarki ko
Shugaba, sai maikuɗi, sai malami. Idan Sarki ya
rinƙa kama karya bai jin shawara, bai ragawa
kowa, sai a ce wai giyar mulki na ɗibarsa.
Mai kuɗi
idan ya fara auri saki ko sayaya ta garagri, ko kyautar fitar hankali sai ace
giyar kuɗi na
zuga wane. Malami kuma in ya fara cewa bashi da malami, ko yafi kowa ilmi, ya
saɓawa
kowa a wajen fatawa shi ma sai ace ilmi na ɗibar
malam wane. Duk sun haukace amma an sakaya.
8.0
Haukar Wucin –Gadi:Bayan waɗannan
kuma akwai wasu abubuwa ko yanayi guda huɗu waɗanda
mutum kan tsinci kanshi a ciki da sukan sanya lafiyayyen mutum yin haukar wucin
gadi, wato ta gajere ko taƙaitaccen
lokaci, sai sun gushe ya yi mamakin abin da ya aikata, su ne kamar haka: Yanayin
fushi, da Yanayin tsoro, da Tasowar sha’awa, da zaƙuwar yi ko samun wani abu.
8.1
Haukar Sayarwa (Ta shye-shaye): A
nan na kira ta haukar sayarwa ce, a bisa dalilin cewa mutum da kanshi zai tafi
wurin da ake sayar da kayan sa maye (ƙwayoyi da dangoginsu), yasa kuɗi ya saya ya shay a yi maye. Shaye-shaye
kalmar jam’i ce ta kalmar sha wadda ke nufin mutum ya sanya wani mai ruwa-ruwa
a baki da haɗiye
shi zuwa cikinsa ko yake Bahaushe ya faɗaɗa ma’anar kalmar kamar haka: ko a ce
mutum ya shaƙi wani abu ta hanci ko ta baki matuƙar
dai ya sanya shi yin maye sai a ce yasha ko yana shaye shaye. Wannan ya samo
asali ne daga shan giya da mashaya key i, har ya zuwa shan miyagun ƙwayoyi.
Bahaushe na kallon duk wani abu da za a sha ko a ci ko a shaƙa
don ya gusar da hankali wanda zai sa shi maye a matsayin barasa. A Ƙasar
Hausa a zamanin da kafin Turawa, Bahaushe bai san wasu abubuwa shaye-shaye na
maye kamar ƙwayoyi ba, sai zaƙami, banju, giya (fito ko duma ko
bammi).
Zamani mai juyi! kwatsam bayan da Turawa suka
zo da nasu kayan shaye-shaye na maye iri-iri, akwai wasu abubuwa da yawa. Don
kuwa ban da giya akwai ƙwayoyi da ganyayen wiwi da hodar ibilis
(koken) da ta heroyin ko da yake su. Akwai kodin wanda yake maganin tari ne,
amma matasa suka mayar da shi na maye, haka kuma matasa sun ƙwaƙulo
ta shaƙawa
wato shalasha, ko da yake dai ba don maye Bature ya yi ta ba, sai domin yin liƙin
tayar keken hawa, amma sai Bahaushe yake yin amfani da shi don yin maye.
9.0
Tausayawa Mahaukaci: A
al’adance Bahaushe baya Ambaton sunan mahukaci ko mahaukaciya kai tsaye. Duk
mutumin dake fama da ciwon, al’adar Bahaushe ta shimfiɗa sharaɗi don ladaftarwa,ba za’a ambaci sunansa
da mahukaci ba, sai a ce mara lafiya, ko mai larura, don nuna damuwa da
tausayawa. Idan ana magana da mara lafiya, ko kuma danginsa, game da abin da ya
faru, an so a kiyaye tare da gujewa faɗin sunan ciwon kai tsaye, sai dai mutum
ya sakaya.
10.0
Al’ada Ta Kawar Da Kai Ga Wasu Ayyuka Da Mahaukaci Ya Yi:
Tsiraicin mahaukaci, da na yaro, da na tsoho.
Ɓarnar
Mahaukaci.
Maganganun Mahaukaci. (sambatu)
11.
0. Abubuwan Da Mahaukaci Baya So
Akwai wasu abubuwa da suka dace a lura
da su game da mahaukaci ko da kuwa ya warke ko kuma yana cikin larurar taɓin hankalin.
Yana
cikin Larura: Ya kamata a kiyaye da mai taɓin hankali a wajen mu'amalla da shi musamman idan yana cikin
larurar ciwon kamar haka:
a. Kada a kira shi da laƙabin mahaukaci
b. Kada a raina masa hankali
c. A guji yi masa tsawa
d. A guji ƙaryata shi duk lokacin da yake magana, amma za a iya yi masa
gyaran zancen cikin hikima.
e. A guji kallonsa ana yi masa dariya
f. A rage wasannin raha da shi
g. Kada a riƙa ƙyamatarsa
h. Kada a riƙa barinsa da yunwa
i. A riƙa amsa tambayoyinsa idan ya yi da lura
j. A shiga tsakaninsa da yara
k. A nisance shi idan yana cikin fushi
Ya
warke: Bayan wannan kuma, idan ya warke daga
cutar, sai a riƙa kiyayewa da waɗannan maganganu tare da shi:
1. Kada a tuna masa yayi ciwon taɓin hankali ko wani abu da ya yi a lokacin ciwon
2. Kada a riƙa yi masa dariya in ya yi magana
3. A nisanci yin gardandama da shi
4. kada a riƙa ƙyamatarsa
5. A riƙa sakar masa fuska
6. A nisanci abubuwan da baya so
7. A riƙa lura da mu'amalarsa da yara
8. A riƙa kulawa da abincinsa, da tufafinsa, da muhallinsa
9. A nisanci yawan masa tambayoyi
11.0
Amfanin Mahaukaci Ga Al’umma
1.
Wa’azi
ne ga mai hankali
2.
Sanin
muhimmancin lafiya
3.
Sanya
nishaɗi saboda tsokana ga yara, zolaya ga
manya.
4.
Faɗar gaskiya
5.
Ɗaukar laifi
12.0
Hanyoyin Warkar Da Cutar Hauka A Gargajiyance
Wannan sashi zai ƙunshi
hanyoyin da Bahaushe kan bi wajen warkar da cutar hauka a gargajiyance. Wannan
kuwa ya shafi tun daga matakin farko da Bahaushe kan ɗauka da zarar an fahimci cewar wani ya
kamu da cutar. Wannan mataki kuwa, shi ne tsarewa har ya zuwa sallama wanda
kuma al’adar Bahaushe ta yarda da haka. Wannan kuwa ya shafi dangin maras
lafiyar da kuma masu ba da magunguna ciwon hauka na gargajiya akan yarda da
tare da amfani da tsarewa a matsayin dabarar magance ciwon. Tsarewa, da Turu, da Mari, da Duka, da Magana, da girka.
13.0 Dangantakar
Mahaukaci, Da Wasu Abubuwa Da Wurare, Da Jama'a
Bahaushe a al'adance ya yi imani cewa,
lallai ne akwai wata dangantaka ta sarari ko ta ɓoye, tsakanin ciwon hauka da wasu
nau'o'in mutane ko wasu abubuwa ko wasu muhallai (wurare). Wannan shi ya haifar
da alaƙa
da ake samu takan gudana tsakanin mahaukaci da waɗannan abubuwan. Bisa wannan dalili ne
ya sa babu yadda za a yi a raba mahaukaci ko mahaukaciya da zuwa, ko zama, ko
mu'amulla da su. waɗannan
abubuwa suna yawan gaske, amma zamu duba guda goma daga cikinsu kamar haka:
1. Dangantakar mahaukaci da jama'a. 2. Dangantakar
mahaukaci da mata
3. Dangantakar mahaukaci da yara. 4.
Dangantakar mahaukaci da abinci
5. Dangantakar mahaukaci da juji. 6.
Dangantakar malhaukaci da kasuwa
7. Dangantakar mahaukaci da marabar
hanya. 8. Dangantakar mahaukaci da wasu bishiyoyi
9. Dangantakar mahaukaci da tsumma 10.
Dangantakar mahaukaci da tsiraici.
14.0
Tasirin Yanayi Ga Ciwon Hauka
A al'dance, Bahaushe ya yarda kuma ya
yi amanna da tasiri da wasu lokuta ko yanayi kan yi akan tashi ko samuwar ko daɗuwar ciwon hauka ga wasu mutanc. Ƙasar
Hausa na da yanayi ko lokuta masu juyawa ko sauyawa guda huɗu kamar haka:1. Rani. 2. Bazara. 3.
Damina. 4. Kaka
Kamar yadda al'adar Bahaushe take, ba
ta bar komai ba game da amfani da shi, ko camfa shi, akan cewa yana da tasiri
ko ta wace hanya ce kuwa. Haka su ma waɗannan lokatai ko yanayi na shekara,
Bahaushe bai bar su haka ba. Sai da ya maƙala wasu abubuwa game da su,
14.1.
Lokacin Rani: Wannan
wani yanayi ne na shekara wanda ba a ruwa sai dai tsabar zafin rana. Bahaushe
ya yi imani da cewa, in rana ta yi tsaka, wvatau ana gamuwa da Iskoki
(aljannu). Don haka, aka camfa yin wasu ayyuka da rani don gudun samun ciwon
hauka.
14.
2. Lokacin Bazara: Shi
wannan lokaci na Bazara, shi ne ƙarshen lokacin rani. Ana samun wannan
lokaci tun daga ƙarshen rani, har zuwa kusa da lokacin
da damina za ta sauka (faɗi).
Bayan wannan kuma, a wannan lokaci ne ake samun tashin iskar guguwa. Bahaushe
kuwa ya camfa lokacin da ake yin guguwa da kuma ita kanta guguwar. An camfă
cewar, guguwa Iska ce mai alaƙa da aljannu, don haka in ta taso tana
iya sanya mutum ya haukace. In dai wani ya ratsa ta ko dai ya kamu da sabuwar
hauka ko kuma tsohon ciwon hauka ya tashi.
14.
3. Lokacin Damina: shi
kuma yanayi ne na shekara, wanda ake samun ruwan sama, kuma ake aikin gona,
watau noma. Kusan an yi sa'a ba a cika samun wani camfi ba a yanayin damuna,
sai dai ɗan abin da ba a rasa ba. Amma dai ciwon
hauka bai cika tashi ba da damuna, sai 'yan kaɗan.
14. 4. Lokacin Kaka: Ita kuwa wani yanayi ne na shekara da yakan zo a ƙarshen
damuna bayan ƙarewar ko ɗaukewar
ruwan sama, lokacin da ake girbin kayan amfanin gona (hatsi). A wannan lokacin
ne ake samun bugawar iskar hunturu, watau lokacin sanyin hunturu tare da buji
ko hazo. Wannan lokaci ne Bahaushe ya camfa shi fiye da kowanne, saboda
Bahaushe ya yarda da cewar iskar kaka tafi tayar da iskoki (aljannu). Bisa
al'ada, idan kaka ta yi, da zaran an ga mutum na yin wasu ɗabi'u da ba a saba da shi ba, sai a ce;
'ya ya ka ke yin abu kamar bugun Iska! ko a ce "Iska ta buga' ko Iskar
kaka ta buga' da dai sauransu.
15.0
Kammalawa:
A ƙarshe wannan
nazari ya yi ƙoƙarin
binciko da kawo yadda lamarin ciwon hauka da kuma yadda Bahaushe ke kallon
ciwon tare da dogaro da matsayin da al'adarsa ta ɗauka. Haƙiƙa tasirin da al'ada ta yi a rayuwar
Bahaushe gaba ɗaya
ba ƙarami
ba ne. An hararo,
wasu bayanai daga masana magabata waɗanda
suka shafi ciwon hauka da ma’anarta, da faɗaɗa
ma’anar, sannan da ire-iren hauka ta fuskar sanadi, da kashe-kashen ciwon hauka
ta fuskar ɗabi’ar
mahaukaci, hauka a idan masana al’ada, da mafarin cutar, da alamominta. Wannan
nazari ya kalli ɗabi’un
wasu nau’o’in mutane da suke abokai, ko aminai, a inda binciken ya haɗa da maƙwabtan mahaukaci ta fuskar halaye. Haka
kuma, binciken ya gano cewa, akwai wasu abubuwa da mahaukaci ba ya so a aikata
masa, sannan da wasu kuma abubuwan lura game da harka da mahaukaci. Binciken ya
ɗan hararo wasu dabaru ko hanyoyin neman
waraka daga ciwon. Wannan Takardar ta nazarci halayen wasu mutane
da suke aikata wasu ayyuka waɗanda suka saɓa da
lafiyayyen tunani. Binciken ya gano ashe Bahaushe na da wani tunani da ya
danganta wasu mutane da hauka, duk da yake ba mahaukatan ba ne. Ya yi wannan ne
bisa la’akari da mu’amullarsu na zamantakewa da sauran jama’a.
MANAZARTA
Abubakar (2015:200) Ƙamusun
Hausa Ahmadu Bello
University Printing Press Zaria.
Abubakar,
S.Y. (1997) "Bori A Zariya" Kundin digiri na biyu (M.A. Hausa) sashen
koyar da Harsunan Nijeriya Ahmadu Bello Zariya.
Aliyu, M.S. (1989), "Hanyoyin
Warkar Da Hauka A Bahaushiyar Al'ada", Kundin Digiri Na Farko, Bayero
University Kano
Aliyu, H.W (2005) Hira da shi a gidansa
ƙofar
Arewa Kudan da ƙarfe 8:30na dare,
Bargery, G. P. (1993) Hausa-English Dictionary
and English-Hausa Vocabulary na Ahmadu Bello University Zaria.Shf :973
Bala na Sadi (1998) Hira da shi a Shiri
Mu shaƙata
Rediyon Nijeriya Kaduna,
Bunza, A.M. (1992), Traditional Concept And
Theories of Mental Iliness, Centre for Hausa Studies, Usmanu Ɗanfodiyo
University, Sokoto.
Bunza,
A.M. (1998), Mahaukaci' A MadMan In Hausa Society, Muƙala
A Cikin Mujallar BEAM": Journal Of Art & Science, Halliru Binji
College Of Arts & Science, Sokoto
Bunza,
AM (2006), Gadon Feɗe Al'ada, Tiwal Nigeria Limited Suru Lere,
Lagos.
CSNL(2006)
Ƙamusun
Hausa Jami’ar Bayero Kano.
Dalhatu, M., (2004), "Hira Da Shi
A Gidansa", Jami'ar Ahmadu Bello, Samaru Zaria. Ronar 22/12/2004 Karfe
1:45
Gora, Y.C (1989), "Matsayin Camfi
a Al'ummar Hausawa", M.A Hausa Dessertation, B.U.Kano.
Gummi, A.M. (2004),"Tafsir
AIkur'ani A Shirin Rabin Sa'ar Makarantar Chanchangi", Rediyo Nijeriya
Kaduna. Ranar 12/2/2004
Ibrahim, M.S. (1982), "Dangantakar
Al'ada Da Addini, Tasirin Musulunci Kan Rayuwar Hausa", Kundin Digiri Na
Biyu, Jami'ar Bayero, Kano.
Imam, A. (1937), Magana Jari Ce,
Northern Nigeria Publishing Company, Zaria
Inuwa, N.S. (2000), Sihirce-Sihirce Da
Hanyoyin Lalatasu Da Ayoyin Alƙur'an.
Jaba, A. (1986), "Bori" B.A. Hausa
Project, University of Maiduguri.
Jankiɗi, S. (2004), "Mu Shaƙata"
Rediyo Nagarta, Marabar Jos, Kaduna
Joshua, Y.G. (1991), "Causes Of
Mental Illness In Afana, B.Sc. PHÊ Project, A.B.U Zaria
Kudan, A.H., "Hira Da Shi A
Gidansa, Ƙofar Arewa, Kudan", Jihar Kaduna Jumia 'a 17/12/2004, 8.45
na Dare.
Ladan, A. (1975), Waƙar
Haɗa Kan Al'ummar Afrika, University Press,
Ibadan.
Last, M. (1991) Spirit Possession and
Therapy: Bori Among Non Muslims in Nigeria" In womens medicine; The
Zar-Bori Cult in Africa aind Beyond International African institute Edinburgh
University Press. pp 49-63.
Lawal, I. (1999), "Hira Da Shi A
Filin Yara Manyan Gobe", Rediyo Nijeriya, Kaduna.
Lawrence, M. Brammer: (1960)
Therapeutic Counseling and Psychotherapy. Printed in Engfewood Cliffs New
Jersey USA.
Mahnud, H. (2005)," Hira Da Shi A
Kwalejin Tunawa Da Sardauna Da ke Kaduna" Ranar 27/4/2005.
Mai Ɗori, J. (2005), "Hira Da Shi A
Rumfarsa Da Ke Kasuwar Sati, Unguwar Dosa, Kawo, Kaduna", Ranar Litinin
22/8/2005.
Mai Gambara, S. (2002), "Filin Mu
Shaƙata",
Rediyo Nijeriya, Kaduna.
Mohammed, A. (2004), "Hira da Shi
A Shagonsa Na Kasuwar Sati, Unguwar Dosa " Kaduna
Muhammad, B. (1974), Malam Muhamman,
Northern Nigeria Publishing Company, Zaria
Nicole, E. (1991) The Hausa Bori
Possession Cult in the Adar Region of Niger: Its Origin and present day
function". In womens medicine: the zar Bori Cult in Africa and Beyond, Intemational
African Institute Edinburgh University Press pp 64-80.
Sada, M. (1968), Uwar Gulma, Northern
Nigeria Publishing Company, Zaria
Sarkin Kiɗa, H. (2002), "Mu Rausaya",
Rediyon Jihar Kano
Saulawa, M.I. (2000), Jagorar Fahimtar
Ciwon taɓin hankali, AI'Sam Printers, Katsina.
Suleiman, A. (2004), "Hira Da Shi
A Gidansa Na Ƙofar Nasarawa", Kano, Ranar Talata 8/2/2005, ƙarfe
10:30 Na Safe.
Umaru, J.T. (1955), Jiki Magayi,
Northern Nigeria Publishing Company, Zaria
Umar, M.B. (1982), "Bori A
Matsayin Wasan Kwaikwayo Na Gargajiya", Taron Ƙarawa
Juna Ilmi, B.U.K.
Wolhp, J.H. (2004), British Journal Of
Psychiatry, Vol. 185. Royal College Of Psychiatrice U.K.
Yusuf, A. (2004), "Tafsirin Alƙur'ani A Watan Azumin Ramadan", Rediyo Nijeriya, Kaduna ƙarfe 9:00 Ranar 27/10/2004.
1 Comments
Madalla da wannan nazarin,kuma mutane da yawa sun amfana da wannan binciken,wanda ƙungiyar ta gabatar ta Arewa writers association of Nigeria (AWAN).
ReplyDeleteENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.