Nazarin Sarrafa Harshe a Waƙar ANPP Ba Na Shakka Ta Alhaji Aminu Ibrahim Ɗandago

This article is published in the Tasambo Journal of Language, Literature, and Culture – Volume 1, Issue 1.

A’ishatu Isma’il Adamu
Hausa Department, Sa'adatu Rimi College of Education Kumbotso, Kano, Nigeria
aishaismailadamu@gmail.com

Tsakure

Marubuta waƙoƙin siyasa na Hausa kan yi amfani da basirar da Allah ya yi musu wajen yin amfani da sarrafa harshe cikin hikima domin su jawo hankulan jama’a zuwa ga manufa. Aminu Ibrahim Ɗandago shi ma na ɗaya daga cikin irin waɗannann marubuta da Allah ya horewa wannan. A wannan nazari an kalli yadda marubucin ya yi amfani da dabarar sarrafa harshe a waƙar Ba Na Shakka ta ANPP. An ɗora wannan nazari bisa Mazahabar Abdulƙadir Ɗangambo (2007) ta Ɗaurayar Gadon Feɗe Waƙa. Dabaru da hanyoyin da aka bi wajen gudanar da wannan nazari sun hada da tattaunawa da marubucin an kuma samo matanin waƙar daga hannun marubucin kai tsaye a kuma rubace. A binciken kuma an gano marubucin ya yi mafani da dabarar sarrafa harshe ta hanyar aron kalmomin Ingilishi da Larabci da Fulatanci da kalmomin Hausa masu sabuwar ma’ana karin harshen Kananci da ƙari a cikin kalma da kuma maganganun hikima irinsu: karin Magana da habaici da kuma zambo. Gudunmawa da binciken ya bayar ita ce, ƙara bada haske ga manazarta da ɗalibai ta yadda za su nazarci sarrafa harshe a rubutacciyar waƙa, musamman a ɓangaren waƙoƙin siyasa ta fannin adabin Hausa.

1.0 GABATARWA

Sarrafa harshe dabara ce da marubuta da makaɗa waƙoƙin Hausa kan yi amfani da su a cikin waƙa domin su isar da saƙonsu cikin armashi ga jama’a. Marubutan sukan yi amfani da wannan dabara ta hanyar sarrafa kalmomi da jimloli a harshe cikin hikima a waƙa. A wannan nazari, an kawo yadda marubuci Aminu Ibrahim Ɗandago ya yi amfani da wannan dabara ta sarrafa harshe a waƙar jam’iyar ANPP Ba Na Shakka. Ya yi amfani da su irin su ararrun kalmomin Ingilishi da Larabci da Fulatanci da kalmomin Hausa masu sabuwar ma’ana da karin harshe da maganganun hikima irinsu, karin magana da habaici da kuma zambo. An fito da misalansu tare da yin sharhi a kansu.

Aminu Ibrahim Ɗandago shi ne mawallafin waƙar Ba Na Shakka ta jam’iyyar ANPP, an haife shi a unguwar Marmara da ke ƙaramar Hukumar Birni da Kewaye ta Jihar Kano a shekarar 1964. Ya fara karatun allo a gida daga bisani ya shiga makarantar firamare ta Gwale daga shekarar 1972-1978, sannan ya wuce zuwa ƙaramar makarantar sakandire ta maza da ke garin Ringim a shekarar 1979-1981, daga nan kuma ya dawo babbar sakandire ta Gwammaja II inda ya kammala a shekarar 1984. Bayan nan kuma ya sami damar ci gaba da katatu a Kwalejin Ilimin Horon Malamai ta (A.T.C.) Gumel daga shekarar 1986-1989, inda ya sami shaidar takardar karatun malanta mai daraja ta ɗaya (NCE) a ɓangaren (P.H.E.) wato ilimin wasannin motsa jiki na kula da lafiya. Ya yi koyarwa a wurare daban-daban, daga cikinsu akwai makarantar firamare ta Sheikh Abdulwahab, ya kuma koyar a makarantar sakandire ta maza ta Gwarzo da sauransu.Tun yana ƙarami, mutum ne mai sha’awar yin waƙe-waƙe. Yakan rubuta waƙoƙi ga duk abin da yake so, musamman a kan waƙoƙin yabon Annabi da kuma siyasa. Wannan shi ya haifar da ƙwarewarsa ta samun ci gaba da wallafe-wallafen waƙoƙi a wasu ɓangarori daban-daban, misali ya yi waƙoƙi a kan aure da sarauta da siyasa da yabon Annabi (S.A.W.) da sauaransu. Adamu, (2012: 56)

Waƙar Ba Na Shakka ta Jam’iyyar ANPP, an yi ta a shekarar 1999 lokacin da ake ƙoƙarin kafa mulkin dimukaraɗiyya a jamhuriya ta hudu. Mawallafin ya gina ta ne a kan manufa ta ra’ayin jam’iyya da kuma yin tallan; ɗan takararta mai neman gwamnan Jihar Kano wato Magaji Abdullahi. Mawaƙin yana so ya isar da saƙonsa ga jama’a na bayyana musu manufofin jam’iyyar da irin ayyukan da za ta yi da kuma irin ci gaban da za a samu a ƙasa, domin kowa ya zaɓe ta. Haka kuma mawallafin yana so ya bayyana saƙonsa ga abokiyar hamayyar tasu, jam’iyyar PDP da kuma wasu da suka zame musu bara-gurbi a cikin jam’iyyarsu ta ANPP.

2.0 Sarrafa Harshe

Masana da masu bincike sun bayyana ma’anar sarrafa harshe da cewa; Ɗangambo, (2007: 54) ya bayyana ma'anar sarrafa harshe da cewa; sarrafa harshe hanya ce ta amfani da harshe a cikin waƙa (nahawu) duk da cewa ba za a iya raba shi da salo ba, domin kuwa wani lokacin a sarƙe suke. Wannan hanya ta ƙunshi yadda marubuci yake zaɓar kalmomi da tsarin jimloli da kuma irin yadda yake amfani da su wajen isar da saƙonsa ga jama'a.

A nan, abubuwan da mai nazari zai duba a wannan sashe sun haɗa da baƙin kalmomi da tsofaffin kalmomi da karin harshe da karin magana da maganar hikima da ƙari ko ragi a cikin kalma da ƙarangiya da habaici da sauransu.

Sarrafa harshe hanya ce ta amfani da kalmomi da jimloli a waƙa cikin hikima. Adamu, (2012: 54). Sarrafa harshe hanya ce ta amfani da harshe a cikin waƙa. Don haka ta ƙunshi yadda mawallafi yake zaɓen kalmomi da jumloli ta yin la’akari da yadda yake amfani das u wajen isar da saƙonsa ga al’umma Abubakar, (2017: 151)

A dunƙule dai sarrafa harshe dabaru ne da mawallafa ke amfani da su wajen sarrafa kalmomi da jimloli a waƙa ta hanyar hikima.

3.0 Dabarar Bincike Da Hanyoyin Tattara Bayanai

Duk wani bincike na ilimi da za a gudanar ya na da dabaru da hanyoyi da mai yin nazarin kan zaɓa domin ya bi wajen cimma nasarar wannan bincike. An ɗora wannan bincike bisa ra’in Abdulƙadir Ɗangambo (2007) ta Ɗaurayar Gadon Feɗe Waƙa. Dabaru da hanyoyin da aka bi wajen gudanar da wannan nazarí sun haɗa da samo matanin waƙar kai tsaye daga wurin marubucin, an kuma same ta a rubuce da kuma a cikin kaset, sannan an sami cikakkiyar waƙar a cikin kundin binciken Adamu, (2012: 253-264) domin samun sauƙinm nazari. Haka kuma an tattauna da marubucin dangane da tarihinsa da kuma ita kanta waƙar.

3.1 Ra’in Bincike

Ga yadda Ɗangambo (2007) ya kawo Ra’in:

1.       Bayanan share fage

2.       Jigo

3.       Zubi da tsari

4.       Salo

5.       Sarrafa harshe

 

1. Bayanan Share Fage: Manufar Marubuci/Mawallafi

a.       Bayanin Diddigi.Salsala

b.       Shekarar da aka Wallafa Waƙa

2. Jigo

a.       Furucin Gundarin Jigo/Ƙwayar Jigo

b.       Jigo a Gajarce

c.        Warwarar Jigo da shimfiɗarsa

3. Zubi da Tsari

a.       Zubi da tsarin waƙa na gaba ɗaya

b.       Zubi da tsari a cikin baitoci

c.        Yawan baitoci da ɗango a waƙar

d.       Nazarin karin waƙa (Aruli)

e.       Amsa-amo (ƙafiya)

f.        Gangara da saɓi-zarce

4. Salo

a.       Ma'anar salo da Nau'o'insa

b.       Sauran dabarun Salon sarrafawa

c.        Kwatantawa

d.       Siffantawa

e.       Kamantawa

f.        Dabbantarwa

g.       Abuntarwa

h.       Abuntarwar abuntarwa

i.         Alamtarwa

j.         Kambamar zulaƙe (kambame)

k.       Jaddadar Ƙarfafawa

l.         Jerin Sarƙen Daidaito/Bambanto

m.     Ƙarangiya

n.       Kalmomin Fannu/Dangantakar Kalmomi

o.       Baubawan Burmi/Gamin-Baurar Kalmomi

p.       Zubi Mai Jan-rai/Ɗaga Hankali

q.       Gangara

r.        Saɓi-zarce

s.        Jinkirin Faɗar Sakamakon Wani abu a Cikin Waƙa

t.        Tasirin Al'adu, Karin Magana, Tatsuniya

u.       Samarwa da Korewa ("I" + "A'a")

5. Sarrafa Harshe (Nahawu)

a.       Amfani da Kalmomi

b.       Tsarin Jimla

c.        Ginin Ƙirar Jumla

d.       Giɓin Jimla da Kwance Ƙullin Jimla

e.       Sauran Abubuwan da Suka Shafi Nahawu

An ɗora wannan bincike ne bisa wannan mazhaba ta Ɗamgambo, 2007, amma an fi mayar da hankali ne a kan abubuwa da suka shafi sarrafa harshe.

4.0 Sarrafa Harshe a Waƙar Ba Na Shakka

Mawallafin ya yi amfani da sarrafa harshe a cikin waƙar; inda ya yi amfani da sauƙaƙan kalmomi da ake jin su, yau da gobe, misali: kyautatawa da alƙawari da tuta da hassada da moriya da juriya da adawa da ƙage da sauransu. Haka kuma ya yi amfani da kalmomin da suka dace, a cikin waƙar, misali, ya yi amfani da sababbin kalmomi da tsofaffin kalmomi da ararraun kalmomi. Ya kuma yi amfani da karin magana da habaici da sauransu.

Waƙar Ba Na Shakka tana ɗauke da baituka 69, kuma kowane baitin yana ɗauke da ɗangwaye biyar-biyar wato “muhammasa” ko mai ƙwar biyar. Haka kuma tana da amsa-amo na ciki da na waje, wato babban amsa-amo da ƙaramin amsa-amo. Amsa-amon cikinta yana canjawa, babban amsa-amonta kuma yana ƙarewa da ya. Mawallafin ya yi hikima wajen yin amfani da kalmomin Hausa sauƙaƙa.

Mawallafin ya yi amfani da salo mai armashi ko mai karsashi a waƙar. Saboda waƙar ta ƙunshi abubuwa da suka haɗa da hanyoyin dabarun jawo hankali da zaɓaɓɓun kalmomin da suka dace. Ya yi amfani da tsofaffi da sababbin kalmomi da karin magana da habaici da zambo. Haka kuma ya yi amfani da ararrun kalmomi da karin harshen Kananci da dabarun salon sarrafawa da sauransu. Domin haka za a iya cewa salon mawallafin na gaba ɗaya tsaka-tsaki ne.

4.1 Ararrun Kalmomi

Mawallafa suna aro wasu kalmomi daga wani harshe domin yin amfani da su a cikin waƙoƙinsu, mafiya yawan mawallafan waƙoƙin Hausa sun fi aro kalma daga harshen Larabci da kuma Ingilishi. Haka ma mawallafin wannan waƙar ya yi amfani da ararrun kalmomi daga harsuna uku wato Larabci da kuma Ingilishi (Ingilishi) da Fulatanci a cikin waƙar. Misali;

4.1.1 Kalmomin Larabci

A nan marubucin ya yi amfani da kalmomin Larabci a baitika da yawa a cikin waƙar. Ga misalin yadda ya kawo a baiti:

Bismillahi Hakimu Allah Mahaliccina,
Kai ne mai taimakon mutum safe da rana
Ban iko Jalla za na waƙe abar ƙauna

Ni a wajena da dukkanin magujin ɓarna,

Zai so ta ta zam uwa a yankin Najeriya.

A wannan baitin mawallafin ya yi amfani da kalmomin Larabci irin su Bismillah da Jalla da Hakimu kamar yadda ya kawo a baitin.

A baiti na gaba ma ya ƙara faɗin:

6.Har ta zartar ana faɗi an ce za a yi,

Sauƙi ga biyan kuɗin Hajji bana mai so ya yi,

Kuɗinka ƙalilan idan ka so tafiya sai ka yi,

Ba wata matsala za fa ta zo ta hana don a yi,

Cinikayyar arziki ta ɗaukaka Najeriya.

Haka ma a wannan baitin ya yi amfani da kalmar Hajj kamar yadda ya kawo a ɗango na biyu a cikin baitin.

Haka dai mawallafin ya cigaba da kawo ire-iren waɗannan kalmomin Larabci a wasu baitukan kamar haka.

Baiti	Ararriyar Kalma	Harshe	Asalin Kalma	Ma’ana
bt, 1	Bismillah	daga Lar.	Basmalah	Da sunan Allah
bt, 1	Jalla	daga Lar.	Jalla	Allah Maɗaukaki
bt, 1	Hakimu	daga Lar.	Hakimu	Mai hikima
bt, 6	Hajj	Daga Lar.	Hajj	ɗaya daga cikin shika-shikan Musulunci
bt,51	nufin ya sami mutum	daga Lar.	Ƙadar	Abin da Allah ya yi
bt, 51	alkausara	daga Lar.	alkausar	Ruwan aljanna
bt, 53	da’awa	daga Lar.	da’awa	tinƙaho ko galaba da wani abu
bt, 54	kattabawa	daga Lar.	kattabawa	Kammalawa
bt, 51	Sallallami	daga Lar.	Sallallami	Juyayi
bt, 20	ni’ima	daga Lar.	ni’ima	Wadata
bt, 26	Hassada	daga Lar.	Hasdun	Ƙyashi
bt,39	Liman	daga Lar.	liman	jagora wajen salla da wasu ayyukan addini
bt,39	raka’a	daga Lar.	raka’atun	Rukuni a cikin salla
bt,44	Imani	daga Lar.	Iman	Yarda
bt,45	almajiri	daga Lar.	Almuhsdir	Ɗalibi komai neman sani
bt, 48	Bayani	daga Lar.	bayan	Jawabi
bt,63	alhaki	daga Lar.	Alhaƙƙi	zunubi
bt,67	Haram	daga Lar.	haram	hani ga barin abu marar kyau
bt,69	nasara	daga Lar.	Nasr	sa’a, galaba
bt,50	Alfarma	daga Lar.	alhurmah	nuna isa
bt,50	ƙaddara	daga Lar.	Alƙaddaru	nufin Allah
bt,50	ɗahira	daga Lar.	Ɗahiratu	Tsarkakkiya
bt,50	khairul ambiya	daga Lar.	khairul ambiya	Mafificin annabawa

4.1.1           Ararrun Kalmomin Ingilishi

A nan mawallafin ya yi amfani da ararrun kalmomin Ingilishi a wasu baituka na waƙar. Ga misalin yadda ya kawo a baitin:

14.               'Yan kudu har arewa mun zaɓi farar uwa,
Peoples Party kasarmu bana ta zamo kokuwa,
Yau kaf Najeriya mu ta hada ba ta garkuwa,
Ita ce jirgin fitar shiga bana a haye ruwa,

APP is the best head of Nigeria.

A wannan baitin mawallafin ya yi amfani da ararrun kalmomin Ingilishi irinsu: Peoples Party da APP da APP is the best head to Nigeria. Haka dai, ya cigaba da kawo ire-iren waɗannan kalmomi na Ingilishi a wasu baituka a waƙar, kamar haka:

 

Baiti	Ararriyar Kalma	Harshe	Asalin Kalma	Ma’ana
bt, 14	Peoples Party	daga Tur	Peoples Party a	Jam’iyyar al’umma
bt, 14	APP	daga Tur	All Peoples’ Party	Jam’iyyar Kowa da Kowa
bt, 14	APP is the best head of Nigeria	daga Tur	APP is the best to head Nigeria	Jam’iyyar kowa da kowa ce wadda ta fi dacewa ta shugabancin Nijeriya
bt, 19	Kwamanda	daga Tur	Commander	Shugaba (na soja) mai ba da umarni
bt, 24	Mitin	daga Tur	Meeting	Taro
bt, 24	Oda	daga Tur	Order	Umarni
bt, 24	Kamfani	daga Tur	Company	Masana’anta
bt, 25	Kwamiti	daga Tur	Committee	taron jama’a da ake zaɓa ko naɗawa domin su yi nazari da tattauna wasu al’amura domin fito da wasu bayanai da za a yi aiki da su, akwai shugaba da sakatare
bt, 26	Lokal gwabmen	daga Tur	Local government	Ƙaramar hukuma
bt, 50	Bankuna	daga Tur	Banks	wuri na musamman da aa gina domin ajiye kuɗi da gudanar da harkokinsu
bt, 56	Sanata	daga Tur	Senator	Ɗan majalisar dattijai a ƙasa (wakili a majalisar ƙasa masu gudanar da dokoki
bt, 58	Santa	daga Tur	Centre	Tsakiya
bt, 65	Biredi	daga Tur	Bread	dunƙulallen abinci da aka yi da fulawa ko alkama
bt, 48	D.P.O.	daga Tur	Divisional Police Officer	babban Jami’in ‘yan sanda mai kula da ƙaramar hukuma

4.1.3 Kalmomin Fulatanci

A nan mawallafin ya yi amfani da ararrun kalmomin Fulatanci ga misalin yadda ya kawo a wannan baitin.

16. Kun samu rabautuwa Fulanin Najeriya,

Bana za ku yi dariya wajen kiwon saniya,

Ba mai duban ku bana ya ƙara yi muku dariya,

Kaɗo da Jauro Iyamuri Yaruba gaba ɗaya,

Za ku ji daɗi idan ta kame Najeriya

 

A wannan baitin mawallafin ya yi amfani da kalmomin Fulatanci irinsu Kaɗo da Jauro

Baiti	Kalma	Ma’ana
bt, 16	Kaɗo	Bahaushe
bt, 16	Jauro	Maigari ko dagaci

4.1.4Kalmomin Hausa Masu Sabuwar Ma’ana

Mawallafin a nan ya yi amfani da kalmomin Hausa masu sabuwar ma’ana ga misalin yadda ya kawo a wannan baitin.

41 Tsuntsun da ya ja ruwa ku ƙarasa magana in ji,

Nai ɗamara za ni kwankwatse kan madurguji,

In tai daɗi gare ku wasu haushi za su ji,

Dangina sai ku karkaɗe kunne don ku ji,

Farin labarin da ya fi kyautar wazobiya.

A nan mawallafin ya yi amafani da kalmar Hausa mai ɗauke da sabuwar ma’ana Wazobiya.

 

Wazobiya- tana nufin Naira hamsin (kuɗi)

4.2Karin Harshe

Mawallafin ya yi amfani da karin daidaitacciyar Hausa.

Misali:

5APP rundunar ƙwararru ga ci gaba,

Babu kasala cikinta ba a kuma fargaba,

Kai da gani ta mu ita ta dace ta zame gaba,

Lallai Najeriyarmu za ta zamo tai gaba,

APP in ta zam da mulkin Najeriya

4.3 Ragi da Ƙari a Cikin Kalma ko Jimla

Mawallafin ya yi amfani da damar da aka bai wa mawaƙa na yin amfani da ‘yancin waƙa wajen yin ragi ko ƙari a cikin kalma ko jumla. Suna iya gutsirewa ko su ƙara wani abu a farkon kalma ko ƙarshenta ko su yi wasa da farkonta.

Misali

Ƙari – Juya Siffar Kalma

43.Karatu ne ga shi nan a je a riƙe don gaba,
Da a wajen kishiyar uwa dole da fargaba,
Limanci bai yiwo ga shege marashin uba,

Ku duba baƙaƙenmu wanda duk yaji bai gan su ba,
Sai ya yi nazari ya ƙara duba da idaniya.

 

A wannan baitin mawallafin ya yi amfani da juya siffar kalma, inda ya kawo kamar haka:

Marashin uba maimakon marar uba

 

4.4Ma’anonin Wasu Kalmomi

Mawallafin a nan ya yi amfani da wasu kalmomi ya danganta su ga abokan hamayya, ga yadda ya kawo a baitin
 30.Mai taya kishi ga kishiya shashan gari,

Mai ba da gudunmuwa ga 'yan iska shagiri,
An yi butulci a bara aka ɗau ɓatakalkari,
Shashashan babu wanda ya tsira da ko ɗari,

Bana a yi hattara a duba waina toyayya.

A wannan baitin mawalalfin ya yi amfani da kalmomin shagiri da ɓatakalkari wanda ya jingina su ga abokan hamayya. Sai ya ci gaba da kawo ire-iren waɗannan kalmomi a cikin wasu baitoci a waƙar kamar haka:
bt, 30Shagiri – mutumin da gemu ba ya fitowa a haɓarsa

Ɓatakalkari-tana nufin shashasha

57Zuga-tana nufin ayari

bt, 41Madurguji-kaɓaki ko ƙatuwar malmala

bt, 46Kube – gidan wuƙa ko takobi ko kibiya

Sassabe – sharar da ake yi wa gona domin shuka

bt, 49Bisa – dabbar gida da ake cin namanta

bt, 62Gurɓiya – dage-dagen miya

bt, 65Naɓuwa – naman baki ko kaurin leɓen sama

bt, 68Karkiya – igiya da ake ɗaurawa a tsakanin cinyoyin ɗan

kaciya

bt, 59 “barankaci”- ɗan itace da ake kaɗa shi

bt,65 “kadab-karan”- kirarin da ake yi wa mutum mai rowa

bt, 24 “madurguji”- kaɓaki ko ƙatuwar malmala

C.N.H.N, (2006)

4.5Karin Magana

Karin magana, dabara ce ta dunƙule magana mai yawa a cikin zance ko ‘yan kalmomi kaɗan, cikin hikima Ɗangambo, (2008: 14).

A nan mawallafin ya yi amfani da karin magana a cikin waƙar domin ya daɗa inganta waƙar da isar da saƙonsa ga abokan adawa cikin hikima; misali:

 

 

 

 

31Hantar kura a gun kare ta fice lasuwa,

Ɓarin gari ba a yi a kwashe tsab ɗan’uwa,

Ba a dukan uba a ce an yi da mantuwa,

Dashen Allah ba dashe mutum ba dashen kainuwa,

Hukuncin Allah a bi shi shi ya fi da hayaniya.

A nan mawallafin ya yi amfani da karin maganar nan da Bahaushe yake cewa;

Ba a ɓarin gari, a kwashe duka

 Wato, a nan ba a yin wani abu a ce lallai sai ya zama daidai ko sai ka ga yadda kake so.

Haka kuma ya yi amfani da karin maganar da Bahaushe yake cewa “Ba a dukan uba a ce an yi da mantuwa”.

Wato ka yi wani abu ka na sane, ko mutum ya yi wani abu da niyya.

Sannan kuma ya yi amfani da karin maganar nan ta Bahaushe da yake cewa, Kainuwa dashen Allah ba dashen mutum ba.Wato idan Allah ya dasa mutum a waje babu wanda ya isa ya cire shi.

A baiti na gaba ma, ya cigaba da faɗin:

41Tsuntsun da ya ja ruwa ku ƙarasa magana in ji,

Nai ɗamara za ni kwankwatse kan madurguji,

In tai daɗi gare ku wasu haushi za su ji,

Dangina sai ku karkaɗe kunne don ku ji,

Farin labarin da ya fi kyautar wazobiya.

A nan ma, mawallafin ya yi amfani da karin maganar nan da Bahaushe yake cewa, “Tsuntsun da ya ja ruwa, shi ruwa kan doka”. Wato a nan duk wanda ya jawo wa kansa wani abu to kansa zai koma. Wato, a nan yana mayar da martani ne zuwa ga abokin hamayya.

Mawallafin kuma sai ya ci gaba da cewa:

62Tilas tsohon zuma da shi za ai magani,

Tsohon yankan rake daban da na ‘yan zamani,

Na ga taɓaɓɓan su o’o ya fara guna-guni,

Da kai motsi ga uban gidanmu ka sha tsunkuni,

Dafaffen ɗawisu namu ku ko gurɓiya.

A nan mawaƙin yana zuga ɗan takarar jam’iyyar APP a kan nagartarsa da ƙwarewarsa ta irin gudummawar da ya daɗe yana bai wa jam’iyyar. Don haka shi ne wanda ya cancanta. Sannan kuma yana yi wa ɗan adawa habaici da nunawa shi mahaukaci ne, da ɗaga darajar ɗan takararsu na APP.

4.6Habaici

Ma’anar habaici ita ce furta wata kalma ta suka ko zagin wani a fakaice, kuma a gaban idonsa, ta yadda wani daban ba lalle ne ya gane da wanda ake ba. Amma idan aka ambaci wani abu da yake da dangantaka da mutum, to ba makawa zai fahimci da shi ake. Wani lokaci shaguɓe ko gugar zana suna iya ɗaukar ma’anar habaici. Galibi an fi yi wa abokan hamayya ko maƙiyi habaici domin a tunzura shi ko a tsokane shi ko kuma a ɓata masa rai Sa’id, (2002: 231: 1)

Ga misalin yadda ya ce:

42Baƙar mage abin tsiyarki yas sa na ya da ke,

Dirakun da mukai gini da su ke kika tunɓuke,

Sanda ta gane gininmu zai faɗi ta tsallake,

Babu mutunci a yau tsakaninmu da mu da ke,

Baƙar mage baƙar tsiyarki na gaji tsinanniya.

A nan mawallafin ya yi wa wata 'yar jam’iyyar adawa habaici, inda ya kwatanta halayyar da ta yi musu da halayyar mage, magen ma kuma baƙa, wato yadda mutum zai ji zafin abin. Wannan 'yar adawa da a cikin jam’iyyar take daga baya kuma da ta ga tafiyar ba za ta yi nisa ba, sai ta koma take yin zagon ƙasa ga jam’iyyar.

A baiti na gaba ma, ya ƙara da cewa:

45Abin mamaki kare da talan tsire gari,

Ga wani attajiri da siffar almajiri,

Na lura da shi da kyau yana tara mare-mari,

Hannunsa da gatari yana faman yunƙuri,

Na fuskance shi maza ku nemo bulaliya.

A nan mawallafin yana yi wa wani uban jam’iyya habaici a kan wata halayya da yake nunawa, shi kuma mawaƙin ya ƙasƙantar da shi inda ya danganta shi da mai kwaɗayi da kuma cutarwa. Wato, ita ɗabi’ar kare kwaɗayi. Halayyar kuma da ya bayyana yana tanadar makaman cutarwa ne, hannunsa kuma da gatari yana faman yunƙuri. Wato uban jam’iyyar ne yake dakushe tallata wani ɗan takara, kan ya dakushe jam’iyyar APP.

A wani baiti kuma wannan mawaƙi yana cewa:

46Ga makaho da wuƙar ƙashi a hannu yana lalube,

Yau ga kuturu da sungumi zai gwada sassabe,

Ku ji makara yau ake buƙata a yi wa kube,

In tafiya tai tsawo na kirki sa rarrabe,

Su zo ga da shirin gaskiya su kauce wa hayaniya.

 

A nan ma habaici aka yi wa ɗan takarar adawa, duk lokacin da aka yi zaɓe sai a ce shi ya ci, alhalin ba shi yake ci ba, kuma ba zai iya yin mulkin ba. Sannan kuma yana kwarzanta ɗan takararsa ne sama da sauaran ‘yan takarkaru.

A waƙar dai ya cigaba da faɗin:

47Ƙaryar kashin kare ya zama taki na gani,

Ba a sayarwa a kasuwa ku sani tun tuni,

Ba a jiƙawa a sha shi don neman magani,

Ba wani mai tanadinsa don ajiya had da ni,

Ku zo zan fasa ƙwai ku ji ni in ba mu da gaskiya.

Idan aka kalli wannan baitin za a ga mawallafin ya ƙasƙantar da ɗan takarar adawa inda ya nuna rashin amfaninsa a cikin al’umma, domin haka ba wani amfani da zai yi wa al’umma idan an zaɓe shi.

Ya sake kawo irin wannan dabarar ta habaici, ga abin da yake faɗi:

49Har yau da bazarmu dai ake taka rawar isa,

Karon nan dai bana ba mu yi da rago sai mai bisa

In ka san kai ƙahon karo ka matso kusa,

Zo ga bardanmu mu da kai mu ga mai cin ƙasa,

Mu tona asiri mu keta rigarka ta kwalliya.

 

Wannan baitin mawallafin yana yi wa ɗan hamayya gori. Sannan kuma baiti ne na kwarzantawa da kuma barazana da ake yi wa ɗan adawa.

Sannan a baiti na gaba ya ƙara da cewa:

61A ran bikin tsuntsaye a daina son a kira mujiya,

Jemage na karanci sam ba ka da tsuliya,

Rigar babban cikinsu ta zama yagaggiya,

Babu tufafin ado bare bana a yi kwalliya,

Mu ke da wuƙa muke da nama a Najeriya.

A wannan baitin mawallafin ya ƙasƙantar da ɗan takarar jam’iyyar adawa, inda ya kwarzantar da ɗan takarar jam’iyyar APP da kuma fito da nagartarsa sama da ta ɗan takarar adawa.

Sannan a baiti na gaba ya ƙara da cewa:

62Tilas tsohon zuma da shi za ai magani,

Tsohon yankan rake daban da na ‘yan zamani,

Na ga taɓaɓɓen su o’o ya fara guna-guni,

Da kai motsi ga uban gidanmu ka sha tsunkuni,

Dafaffen ɗawisu namu ku ko gurɓiya.

A nan mawallafin yana nuna muhimmancin Magaji Abdullahi ta yadda jam’iyyar ba za ta kai ga nasara ba sai da shi, domin haka ya kira shi da “tsohon zuma” da “tsohon yankan rake” wato ya daɗe a cikin tsarin ana cuɗawa da shi, domin kwarzonta shi. Sannan kuma ya ƙasƙantar da ɗan takarar adawa inda ya kwatanta shi da mahaukaci ya kuma nuna ɗan takarar APP ya fi na jam’iyyar adawa magoya baya.

Ya sake amfani da habaicin inda yake cewa:

63,Ga wata ruɓaɓɓiyar kula babu ruwa ciki,

‘Ya’yan mowar gidan su ‘o’o suna cin tsaki,

Kai da gani jami’insu na ɗaukar alhaki,

In sun magana ya yunƙura yai masu ɓaɓɓaki,

Kai ka ji wai baba ne ya ce kada a yi kwalliya.

 

A nan mawallafin yana yi wa shugaban jam’iyyar PDP habaici inda yake nuna shugaba ne marar adalci mai danniya da babakere a kan haƙƙin magoya bayansa.

4.7 Zambo

Shi zambo ba kamar habaici ba, zagi ne na kai tsaye, idan an kwatanta shi da habaici. A cikin zambo ana siffanta mutum da dai duk wani abu da ya shafe shi, yadda zai taimaka a gane da shi ake Ɗangambo, (2008: 73).

Mawallafin ya yi amfani da zambo a cikin waƙar, inda yake yi wa abokin hamayyar jam’iyyar APP zambo, inda ya yi masa zambo a cikin baiti na 65. Misali:

65 Har gobe kadab-karan yana ƙasa dandanƙuwa,

Ga nauyi in ka lura ta sa yai naɓuwa,

Biredin da kuke shirin saye sam ba shi da totuwa,

Na ga mutanen da huluna marasa ƙoƙuwa,

Sai tafiyar tai tsawo su sa a yi masa toliya.

 

A wannan baitin mawallafin ya zambace abokin hamayyar jam’iyyarsu ta ANPP, inda yake nuna rashin tasirinsa da koma bayansa na rashin cigabansa a wajen al’umma. Yana kuma nuna jam’iyarsu fanko ce kawai ba ta da wani amfani da za ta kawo wa al’uma, sannan kuma yana nunawa ‘yan hamayya jam’iyar da suka ɗauko ba za ta yi musu amfani ba mayaudara ne kawai ba za su kawo wani cigaba ba.

 

Haka kuma mawallafin ya yi amfani da dabarar sanya tatsuniya a cikin waƙar inda ya kwatanta ɗan takarar jam’iyyar APP da Gizo, da kuma halayen Gizon da ya kwatanta ɗan takarar na wayo wato, ya yi amfani da wayon da Gizo yake da shi na ƙarya ya sanya ya haskaka ya kuma kwatanta Ƙoƙi da abokiyar hamayya. An san cewa kullum Gizo shi yake yi wa Ƙoƙi wayo a cikin tatsuniya, domin haka shi ne kan gaba. Ga misalin;

40 Ga Gizo ga Ƙoƙi yau akwai ni da tatsuniya,

Mai son ya ji sai ya ban tukuicin wazobiya,

Magana ce ga ta nan a fili tatacciya,

Bana kuma Gizo ya fito da ƙaryarsa na kwalliya,

Ya haskake ko’ina a yankin Najeriya.

 

A taƙaice, a wannan baitin mawallafin ya yi amfani da dabarar sanya tatsuniya a cikin waƙa.

5.0 Kammalawa

An fahimci Aminu Ibrahim Ɗandago marubuci ne da yake da ƙwarewa da basira wajen iya sarrafa harshe da azanci a waƙoƙinsa. Nazarin kuma ya gano amfani da sarrafa harshe a cikin waƙa musamman ta siyasa, hanya ce ta: jawo hankalin mai sauraro ko karatu da riƙe tunanin mai sauraro ko karatu da nuna gwanintar harshe da sa waƙa armashi da yi wa waƙa kwalliya. Bugu da ƙari kuma nazarin ya gano irin ɗimbin hikimomin da mawallafin ya yi amfani da su a cikin waƙar na sarrafa harshe ta hanyar yin amfani da kalmomi da jimloli domin su bayar da saƙon ga jama’a. A ƙarshe wannan nazari zai ba da gagarumar gudunmawa a fagen ilimi musamman ga ɗaliban ilimi da manazarta wajen ƙara fahimtar sarrafa harshe a cikin rubutacciyar waƙa musamman ta siyasa da kuma yadda za a nazarce su da yi musu sharhi.

Manazarta

1.       Abubakar, U.S (2017) “Nazari da Sharhin Rubutattun Waƙoƙin Siyasa” na Musa Yunusa Saye. Kundin Digiri na Biyu, Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Kano: Jami’ar Bayero.

2.       Adamu, A. I. (2012) “Salo da Sarrafa Harshe a cikin Wasu Waƙoƙin Jam’iyyun ANPP da PDP a Jihohin Kano da Jigawa”. Kundin Digiri na Biyu. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya. Kano: Jami’ar Bayero.

3.       Adɓance Learners’ Dictionary 1995) Oɗford Uniɓersity Press

4.       C.N.H.N. (2006) Ƙamusun Hausa na Jami’ar Bayero Kano. Zaria: Ahmadu Bello Uniɓersity Press.

5.       Ɗangambo, A. (2007) Ɗaurayar Gadon Feɗe Waƙa (Sabon tsari) Kaduna: Amana Publishers Limited.

6.       Dangambo, A. (2008), Rabe-Raben Adabin Hausa da Muhimmancinsa ga Rayuwar Hausawa (Sabon tsari) Kaduna: Amana Publishers Ltd.

7.       Sa’id, B. (2002) “Rubutattun Waƙoƙin Hausa na Ƙarni na Ashirin a Jihohin Sakkwato da Kebbi da Zamfara”. Kundin Digiri na Uku. Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya. Kano: Jami’ar Bayero.

DOI: https://dx.doi.org/10.36349/tjllc.2022.v01i01.022