Cite this article as: Abdullahi, I. S. S. (2021) “Laƙabi Linzamin Makaɗa da Mawaƙan Hausa” International Academic & Research Journal of Humanities and Social Sciences, Vol 2, Issue 2. ISSN Print: 2708-6259 ISSN Online: 2708-6267. DOI: 10.47310/jiajhss.v02i02.005.
Laƙabi Linzamin Makaɗa da Mawaƙan Hausa
Ibrahim Abdullahi Sarkin Sudan
Department of Nigerian Languages
Usmanu Danfodiyo University, Sokoto
08036153050
TSAKURE
Wannan
bincike da aka yi wa suna “Laƙabi Linzamin Makaɗa da Mawaƙan Hausa” an gudanar da shi ne domin tabbatar da tasirin amfani da sunayen
laƙabi ga Makaɗa da Mawaƙan Hausa. Manufar
binciken ita ce a nazarci sunayen rukuni daban-daban na Makaɗa da Mawaƙan Hausa domin a karkasa sunayensu na laƙabi ta yadda za a sami wakilcin rassan laƙubban Hausa bisa mizanin awon ayyukan da suka gabata. Haka kuma nazarin
yana da manufar tabbatar da tasirin laƙabi ga
al’ummar Hausawa musamman ga mutanen da suka yi fice a kan wasu harkoki na
rayuwa kamar Makaɗa da Mawaƙa. Hanyoyin da aka bi wajen gudanar da wannan nazari su
ne tattara bayanai musamman na sunayen Makaɗa da Mawaƙan Hausa waɗanda aka samu a ayyukan da aka yi a
kansu a littattafan magabata. Haka kuma an yi amfani da waƙoƙin Hausa da dama waɗanda ke ɗauke da
sunayen makaɗan.
Misalan da aka kawo na sunayen makaɗan su ne makamashin nazarin. Wannan nazarin ya yi nasarar tabbatar da cewa,
yawancin Makaɗa da Mawaƙan Hausa suna amfani da sunayen laƙabi ba kamar sauran jama’a ba da za a iya samun masu amsa sunan yanka
kawai. Haka kuma nazarin ya yi nasarar gano cewa, sunayen laƙabin mawaƙan Hausa shi ya
fito da su a fili. Jama’a sun fi riƙe da
amfani da sunayen laƙabi na Shata da Ɗanƙwairo da Ɗandawo da Ɗan’anace da
Narambaɗa fiye da
sunayensu na yanka.
Fitilun Kalmomi: Laƙabi, Suna, Makaɗa, Mawaƙa
1.0 Gabatarwa
Suna shi
ne abu na farko da yake jagorancin fahimtar abu ko gane zancen da ake yi. A duk lokacin da za a yi
magana, to ambaton sunayen abubuwan da ake magana a kan su shi ke taimakawa
wajen fitar da alƙiblan
saƙon.
Ta fuskar mutane kuwa, kowane mahaluki a kowace al’umma ta duniya an tanadar masa
suna domin bambanta shi da ɗan’uwansa. Wannan fasaha ta ɗan’adam
ta taimaka ƙwarai
wajen sauƙaƙa al’amurra.
Maƙasudin wannan nazari shi ne
a kalli yadda wani rukuni na sunayen Hausawa ya mamaye wani rukuni na jama’a da
suka keɓanta a kan abu ɗaya. Wato nazarin ya ɗauki
sunayen Hausawa na laƙabi
ya ɗora
shi a kan makaɗa da mawaƙan Hausawa domin tabbatar
da hasashen da ke nuna cewa, babu makaɗin da ba ya da sunan laƙabi, kuma wannan suna shi
ya fitar da shi a bainar jama’a. Wannan hasashe ya ci gaba da kafa dugadugan
nazarin da ke nuna cewa, in fa ba a yi amfani da sunan laƙabi ba ga duk wani makaɗi
da mawaƙin
Hausa to ba za a san wanda ake son ambato ba. Duk da yake nazarce-nazarcen da
suka gabata kamar Yahaya (1979) da Aminu (1992) da Abdullahi (1997) sun
tabbatar tasirin sunan laƙabi
a tsakanin Hausawa, amma ana samun Hausawan da sunayensu na yanka kawai suka yi
fice. Wannan nazari ya yi ƙoƙarin tabbatar da akasin
haka musamman ga makaɗan Hausa. Wannan nazari yana son tabbatar
da hasashen cewa, babu makaɗin Hausa da ba ya da sunan laƙabi, kuma wannan suna da
shi aka san shi a wannan fage na kiɗa da waƙa.
2.0
Tubalan Take
Manyan tubalan taken wannan
nazari da ke bukatar fashin baƙi
su ne Laƙabi da kuma Makaɗa
da Mawaƙan
Hausa. A
wannan fasalin, za a bayar da haske ne a kan waɗannan domin su jagoranci
mai karatu ko nazari ya fahimci jigo da warwarar jigon maƙalar.
2.1
Laƙabi
Waiwayen wasu ayyukan da suka
gabata ya gano cewa, duk sun yi matsaya ɗaya a kan ma’anar wannan
kalmar duk da yake furucinsu ya bambanta. Ƙamusun Hausa (2006) ya
bayar da ma’anar kalmar laƙabi
da ‘Sunan mutum wanda yake bin sunan haƙiƙa.’ Abdullahi (1997:7) ya
nuna laƙabi
da:
duk wani suna da ba na yanka ba. Wato
suna ne da akan samu baya ga sunan yanka wanda al’umma kan laƙa wa mutum ko ya laƙa wa kansa ko wani ya laƙa masa saboda wani dalili
ko wasu dalilai na musamman, kamar wani hali da aka san mutum da shi mai kyau
ko mara kyau ko wata siffa da dai sauransu.
Aminu
(1992) ya kira laƙabi da laƙani. Ya nuna
cewa, wani suna ne da akan laƙana wa ko saka wa
wani mutum ko kuma wani abu. Ya nuna irin wannan suna ya fi karɓuwa ga jama’a. Abubuwa da yawa
tattare da mutum suna iya sa a ba shi laƙabi.
Yahaya
(1979) ya kira sunayen laƙabi da Laƙabobi, a inda
ya fayyace cewa, sunaye ne da suka samu tare da sunayen yanka ko taƙaitattun sunayen yanka. Ya nuna wasu sunaye, laƙabobi ne da ake yi wa sunayen yanka.
Idan aka
yi la’akari da waɗannan
ma’anoni ko bayanai, za a fahimci cewa, laƙabi dai suna ne da Hausawa suka samu baya ga sunansu na yanka. Duk wani
suna da aka yi wa mutum ko ya yi wa kansa, idan dai ba sunan yanka ba ne to
Hausawa suna kiransa Laƙabi. Abdullahi
(1997) ya ƙara tabbatar da cewa, duk Bahaushe yana da sunan laƙabi. Wasu
sunansu na laƙabin
shi ke yi wa sunan yanka rakiya, wato tare ake ambaton su a kowane lokaci.
Misali Hassan Wayam ko Garba Super. Ba a Ambaton Wayam ba tare da Hassan ba, ko
a ambaci Garba, ba a ce Super ba. Idan kuma aka ambaci Hassan ko Garba ba za a
iya gane wanda ake magana a kansa ba sai an ƙara da Wayam ko Super. A
wasu lokutan kuma, sunan laƙabin
ne ke rufe gabaɗayan sunan yanka ta yadda ba a ma
sanin sunan mutum na yanka sai an bincika, Misali, akwai wani mawakin Hausa da
ake kira Makaɗa Sagalo. Idan ba Sagalo aka ambata kai tsaye ba ba za a
gane shi ake nufi ba.
Akwai hanyoyi da yawa da
Hausawa suke bi wajen samun waɗannan sunaye na laƙabi. Wasu sunaye na yanka
su ke zuwa da laƙabi,
ko Hausawa suka samo musu. Misali, akan yi wa mai suna Abubakar laƙabi da Garba. Haka kuma mai
suna Musa ana yi masa laƙabi
da Kalla ko kallamu. Wasu sunayen na laƙabi, al’ummar da mutum yake
zaune, su suke ba shi ta la’akari da wani hali nasa ko siffan jiki, kamar a
kira mutum Dogo ko Gajere. Haka kuma Hausawa suna amfani da sunayen ranakun da
aka haifi mutum wajen samar masa da sunan laƙabi. Misalin irin waɗannan sunaye su ne: Ɗanlami, Ɗamjuma, Ladi,
Asabe, Laraba da sauransu. Haka ma Hausawa da yawa sukan amsa sunayen garinsu
na haihuwa ko na asali a matsayin sunan laƙabi da yake ƙara taimakawa
wajen tantance su. Misali, Aminu Kano, Shehu Shagari, Hassan Haɗeja.
A can
baya kafin Bahaushe ya musulunta, ya yi amfani ne da sunayen gargajiya ga
mutane. Su waɗannan
sunaye, an same su ne ta hanyar la’akari da lokacin da aka haifi yaro ko wani
abin tarihi da ya auku a lokacin haihuwar, ko yanayin da haihuwar ta zo.
Misalin irin waɗannan
sunaye su ne : Citumu, Ciwake, Tanoma, Bawa, Barmani, Giwa, Jatau da dai
sauransu. Bayan da Bahaushe ya karɓi Musulunci kuma ya sami sunan yanka, sai waɗannan sunaye suka koma matsayin laƙabi. A taƙaice dai, duk
wani suna da aka ji Hausawa suna amsawa, in dai ba sunan yanka (sunan
Musulunci) ba ne to kai tsaye laƙabi ne.
2.2 Makaɗa da Mawaƙan Hausa
Makaɗa da mawaƙan Hausa wasu rukunin mutane ne da Allah ya ba fasahar sarrafa harshe ta haryar
zaɓen kalmomi da
jera su a kan wani salo ko tsari na musamman da amfani da wasu kayan kiɗa domin ilmantarwa ko nishaɗantarwa ko kuma bisa wani dalili.
Wannan zance ko saƙo da suke isarwa
a irin wannan yanayi da tsari shi ake kira waƙa. Kiɗa da waƙa ababe ne da suka yi tasiri a rayuwar Hausawa shekaru
aru-aru da suka wuce. Yawan makaɗa da mawaƙan Hausa da
karkasuwansu da kuma nau’o’in kayan kiɗansu su za su ƙara tabbatar da
cewa, abu ne da ya daɗe kuma ya
tasirantu a rayuwar Hausawa. Kusan
a iya cewa, duk wani rukuni na rayuwar Hausawa an tanadar masa mutane na
musamman da suke masa kiɗa da waƙa. Gusau (1996) ya bayyana
wasu daga cikin muhimman rukunonin waɗannan makaɗa
da mawaƙa
kamar haka :
(i) Makaɗan Yaƙi – Makaɗa
na musamman da suka shahara wajen zuga gwarzayen maza a fagen fama
(ii) Makaɗan Fada/Sarauta – Makaɗa
da mawaƙan da
suka shahara kuma suka keɓanta wajen yi wa sarakuna da zuri’arsu
kiɗa
da waƙa.
(iii) Makaɗan Jama’a – Makaɗa
da mawaƙan
da suke yi wa sauran jama’a waƙa.
Wato duk wanda suka ga ya dace a yi masa waƙa suna yi masa, kamar
attajirai da makamantansu muddin dai za a ba su wani abu.
(iv) Makaɗan Sana’a – Su ne mawaƙan da suke yi wa masu
aiwatar da wata sana’a ta gargajiya waƙa. Misali kamar makaɗan
noma da makaɗan maƙera
(’yan zari)
(v) Makaɗan Maza - Su kuma sun keɓanta
ne ga yin waƙa
ga mazajen da suka shahara wajen aiwatar da wani wasa kamar dambe ko tauri ko
kokawa da sauransu.
(vi) Makaɗan Ban-dariya- Su ne makaɗan
Sharholiya. Suna kiɗa da waƙa ne don su ba mutane
dariya da annashuwa. Ana kiran galibin waɗannan mawaƙa ’yan gambara.
(vii) Makaɗan Sha’awa - Su ne waɗanda
suke kiɗa da waƙa
a sakamakon wani abu da ya ba su sha’awa kamar wata dabba ko tsiro ko wani wuri
na musamman.
Ibrahim (1983) shi ma ya
kawo rukunan waɗannan makaɗa da mawaƙa. Saɓanin
Gusau (1996), ya ƙara
da makaɗan Kasuwanci da na Sa-kai da kuma na bori.
Daga ciki kowane rukuni na waɗannan makaɗa da mawaƙa akwai waɗanda
suka shahara suka yi suna, duniya ta san da su a matsayin mawaƙan Hausa.
3.0
Rukunnan Laƙabin
Makaɗa da Mawaƙan Hausa
Wannan fasali zai mayar da
hankali ne wajen rarraba laƙabin
wasu shahararrun makaɗa da mawaƙan Hausa zuwa wasu azuzuwa
na laƙabin
ta la’akari da abin da sunayen suka ƙunsa ko kuma wani tanadi a al’adance
na samar da sunayen.
3.1 Sunayen
Laƙabi
Masu Ɗan
ko ’Yar
A Ƙamusun Hausa (2006) an
bayyana ma’anar ɗan da, “Makusanciyar dangantaka
tsakanin wani abu da wani.” Wannan yana nufin cewa, duk wani abu da aka Haifa,
to ya zama ɗan wannan abin da ya haihu. Idan ba a so a ambaci sunan
mutum ko wannan abin da aka haifa to akan yi amfani da kalmar ɗan a haɗa
shi da sunan wanda ya mallake shi ta haihuwa. Misali, Ɗanmani, Ɗanshu’aibu, Ɗan’indo, Ɗanba’u. A nan sunayen Mani
da Shu’aibu da Indo da Ba’u sunaye ne na mutane da aka maƙala wa “ɗan”
don su nuna wannan da aka haifa. A al’adar Hausawa, ba lallai sai wanda ya haihun
ake nuna wannan da aka sakaya sunansa da “ɗan” a matsayin ɗansa
ba. Wani majiɓincinsa kamar ’yan’uwa suna iya samun wannan alfarmar.
Misali, idan mutum yana da ƙanin
uba mai suna Hassan, sai ya kasance an sa masa sunan yanka mai nauyi wanda ba a
iya ambato kai tsaye, to mutanen wannan gida suna iya sakaya sunan da Ɗanhassan duk da yake ba
sunan uban da ya haife shi Hassan ba. Irin haka ya faru da samuwar sunan Ɗanƙwairo. Gusau (2019:5) ya
nuna mutumin da ainihi ake kira Ƙwairo, wani bara ne daga cikin barorin
mahaifin Musa, wanda daga baya aka laƙaba masa sunan wannan baran (Ƙwairo) ta amfani da “Ɗan” ya koma Ɗankwairo, sai aka ci gaba
da kiransa Musa Ɗanƙwairo. Jinsin mata masu
irin wannan suna, ana fara sunan ne da ’Yar…. ko Ɗiyar …. Makaɗa
da mawaƙan
Hausawa da dama suna amfani da irin wannan laƙabi mai farawa da ɗan, ya biyo da sunan mutum,
ya kuma kasance sunan ya yi tasiri a rayuwarsu. Misalin sunayen waɗannan
makaɗa
da mawaƙa su
ne:
i.
Sani
Ɗan’indo
ii.
Musa
Ɗanba’u
iii.
Ɗanshu’aibu Tungan Rini
iv.
Buda
Ɗantanoma
v.
Abdu
Wazirin Ɗanduna
vi.
Ali
Ɗansaraki
vii.
Muhammadu
Bawa Ɗan’anace
viii.
Amadu
Ɗanmatawalle
ix.
Fati
Ɗiyar Isah
x.
Ɗanmani Caji
xi.
Sani
Ɗanbalɗo
xii.
Musa
Ɗanƙwairo
xiii.
Nana
Asma’u ’Yarkana
Baya ga waɗannan
kuma, Hausawa suna amfani da Ɗan ga wasu mutane da suka
sami kansu da wata nakasa ko kuma wani yanayi na rayuwa. Zai iya kasancewa waɗanda
aka ba laƙabin
su ke da nakasar ko su suka kasance cikin yanayin. Haka kuma yana iya kasancewa
iyayensu su ke ɗauke da nakasar, sai a yi amfani da
kalmar ɗan a danganta mutum da mahaifinsa
mai nakasar. Misalin makaɗan Hausa da suke da ire-iren waɗannan
sunaye kuma suka yi tasiri a rayuwarsu su ne:
i.
Abu
Ɗankurma Maru
ii.
Isa
Ɗanmakaho
iii.
Adamu
Ɗanmaraya Jos
Hausawa sukan haɗa kalmar
ɗan da wani gari. irin wannan
yana nuna ko dai mutumin da yake amsa sunan ɗan wannan garin ne, ko a
garin aka haife shi. Misali, Ɗanborno,
Ɗangusau,
Ɗanzuru,
’Yarhaɗeja
da dai sauran su. Akwai makaɗa da mawaƙan Hausa da ire-iren waɗannan
sunaye suke yi musu linzami. Misali:
i.
Musa
Ɗanbade
ii.
Bage
Ɗansala
Har wa yau dai ana samun
sunayen Hausawa na laƙabi
musamman masu nuna ranakun haihuwar mutane (Maza) da suke zuwa da wannan kalma
ta Ɗan. Misali. Ɗanladi, Ɗantani, Ɗanjuma, Ɗanlami (Abdullahi 1997). A
matsayinsu na Hausawa, wasu makaɗa da mawaƙan Hausa suna amsa ire-iren
waɗannan
sunayen. Misali:
i.
Ɗanlami Nasarawa
Akwai wasu laƙubba na Hausawa masu zuwa
da kalmar ta ɗan wadda ake maƙalawa da wata kalma bisa
wani dalili na musamman. Bin diddigin tarihin samar da sunan ga ɗaiɗaikun
mutane masu amsa su, shi zai samar da ma’anar ko dalilin sanya su. Ga misalai
daga sunayen wasu makaɗa da mawaƙan Hausa.
i.
Aliyu Ɗandawo
ii.
Garba Ɗankyana
iii.
Idi Ɗangiwa Zuru
iv.
Garba Ɗanwasa
v.
Mu’azu Ɗan’alalo
3.2 Sunaye Laƙabi Masu
‘Mai’
Idan Bahaushe ya fara
ambaton ‘Mai’ a suna to yana nufin
mallaka. Wato wannan mutun shi ya mallaki wannan abin. Misalin irin waɗannan
sunaye a Hausa su ne Maihulla, Maidaura, Maikudu, Mairiga da dai sauransu. Idan
an lura, za a fahimci wasu daga cikin waɗannan sunaye suna danganta
mutum ne da wani wuri (kamar gari- Maidaura) ko kuma wani abu (kamar Mairiga). Galibin
masu amsa ire-iren waɗannan sunaye suna daga cikin makaɗa
da mawaƙan
Hausa sukan kasance an danganta su ne da kayan kiɗan da suke amfani da su.
Haka kuma akwai waɗanda laƙabi ne kawai na Hausawa da yake
nuna mallakar wani abu ko wani wuri. Misali:
i.
Sa’idu Maidaji
Sabon Birni
ii.
Amadu Mailauni
Bakura
iii.
Garba Maitandu
iv.
Ubale Maikukuma
v.
Muhammadu Ango Maitabshi
vi.
Garba Mainakada
vii.
Babba Maigoge
viii.
Maigari Maijauje
ix.
Ango Maizari
x.
Alu Maituru
xi.
Uwaliya Mai’amada
A waɗannan
sunayen, da zarar an cire ‘Mai’ to ba za a iya gane ko wa ake magana a kansa
ba. A taƙaice
dai laƙabin
shi ne linzamin sunan makaɗin.
3.3
Laƙabin
Sunayen Gargajiya
Bahaushe yana da wasu laƙubba waɗanda
kafin ya zama musulmi su ne sunayensa na gargajiya. Bayan da ya musulunta ne ya
sami sunayen da ake kira na yanka. A da Hausawa suna samar da irin waɗannan
sunaye ne ta la’akari da yanayin abin da aka haifa ko siffar jiki ko lokacin da
aka haihu ko kuma wasu abubuwa da suka faru kafin ko bayan haihuwar. Misalin
ire-iren waɗannan sunaye su ne Ciwake, Tarana, Bawa, Jatau, Kura da
dai sauransu (Yahaya 1979, Abdullahi 1997). Bayan da Hausawa suka sami sunayen
yanka, sai ire-iren waɗannan sunayen suka zama wani rukuni na
sunayen laƙabi.
Kasancewar makaɗa da mawaƙan Hausa su ma Hausawa ne,
an sami wasu daga cikinsu da ke amsa ire-iren sunayen. Haka kuma sunayen sun yi
tasiri a rayuwarsu ta kiɗa da waƙa. Misali:
i.
Bawa Ɗan’anace
ii.
Rabo Ango Yabo
iii.
Ƙwazo Bagega
iv.
Gero Zartu
v.
Barmani Coge
vi.
Buda
Ɗantanoma
vii.
Abdu
Wazirin Ɗanduna
viii.
Ciwake Namaiyaƙi
ix.
Jatau Kamba
x.
Amali Sububu
Waɗannan duk sunaye ne na
gargajiya waɗanda a yanzu suke a matsayin sunayen laƙabi.
3.4 Sunayen
Garuruwa da Ƙauyuka
a Matsayin Laƙabi
Al’ada ce ta Hausawa mutum
ya amsa sunan garinsu ko ƙauyensu
ko kuma inda aka hafe shi ko wurin da yake zaune a matsayin wani sashe na
sunansa. Da farko ana yin haka ne saboda kunyar da suke da shi na amsa sunan
iyaye kai tsaye. Bahaushe yana jin nauyin ambaton sunan iyayensa. Akan sakaya
sunan mai amsa sunan iyaye kuma a girmama shi albarkacin wannan suna komai ƙanƙantarsa. Idan Hausawa suna
zaune a wani gari da ba nasu ba, akan sami sauƙin tantance su ta hanyar
amfani da sunan gari ko ƙauyen
da suka fito. Sannu a hankali har sunan wannan gari ko unguwa ya rijayi sunan
nasu na yanka ko laƙabi.
Misalin irin waɗan sunye da aka saba da su su ne,
Shehu Shagari, Aminu Kano, Amadu Raɓa, Abubakar Gummi da dai sauransu.
Makaɗa
da mawaƙan
Hausa su ma sun bi sahun ire-iren waɗannan mutane wajen amsa sunayen
garuruwa da wurare a matsayin sunayensu na yanka. An wayi gari idan ba a haɗa sunan
mutum da sunan gari ko wuri wajen ambaton waɗannan mawaƙa ba to ba za san wanda ake
magana a kansa ba. Ga misali sunayen waɗannan makaɗa
da mawaƙan.
- Sa’idu
Faru
- Taudo
Inugu
- Atta
Dabai
- Abubakar
Kassu Zurmi
- Abdu
Inka Bakura
- Rabo
Ango Yabo
- Musa
Illon Kalgo
- Ƙwazo Bagega
- Abdu
Karen Gusau
- J.
B. Zauro
- Adamu
Ɗanmaraya
Jos
- Ɗangiwa Zuru
- Ɗanlami Nasarawa
3.4
Laƙabin Zamani
Hausawa
sukan ce ‘Zamani abokin tafiya.’ Akwai laƙubba da
yawa waɗanda Hausawa suke
amsawa a sakamakon haɗuwa da
zamani. Wasu suna da alaƙa da karatun boko
ko harshen Ingilishi ko wasanni irin na ƙwallon ƙafa ko kirari ko sunan wani abu da ke da alaƙa da zamani da dai sauransu. Abdullahi (1997) ya kawo
misalan ire-iren waɗannan
sunaye kamar Pele, TK, TJ, Jimmi. Wasu makaɗa da mawaƙan Hausa da suka
riski irin wannan wayewar, sun kwatanta amfani da ire-iren waɗannan laƙubba na zamani. Sunayen
sun yi musu rinjaye wajen adana tarihin nasu musamman ta fuskar kiɗa
da waƙa. Akwai
sanannun makaɗa da mawaƙan
Hausa masu amsa ire-iren waɗannan sunaye na laƙabi. Misali:
i.
Garba Super
ii.
Hassan Wayam
iii.
Sani Sabulu
iv.
Ɗanmani Caji
v.
J. B. Zauro
vi.
Idi Loga
3.5 Laƙabin Ná
Ná a Hausa harafi ne mai nuna mallakar
abu namiji (Ƙamusun Hausa 2006:355). Hausawa suna amsa sunayen laƙabi masu farawa da Ná
wanda ke bayyana kusanci tsakanin mai laƙabin da
wannan da aka nuna nasa ne. Irin wannan laƙabi yakan zo da sunan mutum ta yadda za a fahimci cewa, wanda ake yi wa laƙabin yana da kusanci ƙwarai da mai wannan sunan, kamar a kira mutum Ná’amadu. Haka ma irin wannan laƙabi yana ɗaukar
suna gari ko wata dabba ko kuma wani abu. Akwai makaɗa da mawaƙan Hausa da aka
sani sun yi fice da ire-iren waɗannan sunaye na laƙabi.Misali:
i.
Ibrahim Narambaɗa
ii.
Jibo Nakwakwai
iii.
Abdu Nagusau
iv.
Mamman Nakaka
v.
Roƙo Namatuga
vi.
Nagambo Maikotso
3.7 Laƙabin Wasu Sunayen Yanka
Hausawa suna da wasu laƙubba na musamman da ake yi
wa wasu sunaye na yanka. A duk lokacin da aka ambaci ire-iren waɗannan
laƙubba
to Bahaushe ya san asalin sunan na yanka. Misali, sunan Muhammadu ana iya
kiransa Inuwa. Abubakar a kira shi Garba, ko Sadik. Ita kuma A’ishatu a kira ta Indo (Yahaya 1979). Kasancewar makaɗa da mawaƙan Hausa su ma Hausawa ne,
wasu daga cikinsu masu amsa ire-iren waɗannan sunayen na yanka sun
ci gajiyar sunayen laƙabi
na Hausawa da aka laƙaba
musu. Misali:
i.
Shehu Ajilo
ii.
Kulu Mukunu Wasagu
iii.
Binta Zabiya Katsina
iv.
Garba Ɗanwasa
v.
Garba Maitandu
vi.
Garba Super
vii.
Garba Mainakada
3.8 Laƙubban Sunayen Gida
Daga cikin sunayen yanka da
Hausawa suke ba ‘ya’yansu, akan sami wasu waɗanda suke da nauyi ga wasu
mutane a cikin zuri’ar wannan gida. Makusantan masu amsa sunayen da suke da
nauyi ambato, sukan ba su wasu sunaye na daban. Misali Babangida ko Abba (idan
aka sa sunan maigida) Uwa, ko Uwani Da dai sauransu. Akwai wasu daga cikin makaɗa
da mawaƙan
Hausa waɗanda ire-iren waɗannan sunaye suka yi tasiri
a rayuwarsu. Misalin waɗannan makaɗan su ne:
i.
Asma’u
Uwani Mai’amada
ii.
Uwaliya Mai’amada
iii.
Ubale Maikukuma
iv.
Babangida Kaka Dawa
v.
Uwani Zakirai
3.9 Laƙubba Daga Ƙabilar Fulani
Alaƙar zaman tare na lokaci mai
tsawo a tsakanin Hausawa da Fulani ta haifar da aron al’adu a tsakaninsu. Akwai
al’adun Hausawa da yawa waɗanda idan aka zurfafa bincike sai a
tarar da asalinsu na Fulani ne. Haka su ma Fulanin da suka kusanci Hausawa, sun
ajiye al’adunsu da dama sun rungumi na Hausawa. A irin wannan yanayi ne aka
sami wasu sunaye na Fulani da yawa sun yi tasiri a al’ummar Hausawa har aka
wayi gari an manta asali na Fulani ne. Misalin waɗannan sunaye su ne, Tukur,
Bello, Modibbo. Akwai makaɗa da mawaƙan Hausa waɗanda
ko dai asalinsu Fulani ne ko kuma Hausawa ne da suka jiɓinci Fulani amma da harshen
Hausa suke waƙa
kuma suna amsa ire-iren waɗannan sunayen. Misali,
i.
Buba Ɗantanoma
ii.
Tukur Jabo
iii.
Ɗanmanu Wababe
iv.
Tauɗo Inugu
3.10
Ararrun Laƙubban
Shahararrun Makaɗa da Mawaƙa
Shaharar wasu mawaƙan Hausa kamar Alhaji
Mamman Shata da Alhaji Musa Ɗankwairo
ta sa aka sami wasu mawaƙa
masu amfani da kayan kiɗa irin nasu da sigar waƙa irin tasu sun laƙaba wa kansu wannan sunan
na makaɗin. Ire-iren waɗannan mawaƙa za a fahimci ba wata alaƙa ta jini ko ta barantaka a
tsakaninsu da wancan shahararren mawaƙin. Hasali ma garinsu ba ɗaya
ba. Irin waɗannan sunaye sukan bayyana ne bayan rasuwar shararren
mawaƙin.
Sha’awa da ƙoƙarin kwaikwayon irin waƙoƙin shahararren mawaƙin sukan taimaka a mallaki
irin waɗannan laƙubban.
Misali,
i.
Shatan Gorau
ii.
Ɗanƙwairon Gwambe
iii.
Miko
Audu Shatan Nasarawa
iv.
Haruna
Ɗanƙwairon Maƙarfi
v.
Salihu Inuwa Ɗanƙwairon Kano
3.11
Sauran Laƙubban
Makaɗa da Mawaƙan Hausa
Baya ga waɗannan
rukunai na laƙubban
makaɗa
da mawaƙan Hausa
da aka ambata, akwai da yawa daga cikin waɗanda ba su faɗo
a kowane rukuni ba. Sun sami waɗannan laƙubban ne bisa wasu dalilai
na tarihi da mawaƙan
suka bayyana ko bincike ya gano. Wani abin lura a nan shi ne, laƙubban da ake kiran waƙannan mawaƙa da su sun yi tasiri a rayuwar
da suka yi na waƙa
ta yadda dole sai an ambaci sunan za a iya fahimtar wanda ake magana a kansa.
Misali,
- Amadu Doka
- Audu Kara-kara
- Haruna
Uji
- Mamman
Shata
- Salihu
Jankiɗi
4.0 Kammalawa
Wannan
nazari ya yi ƙoƙarin tabbatar da hasashen da aka yi tun farko na cewa,
sunayen laƙabi su suke jagoranci wajen fayyace makaɗan Hausa. Duk da yake akwai tabbacin
cewa, kowane Bahaushe ba ya rasa sunan laƙabi, amma
wasu dalilai musamman a yanzu sun sa ana samun Hausawan da laƙabinsu ya ɓace. Wato sunayen yanka kawai suke amsawa. Wannan nazarin ya tabbatar da
cewa, samun irin wannan yanayin ya ƙaranta ƙwarai ga makaɗa da mawaƙan Hausa. Nazarin
ya ci nasarar zaƙulo rukuni goma
sha ɗaya (11) inda
makaɗa da mawaƙan Hausa suke watayawa a farfajiyar sunayen laƙabi. Baya ga amfani da laƙubban da Hausawa suke amfani da su, kamar na ranaku da na gargajiya da na
garuruwa, nazarin ya gano akwai wasu laƙubba da
suka keɓanta ga makaɗa da mawaƙan Hausa su kaɗai.
Wannan ya shafi laƙubba waɗanda suke da dangantaka da kayan kiɗan da suke amfani da su ko rukunin
waƙar da suke yi ko kuma sunayen da aka samo daga sha’awar
alaƙanta kai da wani Shahararren mawaƙi. Haƙiƙa nazarin ya
tabbatar da makaɗa da mawaƙan Hausa ba su yin fice, duniya ta ji su sai da sunan laƙabi. Wannan suna shi ke bambanta su da juna, shi ke
bambanta su da sauran jama’a da ba makaɗa ko mawaƙa ba. Da sunaye
irin su Shata ko Narambaɗa ko Ɗanƙwairo ko Ɗandawo ko Ɗan’anace ko Jankiɗi aka san
masu su. Da irin waɗannan sunaye
ne ake tabbatar da shahararsu ta yadda idan ba sunayen aka ambata ba, zance a
kan su ba zai kammala ba domin ma’ana ko saƙon ba zai fito ba.
5.0 Manazarta
Abbas, N. I.
(2012) ‘’Nahawun Sunayen Hausawa ‘’ Kundin Digiri na Biyu (M. A. Hausa)
Sakkwato: Sakkwato: Jami’ar Usmanu Danfodiyo.
Abdullahi, I. S.
S. (1997) “Tasirin Zamani da Illolinsa Kan Sunayen Hausawa.” Sakkwato: Maƙalar da aka gabatar a taron ƙara wa juna sani na Tsangayar Fasaha da Nazarin Addinin Musulunci, Jami’ar
Usmanu Danfodiyo.
Al-ma’sumi, B. M. A (1999) A Guide to Islamic Names. Saudi Arabia:
Publish by Ad-Dar As-salafiah.
Aminu, M. (1992) Matsayin Sunaye a Aladun Hausawa. Kano: Aminu Zinaria Recording and
Publishing Company Sagagi
Buba, M. (2008) “Naming Names”
Presented at the Faculty Seminar Series, Faculty of Arts and Islamic Studies,
Usmanu Danfodiyo University, Sokoto
CNHN (2006) Ƙamusun Hausa na Jami’ar Bayero. Zaria: Ahmadu Bello
University Press.
Gusau, S.M. (1996). Makaɗa da Mawaƙan Hausa 1. Kaduna: Fisbas Media
Services.
Gusau, S. M.
(2008) Waƙoƙin Baka a Ƙasar
Hausa Yanaye-Yanayansu da Sigoginsu. Kano: Benchmark Publishers Limited.
Gusau, S.M. (2016). Makaɗa da Mawaƙan Hausa Littafi na Biyu. Kano: Century Research
and Publishing Limited.
Gusau, S. M.
(2019) Diwanin Waƙoƙin Baka Juzu’i
na Huɗu Wasu Waƙoƙin Musa Ɗanƙwairo
Maradun (1909-1991). Kano: Century Research and Publishing Limited.
Ibrahim, M.S. (1983) Kowa ya Sha Kiɗa. Zaria: Longman Nigeria
Plc.
Madauci, I. Yahaya, I. and Daura, B. (1968)
Hausa Customs. Zaria: Northern
Nigerian Publishing Company.
Umar, M. B.
(1985) Ɗan-maraya Jos. Ibadan : University Press Limited
Yahaya, I. Y. (1979) “Sunayen Hausawa
na Gargajiya.” Kano: Cibiyar Nazarin Harsuna Nijeriya, Jami’ar Bayero
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.