Tarken Waƙar “Ilimin Zamani” Ta Mu’azu Haɗeja: Duba Zuwa Ga Mazahabar Sigar Adabi

Wannan takarda tana ɗuke da nazarin Waƙar “Ilimin Zamani” Ta Mu’azu Haɗeja. An gina nazarin kan Mazahabar Sigar Adabi.

Tarken Waƙar “Ilimin Zamani” Ta Mu’azu Haɗeja: Duba Zuwa Ga Mazahabar Sigar Adabi

Hafsat Alhaji Yaya

Gabatarwa

          Wannan takarda da za a gabatar za ta yi bayani ne kan nazarinw aƙar “Ilimin Zamani” na Mu’azu Haɗeja ta hanyar ɗora aikin zuwa mazahabar sigar adabi. Amma kafin nan za a kawo ɗan taƙaitaccen bayani dangane da wannan mazahaba ta sigar Adabi.

          An ƙirƙiro wannan mazahaba ne a Faransa a wajen shekarar 1960. Amma ta tsiru ne a dalilin wani aiki da Ferdinand De Saussure (1857-1913) ya yi a Faransa a kan nazarin harshe tun a farkon ƙarni na 20, mai suna Lahangue La Parde (1914). A taƙaice mazahabar sigar adabi ta samo asali ne a dalilin yadda wasu matarka suka lura da yadda aka yi amfani da wasu ra’ayoyi na nazarin kimiyyar harshe wajen gano wasu sassa na ɓoye masu bayar da ma’ana a cikin adabi da al’adun al’umma.

          Mazahabar sigar adabi ta fara ne daga wasu ra’ayoyin nazarin harshe da kimiyyar harsuna, kuma tana lura da wasu sassa masu ɓoyayyar ma’ana a cikin al’adu da adabin al’umma. Wannan sassa an danganta su don su samar da sharhi game da aikin adabi da tsarin da aka bi aka fito da shi. Wannan mazahabar tana da wasu manufofi da aka ɗora ta a kai, wasu daga cikin manufofin wannan mazahaba sun haɗa da:

Ø Tana sifantawa da feɗe tsarin da aka rubuta adabi kansa.

Ø Tana kula da nazarin kimiyyar harshen adabi da aka ɗora kan zubi da tsari, ba kan ƙumshiya ba.

Ø Tana duba yadda ake feɗe tsarin abu ta la’akari da wasu alamu.

Ø Tana fito da tsarin ɓoye ko tubalan gina aikin adabi (ƙwarangwal) ko wasu dokoki na aikin adabi.

Ø Tana kula da yadda ake shirya matani don a samar da jerin ma’anoni a cikinsa. d.s.

Nazarin Waƙar Zuwa Ga Mazahabar Sigar Adabi

          Wannan mazahaba ta sigar adabi tana magana ne kan sifantawa da feɗe tsarin da aka rubuta adabi kansa. Don haka a nan mene ne adabin mu? Adabi shi ne waƙar “Ilimin Zamani na Mu’azu Haɗeja”. A wannan wuri za mu feɗe tsarin da aka rubuta wannan waƙar in za mu ɗora aikin kan maganan wannan mazahaba (sigar adabi). Idan ana magana kan tsarin adabi, wato magana ake “kan zubi da tsari”. Zubi da tsari ta fuskar adabi ya shafi yadda aka shirya adabin ne gaba ɗaya, za a duba carbin tunanin marubuci. Wato yana jeranta tunaninsa ne ko akasin haka.

          Zubi da tsarin waƙa a wannan wuri za a dubi tsarin waƙar ne gaba ɗaya dangane da yadda aka shiryata. Wato za a duba carbin tunanin mawaƙin, yana jeranta tunaninsa ko yana kwan-gaba-kwan-baya. Abubuwan da ake dubawa a ƙarƙashin tsarin waƙa rubutacciya sun haɗa da:

a)     Shirin baitocin waƙar

b)    Yawan ɗangogin waƙar

c)     Yawan baitocin waƙar

d)    Dangantakar ɗango da ɗangon waƙar (gangara)

e)     Dangantakar baiti da baiti (saɓi-zarce)

f)      Amsa-amon waƙar

g)    Mabuɗin waƙar

h)    Marufin waƙar

i)       Ƙulla batutuwa da kuma

j)       Karin waƙar

Idan muka duba waɗannan abubuwa da suka gabata a sama za mu ga cewa su ne irin abubuwan da ake fitowa da su wajen feɗe tsarin da aka rubuta waƙa. Mazahabar sigar adabi tana siffanta waɗannan batutuwa a yayin feɗe tsarin adabi. Don haka za mu ɗauki ɗaya bayan ɗaya mu rinƙa yin nazarin wannan waƙa ta Mu’azu Haɗeja mai taken “Ilimin Zamani”.

A) SHIRIN BAITOCIN WAƘA/TSARIN WAƘA

          Kamar yadda aka sani shirin baitocin kowace waƙa ana so lalle ne ya kasance yana ɗaya daga cikin dangogin waƙa guda bakwai da muke da su (in dai rubutacciya ce). Dangogin waƙa su ne kamar haka:

Ø Gwauruwa

Ø ‘Yar tagwai

Ø ‘Yar uku

Ø ‘Yar huɗu

Ø ‘Yar biyar

Ø Tahamisi

Ø Tarbi’i

Waɗannan su ne dangogin waƙa da ake so duk wata rubutacciyar waƙa ba za ta amsa sunanta ba, sai shirinta ko tsarinta ya kasance ɗaya daga cikin waɗannan.

          Don haka idan muka dubi wannan waƙa tamu da muke yin tarkenta kan hanyar tsarin mazahabar sigar adabi, waƙar “Ilimin Zamani” na Mu’azu Haɗeja za mu ga cewa lalle wannan mawaƙi ya shirya waƙar ne a tsarin ko shirin “Gwauruwa”.

          Waƙar da za a ƙira gwauruwa waƙa ce da aka shiryata ko tsarata a tsarin waƙa mai ɗango ɗai-ɗai da babbar ƙafiya. Saboda haka wannan waƙar “Ilimin Zamani” tun daga farkonta har ƙarshe a wannan tsarin aka shiryata.

B) YAWAN ƊANGON WAƘA

          A wannan wuri ana buƙatar mai nazarin waƙa ya tantance yawan ɗago da waƙar ke ɗauke da su. Wato manazarci zai duba shirin kowace baiti shin yana ɗauke da ɗango ɗai-ɗai ne ko kuma wani ya kan fi wani?

          Don haka za a iya cewa wannan waƙar mai suna “Ilimin Zamani” tana ɗauke da ɗango ɗai-ɗai ne a kowanne baiti. Ba baitin da aka samu guda ɗaya da ya ɗara sauran baitocin ko da guda ɗaya. Don haka zan iya cewa wannan waƙar da nake nazarinta tana ɗauke da ɗangwaye har guda saba’in da bakwai (77).

 

C) YAWAN BAITOCIN WAƘAR

          A wannan wuri ma ana buƙatar mai nazari ya tantance yawan baitocin waƙar.

          A wannan waƙa da nake nazari a kanta tana ɗauke da baitoci har guda saba’in da bakwai (77). Ke nan yawan ɗangwaye da baitocin sun kasance dai-dai. Me ya sa? Saboda waƙar ta kasance shirinta/tsarinta na gwauruwa ce. Ma’ana ana samun ɗango ɗai-ɗai da baiti ɗai-ɗai, ke nan yawan su zai zama ɗaya.

D) DANGANTAKAR ƊANGO DA ƊANGO/GANGARA

          Wannan wurin ana magana ne kan wurin da marubuci ko mawaƙi zai fara wata magana a wani ɗango amma ba zai ƙarisa ba ko ma’anarta ba za ta cika ba sai an shiga wani ɗangon. An samu gangara a wannan waƙar kamar a baiti na:

·        Baiti na 2

Jama’armu ku jawo hankulanku,

          Ku lura da halin zamani.

          Mawaƙin ya fara magana a ɗangon farko amma ma’anarta ba ta cika ba sai a na biyu. Gangara ke nan ko kuma mu ce an samu dangantakar ɗango da ɗango.

·        Haka a baiti na 3. Inda mawaƙin ya ce;

Iko, mulki, ƙarfi duka,

          Na ga wanda ya ƙaddari zamani.

 

 

·        A baiti na 7 ma an samu gangara in da:

Da tsiya da talauci duk suna,

          Gun da jahilci ya yi sansani.

·        A baiti na 13

An faɗa an sake faɗa muku

          Babu Hasiya ga biɗar Sani

·        A baiti na 15

Ga dalilaina da ya sa na ce,

          Maka mun zama bayan zamani.

·        A baiti na 25

Ɗaukaka da mutunci duk suna,

          Gun sana’ar ilmin zamani.

·        A baiti na 37

“Faman ‘ya’amal misƙala zar

          Rati” can a izazul kun sani.

·        A baiti na 39

Kullu shai’in la yahafa alai-

          hi, Alimun ko da ƙanƙani.

·        A baiti na 51

Sai mai General certificate,

          Sai mai Diploma mun sani

·        A baiti na 55

Cin hanci, karɓar toshiya,

          Rashawa sun ƙaura ga zamani.

·        A baiti na 64

Jama’ar kudu sun ce sun fi ƙar-

          finsa kul ya tsaya can ya boni.

·        A baiti na 65

Sai shi koma Arewa wurin muta-

          nen, da ba su da kishin zamani.

·        A baiti na 67

Sai am mana tilas za mu ai-

          kata, kome shauni zamani.

·        A baiti na 70

Zamani ya ce a gaya muku,

          Ciniki ba sauran lamuni.

·        A baiti na 74

Duk biyun nan sai mu riƙe su ko-

          wa muhalli nai zai magani.

·        A baiti na 76

Shi Mu’azu Haɗejiya shi ya wal-

          lafi, wannan “waƙar zamani”.

 

          Idan muka duba baitoci na 2, 3, 7, 13, 15, 25, 37, 39. 51, 55, 64, 65, 67, 70, 74, 76 duk an samu dangantakar ɗango da ɗango (gangara)> za a ga mawaƙin ya ɗauke magana amma ma’anar ba ta cika sai an shiga ɗango na gaba.

          A baitoci na 37, 39, 64, 65, 67, 74, 76. Za a ga cewar kalmomi ne ma yake fara faɗarsu amma ba zai ƙarisa ba sai ya shiga wani ɗangon. Ma’ana yanke su yake yi.

E) DANGANTAKAR BAITI DA BAITI (SAƁI-ZARCE)

          A wannan wuri kuwa mawaƙi kan fara wata magana cikin wani baiti, amma ba zai ƙarasa ba ko ma’anar ta ba za ta fito fili ba sai an shiga wani baiti ko baitocin. Tabbas a wannan waƙar mai suna “Ilimin zamani” an samu irin waɗannan dangantaka a wurare kamar haka:

          A baiti na 9 – 11 in da mawaƙin ke cewa:

-         Masu son lardinmu ya ɗaukaka,

Bisa kan juyawar zamani.

 

-         Kar su fara faɗar dan-na-sani,

Da mun yi karatun zamani.

 

-         Allah shi zai gyara mana,

Ya fitar mu da kunyar zamani.

 

          A waɗannan baitoci na 9-11 mawaƙin ya fara magana a kan masu son lardinmu ya ɗaukaka bai ƙarisa ba ya ci gaba a baiti na gaba yana cewa kar faɗi dan-na-sani, nan ma bai kammala ba har zuwa baiti na 11 inda ya ce “Allah shi zai gyara mana”. ke nan a wannan baitoci an samu dangantakar baiti da baiti a ciki.

          Haka an cigaba da samun saɓi-zarce a baiti na 15-21

-         Ga dalilaina da ya sa na ce,

Maka mun zama baya a zamani.

 

-         Tun Nasara gaban ba su zo su ba,

Muka san hanyar neman sani.

 

-         Sun tarar mu da halin ci gaba,

Ciniki da sarautu sun gani.

 

-         Wasu kan akasi aka tad da su,

Yanzu su ne manyan zamani.

 

-         Sun yi ƙwazo sun yi ɗawainiya,

Bisa takidin neman sani.

 

-         Matuƙar ba mu tashi a kansu ba,

Za su hau mu a wannan zamani.

 

          A wannan baitocin ma mawaƙi ya faro maganganu a kan nasara amma bai ƙarisa ba sai a wajen baiti na 21.

          A baiti na 27-34 an samu saɓi zarce kamar haka:

-         Ba su yin sana’a, matuƙabbarai,

Sai yawan yawo da wuni-wuni.

 

-         Sai ka gan su a kowace rariya,

Sana’asu yini zagin wani.

 

-         Sai su je yawo sabon Gari,

Ko ka gan su a kantin kamfani.

 

-         Sai yawan ihu, sai dariya,

Ba tunanin halin zamani.

 

-         Hanyar addini sun saki

Ba ruwansu da wannan tun tuni.

 

-         Ilmin addinin ba su yi,

Ba ruwansu da ilimin zamani.

 

-         Sun ɓatan ɓakatantan ba su nan,

Ba su can don wautar zamani.

 

          A waɗannan baitocin da suka gabata za mu ga mawaƙin ya fara wasu magangnu a kan jalilai marassa neman ilimi tun daga baiti na 27-34. Don haka a nan ma an samu dangantakar baiti da baiti (saɓi zarce).

          Haka a baiti na 51-53

-         Sai mai General certificate,

Sai mai Diploma mun sani.

 

-         Sai masu sanin ilimin Koleji,

Har a Ingila sun ƙaro sani.

 

-         Taimakonku da ku da sarakuna,

Shi fi ƙarfi ga ilmin zamani.

 

          A nan ma an samu dangantakar baiti da baiti.

Haka a baiti na 61-63

-         Jama’a da yawa ba su farga ba,

Jalilai ya kafa sansani.

 

-         Ya yi Ɗanrimi yai Shamaki,

Ya yi Kakaki yai Figini.

 

-         Ya yi dagatai ya naɗa hakimai,

Ya yi Razdan yai Di’o tuni.

 

          A nan ma an samu dangantakar baiti da baiti inda mawaƙi ya ce “Jalilai ya kafa sansani, ya yi ɗan-rimi da shamaki, ya yi kakaki, ya yi dagatai da hakimai duk a baitoci na 61-63.

          A taƙaice waɗannan su ne irin wuraren da wannan mawaƙi yake faro magana daga wannan baitin zuwa wannan kafin ya kammala ko ma’ana ta cika. Dangantakarsu kenan.

F) AMSA-AMO

          Wannan kuma na nufin irin harafin da ke ƙarewa a ƙarshen ɗango ko ƙarshen baitocin waƙa. Amma shi amsa-amo ya kasu zuwa gida biyu, akwai:

Ø Amsa amo na ciki: Shi irin wannan nau’in amsa-amo shi ne irin harafin da yake ƙarewa a ƙarshen ɗango. Ana iya kiransa da ƙaramar ƙafiya.

Ø Amsa-amo na waje: Wannan kuma shi ne irin amsa-amo ko harafin da yake ƙarewa a ƙarshen baitocin waƙa. Shi ma ana iya kiransa da suna babbar ƙafiya.

A bisa tsari irin na rubutacciyar waƙa, amsa-amon ciki yana canzawa aga wannan baitin zuwa wancan baitin. Amma amsa-amo na waje a bisa ƙa’ida ba ya canzawa a tsarin rubutacciyar waƙa.

          Don haka a matsayina na mai nazarin wannan waƙar (Ilimin Zamani) da nake bin hanyar mazahabar sigar adabi zan fito da tsarin ko harufan da wannan mawaƙi ya yi amfani da su wajen tsara wannan waƙa (ilimin zamani).

Amsa-amo na ciki

          A wannan wuri za mu dubi harrufan da suke ƙarewa a ƙarshen ɗango tun daga na farko har zuwa na ƙarshe kamar haka:

          A ɗango na ɗaya ko kuma bari mu yi abin a jadawalance domin samu sauƙin fahimta.

Ɗangon/baiti na waƙar	Amsa-amo na cikin (harafin)
A ɗangon baiti na 1	-ya
A ɗangon baiti na 2	-ku
A ɗangon baiti na 3	-ka
A ɗangon baiti na 4	-sa
A ɗangon baiti na 5	-mi
A ɗangon baiti na 6	-ni
A ɗangon baiti na 7	-na
A ɗangon baiti na 8	-ka
A ɗangon baiti na 9	-ka
A ɗangon baiti na 10	-ni
A ɗangon baiti na 11	-na
A ɗangon baiti na 12	-ma
A ɗangon baiti na 13	-ku
A ɗangon baiti na 14	-ya
A ɗangon baiti na 15	-ce
A ɗangon baiti na 16	-ba
A ɗangon baiti na 17	-ar
A ɗangon baiti na 18	-ba
A ɗangon baiti na 19	-su
A ɗangon baiti na 20	-ya
A ɗangon baiti na 21	-ba
A ɗangon baiti na 22	-su
A ɗangon baiti na 23	-ke
A ɗangon baiti na 24	-ne
A ɗangon baiti na 25	-na
A ɗangon baiti na 26	-ya
A ɗangon baiti na 27	-ai
A ɗangon baiti na 28	-ya
A ɗangon baiti na 29	-ri
A ɗangon baiti na 30	-ya
A ɗangon baiti na 31	-ya
A ɗangon baiti na 32	-ki
A ɗangon baiti na 33	-yi
A ɗangon baiti na 34	-an
A ɗangon baiti na 35	-yi
A ɗangon baiti na 36	-ni
A ɗangon baiti na 37	-ar
A ɗangon baiti na 38	-in
A ɗangon baiti na 39	-ai
A ɗangon baiti na 40	-on
A ɗangon baiti na 41	-ji
A ɗangon baiti na 42	-ni
A ɗangon baiti na 43	-ta
A ɗangon baiti na 44	-ta
A ɗangon baiti na 45	-am
A ɗangon baiti na 46	-ni
A ɗangon baiti na 47	-ya
A ɗangon baiti na 48	-ci
A ɗangon baiti na 49	-ni
A ɗangon baiti na 50	-ni
A ɗangon baiti na 51	-te
A ɗangon baiti na 52	-ej
A ɗangon baiti na 53	-na
A ɗangon baiti na 54	-au
A ɗangon baiti na 55	-ya
A ɗangon baiti na 56	-hu
A ɗangon baiti na 57	-re
A ɗangon baiti na 58	-wa
A ɗangon baiti na 59	-ka
A ɗangon baiti na 60	-na
A ɗangon baiti na 61	-ba
A ɗangon baiti na 62	-ki
A ɗangon baiti na 63	-ai
A ɗangon baiti na 64	-ar
A ɗangon baiti na 65	-ta
A ɗangon baiti na 66	-na
A ɗangon baiti na 67	-ai
A ɗangon baiti na 68	-ta
A ɗangon baiti na 69	-ya
A ɗangon baiti na 70	-ku
A ɗangon baiti na 71	-ni
A ɗangon baiti na 72	-ta
A ɗangon baiti na 73	-ba
A ɗangon baiti na 74	-ko
A ɗangon baiti na 75	-na
A ɗangon baiti na 76	-al
A ɗangon baiti na 77	-ai

 

Amsa-amo na Waje

          Dangane da wannan kuma kamar yadda muka ambata a baya baya canzawa a tsarin rubutacciyar waƙa. A wannan waƙa mai suna ilmin zamani na Mu’azu Haɗeja tana ɗauka da amsa-amo na waje na harafin “ni” tun daga farko har zuwa ƙarshenta.

G) MABUƊIN WAƘA

          A wannan wuri manazarci, zai dubi irin kalaman da marubuci ya fara waƙar da su. Idan mawaƙi ya fara da ambaton sunan ubangiji ko salati wa Annabi (S.A.W) ko yabon wani bawan Allah to sai a ce waƙar tana da mabuɗi. Idan ba a sami ko ɗaya daga cikin wannan ba to, sai a ce ya fara waƙar ce kai tsaya. (Ɗangambo: 2007).

          Idan muka duba wannan waƙa tawa ta ilimin zamani zan iya cewa Mu’azu haɗeja ya fara wannan waƙar ce kai tsaye ba tare da mabuɗi ba. Za mu tabbatar da haka idan muka dubi kalmomin da Mu’azu ya fara da su kamar haka:

-         Gishiri im babu kai ba miya,

Ilmi mai gyaran zamani.

 

-         Jama’armu ku kawo hankulanku,

Ku lura da halin zamani.

 

          A nan babu wani ambaton sunan Allah ko salati wa Annabi o nuna wani yabo d.s. Don haka ya fara waƙar ne kai tsaye.

H) MARUFIN WAƘA

          Wannan wurin kuma shi ne inda mawaƙi ya kawo ƙarshen waƙarsa. Duk lokacin da aka ga marubuci ya ƙare waƙarsa da ambaton sunansa, ko garinsu ko kuma shekarar da aka rubuta waƙar ko ambaton sunan ubangiji, to wannan waƙar tana da marfi. (Ɗangambo: 2007).

          Don haka a nan zan iya cewa wannan waƙar tana da marfi. Domin mawaƙi da ya zo baiti na 76 ya ambaci sunansa, sannan a baiti na ƙarshe kuma ya ambaci sunan Allah kamar haka:

A baiti na 76

-         Shi Mu’azu Haɗejiya shi ya wal-

lafi, wannan “Waƙar Zamani”.

A baiti na 77

-         Baiti saba’in da guda bakwai,

Tammat da nufin Babban Gwani.

 

          Don haka za mu iya cewa wannan waƙa ta Mu’azu Haɗeja tana da marfi.

I) ƘULLA BATUTUWA

          A wannan wuri kuma ana buƙatar mai nazari ya gano shin marubucin ya ƙulla batutuwa daki-daki ma’ana ya tsara carbin tunaninsa daki-daki ko an samu kwan-gaba-kwan-baya.

          Idan muka dubi wannan waƙa ta Mu’azu Haɗeja za mu ga cewa lallai ya ƙulla batutuwa daki-daki ba a samu tafiyar ƙura ba. Domin ya tsara tunaninsa daki-daki. Ma’ana yadda ya fito da ma’anonin baitocin sun tafi dai-dai. Ma’anar wannan baitin yana bin wancan.

          Baya ga bayanin sifantawa da feɗe tsarin da aka rubuta adabi da shi, manufa ta gaba a sigar adabi tana duba yadda aka feɗe tsarin abu ta la’akari da wasu alamu. Kamar yadda muka faɗa wannan mazahabar ta sigar adabi tana la’akari da yadda aka tsara wasu alamu na cikin adabi.

          Alamu a wannan wurin wata dabara ce da mawaƙa ke bayyana wani abu ta hanyar ba shi wata alama wadda za ta tsaya a maimakonsa.

          A wannan waƙar ma mawaƙin ya kawo wasu abubuwa a maimakon wasu kamar a baitoci kamar haak:

-         Gishirin in babu kai ba miya,

Ilmi mai gyaran zamani.

A nan “Gishiri” a maimakon ilmi.

-         Yadda kaska ke tsotsan jiki,

Haka jahilci gun zamani.

A nan “kaska” a maimakon jahilci.

-         Dubi yatsotsinka, ka tabbata,

Wani lalle ya zarce wani.

A nan yatsa a maimakon mutum.

-         Ya yi Ɗanrimi yai Shamaki,

Ya yi Kakai yai Figini.

 

-         Ya yi dagatai ya naɗa hakimai,

Ya yi Razdan yai Di’o tuni.

 

          A nan Shamaki, Kakaki, Dagaci da hakimi duk a maimakon jahilci.

          A taƙaice wannan waƙar an samu tsarin abubuwa ta la’akari da wasu alamu kamar yadda muka ambata a sama.

          Har yanzu wannan mazahaba ta sigar adabi tana fito da tsarin ɓoye ko tubalan gina aikin adabi (ƙwarangwal) ko wasu dokoki na aikin adabi. A wannan wuri za mu fito da abubuwa ne guda biyu; Na farko tsarin ɓoye da ke cikin wannan waƙar. Na biyu kuma wasu dokoki da ke cikin wannan waƙar.

          Idan muka koma baya, za a ga cewar “Adabi” kansa wani madubi ne ko koto ne na duba yanayin rayuwar ɗan-adam tun daga haihuwarsa zuwa mutuwarsa. Duba da wannan ma’ana za mu iya fito da wasu ɓoyayyun abubuwa a cikin wannan waƙar da marubucin ya sako a matsayin abubuwan rayuwar yau da kullum. Idan muka dubi wannan waƙar za mu iya fito da wasu abubuwa na baɗini da aka kawo a cikin waƙar. Wanda ba a iya rabe su da harƙoƙin yau da kullum na zamantakewar al’umma. Waɗannan ɓoyayyun abubuwan su ne kamar haka:

Ø Ilmi

Ø Iko

Ø Mulki

Ø Ƙarfi

Ø Kunya

Ø Shari’a

Ø Talauci

Ø Sutura

Ø Sana’a

Ø Kasuwanci (ciniki)

Ø Zamba

Ø Cin hanci

Ø Rashawa d.s.

A taƙaice waɗannan abubuwa da muka zayyano ba za a iya rabe rayuwa al’umma da su. Kusan duk halayya na zamantakewa waɗannan abubuwa su ne ake ta hulɗa da su. Ke nan mawaƙin ya kawo ɓoyayyun abubuwa a cikin waƙarsa.

          A nan kuma za mu fito da wani ɓoyayyen ilimi da ke ƙunshe da wannan waƙar. Mawaƙa da marubuta Allah ya yi musu baiwa wanda kusan kashi tamanin (80%) cikin ɗari ba su san waɗannan baiyoyin da allah ya yi musu ba. Idan muka duba yadda mawaƙa suke kawo tsarin gaɓoɓi na ɗangwaye da baitocin da ke cikin waƙarsu, za ka tarar cewa gaɓoɓin suna tafiya daidai ko kusan daidai a waƙa.

          Idan muka duba wannan waƙar za mu ga cewa tsarin gaɓoɓin waƙar bai wuce 8-10. Misali:

-         Gi/shi/ri/ im/ ba/bu/ kai/ ba / mi/ya => 10

Il/mi/mai/gya/ran/za/ma/ni => 8

 

-         Sai/ya/wan/i/hu/sai/da/ri/ya => 9

Ba/tu/na/nin/halin/za/ma/ni => 9

 

          Don haka za mu iya cewa ta fuskar gaɓoɓi an tsara waƙar ne daga gaɓoɓi guda 8-11 ba sa wuce haka. Wannan wani ɓoyayyen tsari ne ko tubala da aka gina wannan waƙar da shi.

ƘAFA/KARIN WAƘA

          Tarin gaɓoɓi da suke ba da takammen sauti da ake amfani da shi wajen gina baiti shi ne ake ce wa ƙafa. Ga al’ada kowane baiti ana gina shi da ƙafafu biyu ko fiye.

Akwai ƙafafu iri goma da ake amfani da su a rubutacciyar waƙa. Ga jerin sunayensu da alamunsu. (A.U. Tilde: 2016: ƊIƁ).

ƘAFAFUWA	ALAMOMI
1.     Fa-uu-lun	Ɓ – –
2.     Ma-faa-ii-lun	Ɓ – – –
3.     Ma-faa-a-la-tun	Ɓ – Ɓ Ɓ –
4.     Faa-i-laa-tun	– Ɓ – –
5.     Faa-i-lun	– – Ɓ –
6.     Mus-taf-i-lun	– – Ɓ –
7.     Faa-i-laa-tun	– Ɓ – –
8.     Mu-ta-fas-i-lun	Ɓ Ɓ – Ɓ –
9.     Maf-uu-laa-tu	– – – Ɓ
10. Mus-taf-i-lun	– – Ɓ –

 

          Waɗannan su ne ƙafafuwan Larabci da muke da su waɗanda suka iya hawa tsarin rubutacciyar waƙa.

          A wannan waƙa mai taken ilimin zamani na Mu’azu Haɗeja, ƙafa ta bakwai ta ke hawa kan baitocin kamar haka:

-         Gishiri im / babu kai ba / miya

Ilmi mai gya/ran zamani.

 

-         Iko, mulki / ƙarfi duka

Na ga wanda / ya ƙaddari zamani.

 

          Don haka wannan wani ɓoyayyen ilimi ne da ke cikin wannan waƙar.

          Dangane da karin waƙar kuma za a iya cewa “RAMAL”. Domin ƙafa ta bakwai ta ke maimaita kanta sai kuma wasu ‘yan illoli da zahabbai da ba a rasa ba.

          Sannan wannan mazahabar tana duba wasu dokoki na musamman (codes) masu samar da aukuwar ma’ana a cikin adabi. Don haka wannan rubutacciyar waƙar na ilimin zamani a matsayinta na wani ɓangare na adabi tana da wasu dokoki ko sharruɗa da ake hukunta ingancin rubutacciyar waƙa. Sharuɗa ko dokokin rubuta waƙa su ne kamar haka:

1)    Waƙa ta kasance tana da mabuɗi da marfi.

2)    Lallai ne a samu waƙa tana da ma’auni, ya zama yana ɗaya daga cikin ma’aunan waƙoƙin Larabci. Misali:

Ɗawil, Madid, Razaj, Ramal, d.s.

3)    Waƙa ta kasance tana da amsa-amo.

4)    Shirin baitocin waƙar ya kasance ɗaya daga cikin dangogin waƙa guda bakwai.

5)    Ambaton jigon waƙar tun a farko.

6)    Warwarar jigo

7)    Ambaton sunan mawaƙi

8)    Salon mawaƙi

9)    Gwanintar harshe.

Waɗannan su ne abubuwa guda tara (9) waɗanda ake sa ran a ga sun tabbata kafin a hukunta cewa rubutacciyar waƙa ce. Don haka wannan mazahaba ta sigar adabi tana magana a kan kawo wasu dokoki (codes) wajen tsara adabi.

 

Madogara

Tuntuɓi masu gudanarwa.