In order to discern the starting point of
drama of each society, there is a need to trace the time when such a society
starts developing. As evident
from what scholars examined, passing through cultural
anthropology, there were certain hypotheses that were able to broadly theorize
the emergence of drama. This paper attempts to review
accounts for the foundation of Hausa drama by dwelling on its origin via ritual
conventions and traditional ceremonies. It
also identifies types of Hausa drama and its wider significance not only for literature but for various
inter-disciplinary fields.
Wasan
Kwaikwayon Hausa: Tushensa Da Kashe-Kashensa Da Kuma Muhimmancinsa
Daga
Ali Usman Umar
Department of Nigerian Languages
Federal University of Lafia
alusumshariff@gmail.com
1.
Gabatarwa
Kalmar wasan kwaikwayo ta zo cikin harɗaɗɗen suna wato wasa da kuma kwaikwayo,
wanɗanda suka
haɗu suka
tayar da wasan kwaikwayo. Kalmar wasa,
a cewar Ƙamusun Hausa na CNHN
(2006:470), na nufin aiwatar da wani abu don raha ko nishaɗi; ko kuma yin wani abu wanda ba gaske ba.
Waɗannan
ma’anoni da aka ayyana kalmar wasa na
da matuƙar tasiri
wajen bayyana ma’anar wasan kwaikwayo. Ita kuwa kalmar kwaikwayo, a cewar Ƙamusun
Hausa na CNHN (2006:260), na nufin kwatanta yin wani abu da ya taɓa faruwa a zahiri; ko koyon wani abu da
wani ya yi, ko yake yi. Saboda haka, idan aka haɗa
kalmar ‘wasa’ da ‘kwaikwayo’ sun zama kalma guda ɗauke
da ma’ana guda wato wasankwaikwayo.
Masana fannin adabin Hausa Malumfashi (1984), Ɗangambo (1984), Ahmed (1985),
Umar (1987), Yahaya da wasu (1992), Furniss (1996), Yar’aduwa (2007), da Umar
(2014) sun yi bayanai masu gamsarwa a kan wasan kwaikwayo. A dunƙule, za mu iya
bayyana wasan kwaikwayo da cewa aiwatar da kamancen halaye ne a wasance cikin
raha da nishaɗi don
kwatanta yadda wani lamari ya taɓa faruwa
ko kuma yadda wani ya taɓa yin sa a zahiri.
A nan, manufar wannan takarda ita ce, ta tattauna game da tushen wasan
kwaikwayo a wurin Hausawa tare da kawo kashe-kashensa da muhimmancinsa idan aka
yi duba da yadda wannan reshen adabi yake a fannin ilimin hikimomin al’ummar
Hausawa.
2.
Ra’ayoyi Kan Samuwar Wasan Kwaikwayo
Masu magana kan ce, “ɗabi’a mai naso.” Wannan na da alaƙa da abin da masana ilimin mutuntaka[1]
(wato kimiyyar halayyar ɗan’adam) suka tabbatar da cewa hanyar kwaikwayo ita ce
hanyar farko ta koyon rayuwa (’Yar’aduwa 2007). Hakan ce ta sanya idan mutum
zai girma cikin wasu mutane, to tabbas zai tashi ne ta hanyar kwatanta wasu
halaye da ɗabi’u da
tadodi na wannan alƙarya
(’Yar’aduwa 2007; Zaruƙ da wasu
1993). Kamar yadda za a gani wannan nau’in adabi yana da daɗaɗɗen
tarihi a gun al’umomin duniya, don haka kowace da irin tunanin da ta ɗauka a mastayin madogara ko hanyar samuwar
wasan kwaikwayo a wurinta. Masana tarihi sun yi amannar cewa wasan kwaikwayo ko gauta (wato kamar yadda a harshen Girkanci aka kira da dran ko theatron kana Latinanci ya ara daga Girikanci, ya kira su da drama ko theatre) an fara shi tun shekaru 500 KM[2]
da suka shuɗe don
kamanta tadar bauta wato yadda za a
tsara yin ayyukan bautar alloli ko gumaka ko dodanni (Carlson 2009; Daɓis 2010).
Da wuya wani ya bugi ƙirji ya ce ga haƙiƙanin
lokacin da aka fara yin wasan kwaikwayo—wato abu ne daɗaɗɗe
da kowace al’umma kan gudanar da shi tun daga lokacin wanzuwarta. Wannan nau’in
adabi a iya cewa ɗamfare
yake da asalin kowace al’umma a cikin
faɗin
duniyar nan. Abin nufi, tun zamanin zamunna idan Hausawa sun tashi yin tadodin
(al’adun) bauta da na bukukuwan gargajiya (da suka haɗar da waƙe-waƙe, kaɗe-kaɗe da raye-raye) suna zuwa cikin yanayin
kwaikwayo wani jagora mai kula da cokar bauta (’Yar’aduwa 2007; Microsoft
Encarter 2009). Don haka, ga ra’yoyi biyu da masana suka amabatawaɗanda za su
bayar da haske wajen kusanto da tushen wasan kwaikwayon Hausa cikin wannan maƙala.
2.1
Ra’ayin Bauta
A wannan ra’ayi an alaƙanta samuwar wasan kwaikwayo da bautar da
akan yi wa alloli da gumaka da juju ko iskoki da kan-gida ko tsafi.
Shuwagabannin addinin gargajiya a zamanin dauri sukan kwatanta ɗabi’un dodanni ko iskoki ko tsafin da suke
bautawa (Carlson 2009). Haka ma saura mabiya wannan addini, idan sun zo za su
kasance suna aiwatarwa, musamman domin neman safirce da kuma nemanƙofi ko baiwa da sa’a. To, wai ta haka ne
aka fara samun wasan kwaikwayo bisa ƙoƙarin kwaikwayar yadda za a gudanar da
tadar (al’adar yin) bauta. Masu bin irin wannan ra’ayi za su iya alaƙanta yadda
Hausawa a zamanin da suka gudanar da bautar iskoki da dodanni a garuruwa
daban-daban. Misali, ƙasar Kano tana da Dutsen Dala da Goron Dutse inda aka ce
a nan Barbushe ke karɓar umarni gun Tsumburbura daga bisani ya isar zuwa ga
sauran jama’ar gari.
2.2
Ra’ayin Bukukuwan Al’adu
Akwai masu ra’ayin cewa wasan
kwaikwayo ya samo asali ne sakamakon tunawa da wasu ginshiƙan al’amura da suka kasance kuma suka zama
ababen tunawa a tsari na zamantakewar wata al’umma (Barranger 2009; Microsoft
Encarter 2009). A irin wannan, alal misali, akan tuna da wasu sarakuna ko
jarumai ko wasu mutane masu abun ta’ajibi. Ko kuma a tuna da wata daɗaɗɗiyar
al’ada ta mutanen dauri, wato irin waɗanda
kakannin kakanni suka aiwatar. To, wai ta haka ne aka fara samun wasan
kwaikwayo. Duk wanda yake ganin wannan ra’ayi a matsayin abin dogaro zai yi
la’akari da bukukuwa da wasanni na al’adun gargajiya domin gwada su a matsayin
hujja. Kamar bikin shan kabewa da wasan gauta da sauransu.
3.
Tushen Wasan Kwaikwayo a Wurin Hausawa
Tun zamanin zamunna Hausawa na da
al’adar wasan kwaikwayo. Sai dai ba za a iya bugar ƙirji a ce ga hasashen shekarar da ake jin
ya kunno kai ba. Tun shekaru 3000 KM akwai mazauna da al’adunsu a wurin da
yanzu haka Hausawa ke da zama[3].
Abin da za a iya cewa kawai shi ne ɗaruruwan
shekaru kafin zuwan Musulunci, wanda ya ba su damar samun hanyar adana tarihi
da adabi da al’adu ta yin amfani da rubutun Ajami, Hausawa na da wannan nau’in
adabi. Illa iyaka, a iya cewa, rubutun ne kawai bai ba wa al’ummar Hausawa damar gano hakan ba,
saboda babu wani abu rubutacce da ya ajiye wannan lamari. Sai dai abin da aka
adana da baka ko da ka ko cikin al’adu da tadodi da mukan ji ko gani; kuma an
tabbatar da faruwar hakan (Yahaya 1978; Umar 1982;Ɗangambo 1984).
Tarihi ya nuna cewa akwai wasu
sanannun al’adun Hausawa na shanci da
shan-kabewa da buɗardawa da girka da hawan ƙaho da wasa da wuta gun maƙera da rufa-ido da wasa da maciji ko kura d.s.
(Adamu 2014; Bunza 2006). Idan muka duba waɗannan
da yadda ake shirya gudanar da su, za mu iya cewa su ne tushen wasan kwaikwayo
a wajen Hausawa. Alal misali, idan mun kalli yadda wasannin suke a fannin nazarinbaibayi[4];
wato kimiyyar sanin tushen al’adu da rayuwar bil-Adama, za mu ga cewa ta hanyar
nazarin hikimomin Hausawa wasan kwaikwayo na da daɗaɗɗen
tarihi mai tushe (Yahaya 1978, 1991; Microsoft Encarter 2009).
Mu kalli girka a gun ‘yan bori.
Girka wata al’ada ce ta tsafi da surkulle da sarrafa magunguna da ma samar da
magani ta hanyar aljanu da ’yan bori kan yi da nufin su haɗa mutum marar lafiyar ko wanda aka yi wa
sihiri ko juju ko hauka ya shafe shi domin ya sami waraka. ’Yan bori sukan yi ƙoƙarin
juyar da kamanninsu ta yadda za su dinga kwaikwayon maganganu da halayen aljanu
waɗanda suka
saɓa al’adar
ɗan’adam (CNHN 2006; Yahaya da wasu
1992). Al’adar girka na daga cikin hanyoyin da Hausawa suka yi amanna da ita
wajen neman magani, yayin da idan cuta ta yi ƙamari
ga mutum bayan an bi dukkan sauran hanyoyin magani sai a je gurin ’yan bori don
yin girka ga mara lafiya da nufin daidaita masa tunani ko hankali (Horn 1981;
Adamu 1983).
Idan an buƙaci ko tashi yin girka,
girkakken ɗan bori
ko girkakkiyar ’yar bori kan shiga fagen hawan bori tare da mara lafiya. Tun
kafin fara girkar mai yin bori zai zaɓi
aljani ko aljanar da ya kamata ya/ta hau[5],
wato dai wanda za a yi hulɗa da shi
ko ita wajen neman waraka ga mara lafiya. To, a daidai wannan lokaci akan sami
rakiyar amon garaya da kacakaura. Kana mai yin girka zai dinga bin kiɗan cikin wani irin rauji ko layi ko
kakkarya jiki kuma yana yi haɗe da
maganganu na sirkulle da tsatsibe-tsatsibe masu firgitarwa da
nufin kwaikwayar halayen da yake son rikiɗewa.
Daga cikin iskokin da akan hau akwai Ɗantsoho
Bagurfana da Maidawa ko Ɗan’inna
da Malam Alhaji da Barahaza da Bafulatana da Ɗafau
Sarkin Makaɗa d.s.
Daga nan iskoki sai su sanar da su nau’o’in rashin lafiyar wannan mara lafiya,
kana sai su faɗi
magungunan da za a haɗa wanda
za a sha ko a yi turare ko a shafa ko a yi hayaƙi
ko a rataye da dai makamantansu (Umar 1982; Horn 1981; Kofoworola 1981).
Ita kuwa al’adar shan-kabewa ko
abin da ake kira da bikin shan-kabewa na iya kansancewa bikin nunar kabewa; ko
bikin da Maguzawa suke yi duk watanni huɗu
bayan saukar ruwan sama don nuna godiya da safirce ga kan-gida ko gunki ko
dodo; ko kuma bikin da ’yan bori kan yi duk shekara idan kabewa ta nuna da
nufin godiya da neman kariya ga dukkan bala’ai ko masifu gun iskoki (CNHN
2006). To dai, duk inda aka juya, da na Maguzawan da ’yan borin za-ni ce ta tad
da mu-je-mu. Saboda al’adar shan-kabewa al’ada ce daɗaɗɗiya wadda da can akan
gudanar duk shekara a ƙasar
Hausa da nufin yin godiya, safirce da neman kariya gun kan-gida ko gunki ko
dodo ko iskoki da ake bautawa (Umar 1982, 1987; Ado 1987).
A yayin gudanar da wannan bikin
al’adar, manyan bokaye da ’yan bori ne suke haɗuwa
a wani wuri na musamman da akan zaɓa, kamar
kurmi, don gudanar da irin wannan biki. Ranar wannan babban taro akan zo da
shekararriyar kabewa, a haɗa ta da
wasu hakukuwa da saiwoyi da ganyaye da itatuwa ko saƙesaƙi
da ƙassa da fatu da dai sauran nau’ukan magunguna iri-iri waɗanda aka tanada domin irin wannan rana.
Bayan nan, sai kuma a haɗa da duk
naman daji da aka farauto ranar bikin buɗardawa
gabannin bikin shan-kabewa. Wannan ya nuna cewa sai an fara gudanar da bikin buɗar dawa da ’yan kwanaki komakwanni ake yin
bikin shan-kabewa. Dangane da haka, duk waɗannan
kayayyaki da aka tanada, za a zuba su cikin wata katafariyar tukunya[6],
sannan a iza gagarimar wuta da nufin gizɗa
kayayyakin da ke cikinta.
Da zarar an fara wannan biki, za a
iske cewa kusan duk mutanan gari ne kan halarci wannan taro. A gefe guda
shugabannin addinin gargajiya wato manya bokaye da ’yan bori za su dinga faɗo/karanto surkulle daban-daban har sai
sanda wutar nan ta mutu. Wato dai ya iya kasancewa wutar ta kwan ɗaya ko biyu—ya dai danganta. Idan an
kammala komai sai a umarci masu rarraba maganin kariyar da su ware na sarki da
iyalansa sai attajirai zuwa sauran mutanan gari. Hikimar hakan ita ce, ko ƙaƙa
mutum ya samu daga wannan magani zai samu garkuwa
da kariya kuma makari ga dukkannin annoba ko cutuka da masifu a wannan shekara da
za a shiga. Bayan an gama sai a kuma yi godiya da safirce ga giji ko kan-gida
ko gumki ko dodo da ake bautawa. To haka ma idan an kalli bikin buɗar dawa ko al’adar Larabgana[7]ko
wasan shanci za a ga yadda kwaikwayo ke zowa daga cikin kowane.
Kamar yadda aka sani Hausawa na da
wasannin daban-daban da suka gada tun iyaye da kakanni waɗanda ba wata ƙabila ce ta koya masu ba. Akwai wasannin
nishaɗi da yara
ko matasa ko manya kan yi su, waɗanda suke
kwatantawa ko kwaikwayon abin da suka ji labari na al’adu ko bautar iskoki
ne—wato maguzanci, da labaru da tatsuniyoyi, ko kuma abubuwan da suka shafi
bukukuwa na al’adun gargajiya. Misali, langa,
da damushere da tsakiya da gaɗa da ’yartsana da sauransu, waɗanada
yara kan gudanar a koyaushe don rage lokaci a dandalin unguwanninsu (Ladan
1974; Yalwa 1977; Yahaya 1978, 1991; Adamu 2005).
Akwai waɗanda na lokaci-lokaci ne kamar su girka da
shanci da wasan gauta da kalankuwa da tashe da sauransu, waɗanda samari da ’yanmata kan gudanar da su
a wani fagen wasa ko dandali. A cikin waɗannan
wasanni akan kwaikwayi abubuwa da dama da suka danganci sarauta, soyayya,
auratayya, jarumtaka, zaman iyali, kasuwanci da dabaru daban-daban na koyon
zaman duniya (Bello 1964; Clark 1966). Wasu wasannin akan aiwatar da su a waƙe, yayin da wasu kuwa cikin rausayawa ko
cikin gumurzu da dagewa bisa canja muryoyi saɓani
yadda aka saba jin magana ta asali ba. A cikin kowane wasa akwai ɗabi’u ko halayen da masu wasan ke ƙoƙarin
kwatantawa; su kuma yi shi cikin raha da nishaɗi
tare da rage lokaci (Umar 1977; Ahmed 1985; Kofoworola da Lateef 1987).
Idan muka ɗau wasanlanga,
saɓanin yadda Dembo (1971: 6-8) ya bayyana, za mu ga akwai abubuwa da yawa da ake kwaikwayo. Wato zamu
fahimci cewa akwai garuruwa biyu; da kuma fagen daga ko yaƙi, ga dakarun kowanne gari. Wato dai, akwai mahara da waɗanda ke zaune cikin gari da ke zummar kare
garinsu daga farmakin maharan, akwai sarki da wurin sha[8].
Idan kuma an zo gwabza yaƙi kowane ɓangare na nuna jarumta da dabarun yadda
zai yi galaba kan abokan gaba ta kowace hanya. Haka kuma akwai zaurance, wato
irin harshen sadarwa da su mayaƙan kan yi
amfani da shi yayin gwabzawa. To haka kowanne wasa na yau da kullum idan aka ɗauka za a kalle shi da idon basira don zaƙulo abubuwan da ke cikinsa na kamance ko
kwaikwayo, baya ga dubansa amatsayin wasan kansa.
Dangane da haka, a nan ana iya
cewa, duba da ra’ayoyin da aka zayyano game da tushen wasan kwaikwayo, a ta
bakin wasu masana, al’adar girka da ta shan-kabewa sun yi daidai da ra’ayin
bauta da na bukukuwan gargajiya. A nan ne jagororin addinin gargajiya ke yin
hulɗa da
mutanen ɓoye don
mallakar ikon iya tsafi ko surkulle ko rufa-ido game da wani abu da ya keta
al’ada wanda zai ba su tasiri mai ƙarfi kan
sauran mutane. Haƙiƙa, a cikin irin abubuwan da sukan yi akwai
kwaikwayo na yadda za a bauta wa iskoki ko dodo, wanda su ma sauran mutane za
su dinga kwatantawa suna aiwatarwa yayin da suka zo yin bauta a wancan zamanin
(Malumfashi 1985).
4.
Kashe-kashen Wasan Kwaikwayon Hausawa
Baya ga abin da muka kalla game da
tushen al’adar wasan kwaikwayo gun Hausawa a sama, saboda haka, za a iya kasa
wasan kwaikwaiyon Hausawa ta manya rassa kamar haka:
4.1
Na Gargajiya
A ƙasar
Hausawa akwai wasannin kwaikwayo na gargajiya waɗanda
ake da su tun kafin zuwan baƙin al’adu
cikin al’adun Hausawa waɗanda suka gada tun iyaye da kakanni. Ire-iren waɗannan wasanni sun haɗa da:
4.1.1Wasan
Gauta
Wannan nau’in wasa iri biyu ne:
akwai wanda ake aiwatarwa a fada da kuma wanda matasa kan yi a dandali. Kowanne
daga ciki, ana yin sa a wani lokaci na musamman da akan zaɓi aiwatar da shi (Yahaya da wasu 1992).
Na fada, galibi ƙwarƙwarorin
sarki ne kan yi a wasu lokuta na musamman don nishaɗantar da sarki da hakimansa. Idan za su yi
wannan wasa sukan yi ɓad-da-bami
ne cikin salon barkwai, inda sukan yi shiga irin ta hakiman da akan so a
kwaikwaya. Kowace ƙwarƙwara za ta kwatanta ɗabi’u da halayen hakimin da ta zaɓa kuma take son kwaikwaya, kama tun daga
taƙamarsa da
maganarsa da duk abin da ya keɓantu da
shi.
Na matasa kuwa yana da salon
ba-raha. Yayin gudanar da shi samari da ’yanmata kan haɗu a dandali bayan damina don kwaikwayon
sarauta da mulki da kotu da zaman aure da kasuwanci. Akan kwatanta shi da wasan
kalankuwa a wasu garuruwan ƙasar
Hausa (CNHN 2006;
’Yar’aduwa 2007).
4.1.2Wasan
Dandali
Akan gudanar da irin wannan wasa
kusan kullum a wani keɓaɓɓan bigire da ke tsakiyar maraya ko
gefen kasuwa, a inda yara da matasa da ’yan-daudu da makaɗa kan haɗu
don gudanar da wasanni kamar su raye-raye da karya harshe da kaɗe-kaɗe.
Akan aiwatar da shi bayan an watse daga cin kasuwa sai a tattaru a dandali.
Haka kuma akan cika don kallon wasu wasannin kwaikwayo da matasa kan aiwatar,
bayan kuma wasu ’yan sa’o’i ko awanni idan almuru ta kawo jiki—wato, da farkon
dare ya yi, wasa ya ƙare, sai
kowa ya watse ya tafi gida. A wasu lokutan wasan dandali yakan kasance cikin
filayen unguwanni a inda yara ƙanana kan
ware wuri daban da matasa maza don yin wasanni kala-kala. Haka ma ’yanmata
sukan ware wani wuri daban don aiwatar da gaɗa
da wasanni iri-iri a tsakaninsu (Ladan 1974; Yalwa 1977; Ado 1987; Yahaya da
wasu 1992).
4.1.3Wasan
Magi
Shi wannan nau’in wasa samari da
’yanmata na wani ƙyauye ne
sukan tashi, su je, su kai ziyara wasu ƙauyukan
da ke maƙwabtaka
da su. A yayin wannan ziyara ne sukan shirya aiwatar da wasanni iri daban-daban
a gaban jama’ar gari. Cikin gungun masu wannan wasa akwai sarautu iri-iri kamar
sarkin samari da sarauniyar ’yanmata da sarkin wasa da na kasuwa, a wasu
lokutan ma da wasu irin sarautu da sukan laƙabta
wa junansu irin su sarkin Butsu da na Sauri d.s. Ta haka, sukan samo ɗan hasafi daga wurin jama’ar da suka nishaɗantu da wasannin nasu (Joe 1994; CNHN
2006;
’Yar’aduwa
2007).
4.1.4Wasan
Kalankuwa
Wannan wasa ne da samari da
’yanmata kan shirya shi lokacin rani ko kaka a wani wuri na musamman, kamar
fagen wasanni ko bayan gari ko kusa da kasuwa ko dandanli inda sukan kwaikwayi
abubuwa daban-daban da sukan haɗar da
sha’anin mulki da zaman kotu ko alƙalanci da
zaman iyali da kasuwanci da dai duk abubuwan da suka shafi al’adun Hausawa na
rayuwar yau da kullum (CNHN 2006; Yahaya 1992). A yayin irin waɗannan wasanni sukan yi shaguɓe ko jirwaye kan tsarin shugabanci ko
zalunci ko lalacewar zamani (kamar ha’inci ko algus ko damfara ko sata ko zamba
ko caca ko shaye-shaye) ko kan yadda alƙalai
ke bin son zuciya wajen yanke wani hukunci d.s.
4.1.5Wasan
Tashe
Akan gudanar da wasan tashe a lokacin
Watan Azumi—wato ana fara shi goma ga Watan Azumin Ramadana. Kuma yana da
sigogin wasan kwaikwayo na ba-raha wanda yara da samari da ’yanmata kan aiwatar
domin bayar da dariya, musamman lokacin da mutane ke shaƙatawa bayan ƙare
buɗa-baki
(Bello 1964; Umar 1977). Daga cikin irin wasannin da suke gudanarwa akwai,
wasan mairama da macukule da samodara da tsoho dagemu da gadanda da karo-ba-shawara
da ga dodo, da sauransu. Abin ban
sha’awa da wasannin tashe shi ne idan aka yi nazari za a ga sun cika kusan
siffofi aikataccen wasan kwaikwayo. Misali idan aka lura za a ga kayan wasa
masu bayyana yanayi da ake son a nuna al’adun mutane kamar mai ciki ko tsoho ko
dodo; sai kuma rakiyar kiɗa ko busa
da waƙa da kuma
rawa (Ladan 1974; Yahaya da wasu 1992).
4.1.6Wasan
’Yan-kamanci
Wannan shi ma wasa ne na gargajiya
wanda ’yan-galura masu kacakaura ke yawo kasuwa-kasuwa ko
rumfa-rumfa ko kwararo-kwararo don yin kiɗa
da waƙa cikin
bin amon kacakaurarsu haɗe da yin
wasu abubuwan ban-dariya cikin salon wargantawa (wato kwaikwayon muryoyin
mutane) da kwaikwayon abubuwa daban-daban. Mutane kan taru suna kallon irin
wannan wasan ’yan-kamanci cikin barkwanci. A ƙarshe masu wannan wasa kan sami
wani abun hasafi don sayen abin masarufi (Gidley 1967; Joe 1994; Furniss 1996).
Kwatanta wannan da wasa-waƙe.
4.1.7Wasa-raye[9]
Akan gabatar da wannan wasan
lokaci-lokaci kamar bikin salla ko lokacin huɗa
ko girbi ko a wani lokacin na musamman a dandali. Shi wannan wasan ana aiwatar
da shi cikin bebance, inda kiɗa ko busa
ne kawai kan yi amo tare da rausayawa ko girgiza jiki. Misali, muna da ’yan hoto masu sanya wa manoma nishaɗi da rage masu gajiya yayin aikin gona,
suna yi suna cilla garma sama suna cafewa suna bin kiɗa da yin rawa tare da bin salo ko zubin
wannan kiɗan (Adamu
2005). Hakan, kan ba wa mai kallonsu sha’awar yadda suke aiki cikin nishaɗi da rausayawa. Ko kuma misalin yaddayan-ƙoroso ke yin rawa a dandali domin nishaɗantar da masu kallo cikin wasu wasanni na
hatsabibanci da suke yi suna bin salon kiɗa
da busa (Furniss 1996; Adamu 2005). Wani abin burgewa da wasa-rayen ’yan-ƙoroso shi ne, inda sukan shirya wasu ’yan
gajerun wasannin kwaikwayo iri daban-daban. Misali sukan nuna yadda wasu maza
su biyu ko uku suke son mace guda; a irin hakan sukan shirya yadda za a yi takarar
neman yardarta. Idan za a yi wasan, za su aiwatar ko gudanar da shi bisa bin
rakiyar kiɗa da busa
tare da rausayawa domin ’yan kallo su nishaɗantu
da wasan. Ko kuma a samu ranar salla lokacin shagulgulan bikin hawan salla,
inda masu wasa-raye suke biye da hakimansu su taho suna wasanni da takubba da
adduna, wasu sanye da kayan gargajiya kamar warki suna rawa tare da bin salon
kiɗa ko busa
don nishaɗantar da
’yan kallo. Kwatanta wannan da wasan bebance—wato beban wasan kwaikwayo
4.1.8
Wasan Tafi-da-hankali
Irin wannan wasa ya shafi aiwatar
da wasu lamura na hatsabibanci da suka shallake tunanin masu kallo. Abin nufi
masu gudanar da irin waɗannan wasanni sun keɓantu da wasu sana’o’in gargajiya
na Hausawa; kamar mafarauta da maharba da maƙera da masunta da ’yan rufa-ido da
wanzamai da masaƙa da mahauta da dai sauransu. Akan samu a wasu lokutan, domin
bambance tsakanin ɗan gado da ɗan haye,
a shirya wasannin nuna bajinta. Inda a nan ne ƙarƙashin jagoranci sarkin kowace
sana’a za a zo a dinga wasan nuna abubuwan da suka saɓa ko keta al’ada (Adamu
2014; Bunza 2006). Alal misali masu rufa-ido suna yin wasu ayyukan da suke
tafiyar da hankali kamar cire kai ko hannu ko zaro harshe a yi rawani da shi
wanda ’yan-shanci kan nuna a gaban taron masu kallo. Akwai wasannin ’yan-lanƙwaya
da ya shafi lanƙwasa gaɓoɓin jiki da rufa-idon shiga kwalba ko tulu. Akwai kuma
’yan-tauri da ’yan-farauta da kan yi wasa da wuƙa ko takobi ko adda mai kaifin
gaske; inda wani zai zo yana sara da
sukan wani amma babu abin da za a ga ya faru. Ko kuma maƙera masu wasa da wuta
ko garwashi ba tare da sun ƙone ba da kuma mahauta masu wasan hawan ƙaho.
Sai dai abun lura a nan shi ne wasu
na ganin wasan tafi-da-hankali gaske ne ba wasa ba, idan an yi duba da cewa
masu wannan bajinta ne kaɗai ke yin kiɗansu da rawarsu. To amma wani zai iya
musantawa tun da wanda zai cire hannunsa ya kuma dawo da rai, lamarin ba
gaskiya ba ne. Wasu ma na ganin cewa wani siddabaru ne da ’yan kallo ne za su
ga hakan amma a zahiri akwai wani hijabi a tsakani, wanda yake hana a ga
gaskiyar lamarin. Su kuwa ’yan-tauri da ’yan-farauta an san su da asirai na
shafi da kau-da-bara na layar zana (ɓacewa).
Kamar yadda aka sani, har zuwa wannnan zamani masu wasan tafi-da-hankali kan
shirya bukukuwan baje kolin irin waɗannan a gari-gari ko a jihohi daban-daban a
duk shekara.
4.1.9
Wasan Hawan Dokin Kara
Wannan nau’i wasa ne da yara da
matasa kan aiwatar a lokuta daban-daban, musamman ma bayan kammala bukukuwan ƙarama
da babbar salla a yankuna na ƙasar Hausa, domin kwaikwayon yadda sarakuna ke
yin hawan salla a ƙasar Hausa. A nan, yara da matasa suna ɗaukar karare a
matsayin dawakai (wasu har mutum-mutumin kan doki na kwali suke yi wa kararen
tare da kwalliyar ƙyallayen yadi ko atamfa, sai su zama kamar gashin nan na
dokin wuya). Babban abin ban sha’awa a wannan wasa shi ne dukkan abin da ake da
shi na hawan sarki na gaske ana ƙoƙarin kwatanta shi; kama tun daga sarkina hawan dokin kara da fadawansu har
zuwa ga hakimai da ’yan lifida da dogarawa da ’yan-bindiga da makaɗa da maraya
da mawaƙa da dai sauransu. Idan an tashi fitowa wannan wasa, musamman a garin
Kano, ana fara shi bayan sallar la’asar, inda za a zaɓi wurare ko titunan da za
a kewaya har zuwa dab da sallar magariba. Bayan an zagaya za a haɗu wani wuri
da aka ayyana, daga nan sai kowa ya watse ya san inda dare ya yi masa. Abin da
ban sha’awa inda mutane kan yi dafifi a bakin titi suna kallon yara cikin shiga
kala-kala da ke nuna al’adun sarauta. Wasu daga cikin jama’a domin nuna jin daɗinsu
har kyauta suke bai wa tawagar da tafi jan hankalin ’yan kallo daga cikin masu
jerin gwanon, musamman ma waɗanda suka yi shigar wawan sarki ko rawa ko
tako-tako.
4.2
Na Zamani
Shi irin wannan wasan kwaikwayo da
za a gani ya kunno kai cikin ƙasar
Hausa sakamakon cuɗanya da
wasu baƙin al’adu
da Hausawa suka yi da wasu al’ummomi waɗanda
kuma suka yi tasiri a kan Hausawa[10].
A wannan nau’in wasan kwaikwayon, an sami yin amfani da ƙarin wasu abubuwa da ci gaban zamani ya
kawo. Kamar na gargajiya, wannan shi ma na da ire-irensa kamar haka:
4.2.1
Wasan Daɓe/Dandamali
Shi irin wannan wasan kwaikwayon
ana kiran sa da rayayye ko aikataccen
wasan kwaikwayo wanda mutane kan shirya su gabatar da shi ga ’yan kallo a
zahiri. Ana yin amfani da daɓe ko wani
wuri da aka samar domin ’yan wasa su hau a gan su. Ɗauki misali kamar dandamali ko kuma ya
kasance akasin haka – wato wani fili tattare da ’yan kallo[11].
Idan aka lura da wasan kalankuwa ko gauta na gargajiya suna da siga irin ta
wasan dandamali (Yahaya da wasu 1992).
A yanzu kuwa ’yan kulab ko ƙungiyoyin makarantu da matasa daban-daban
’yan wasan kwaikwayo ne kan shirya shi a wurare na musamman da akan keɓe; kamar manyan ɗakuna ko zaurukan wasanni da zauruka ko
gidajen wasanni don nishaɗantar da
jama’a masu kallo. Haka ma a wasu lokutan wasu makarantun Islamiyya kan gudanar
da irin wannan wasan kwaikwayon lokacin da suke shirya karatuttukan mauludi.
Sukan shirya shi a ƙarshen dare don wa’azantarwa ko yin gargaɗi ko yin hannunka-mai-sanda ko wayar da
kan iyayen yara da kuma nishaɗantar da
masu kallo. Idan an tashi gudanar da wannan wasan kwaikawyon na dandamali dole
a samar da waɗannan
muhimman abubuwa; dandamali ko daɓe ko
mumbari da ’yanwasa da tufafin wasa da lokacin wasa da kayan daɓe da kuma kwalliyar ’yanwasa. Wannan
nau’in wasa shi ya zama tushen fara fim a ƙasar Hausa a wajejen ƙarshen ƙarni
na 20. Abin nufi, ƙungiyoyin makarantu da ’yan kulab masu shirya wasannin
dandamali cikin unguwanni da tashoshin mota su ne suke rubuta wa gidadajen
rediyo da talabijin wasannin kwaikwayo. A wasu lokutan ma su ake gayyata su
aiwatar da wasannin, a kuma biya su (Beik 1987).
4.2.2
Wasan Kwaikwayon Littafi
An kira shi da rubutaccen wasan
kwaikwayo ko wasan kwaikwayo rubutacce, wanda yake zuwa cikin wani tsari na
daban a rubuce cikin littafi, don samun abin karantawa a makarantu wajen koyar
da ɗalibai ko
a karanta don nishaɗi.
Rubutaccen wasan kwaikwayo ya kasance baƙo cikin adabin Hausa idan an kwatanta
da rubutacciyar waƙa ko zube (Malumfashi 1984). Dalili kuwa shi ne wasan
kwaikwayo ya zama saniyar ware. Domin bai shiga cikin inuwar takwarorinsa ba,
sai a farko farkon ƙarni na 20. Wasan kwaikwayo na littafi yana da zubi da
tsarinsa da sanabe-sanabensa da suka bambanta da waƙa ko zube.
4.2.3
Wasan Kwaikwayon Rediyo
Wannan wasan kwaikwayo ne na zamani
wanda gidajen rediyo ke shiryawa masu sauraro don nishaɗantarwa da faɗakarwa. Shi ma yana da sigar na dandamali,
amma ’yan kallo ne kawai babu; maimakon hakan sai masu sauraro ta hanyar jin
maganganu da motsin ’yanwasa a wurare daban-daban da mai saurare zai ƙaddara
suna gun. A wasu lokutan yadda akan shirya na rediyo ya ɗan sha bamban da na dandamali da ma sauran
wasanni. Abin nufi dai wasan kwaikwayo na rediyo yana da tsare-tsare na
musamman da mashiryansa kan aiwatar yayin gabatar da shi. Daga cikin wasannin
kwaikwayo na rediyo akwai ga-ta-nan
ga-ta-nan-ku daga rediyon BBC da Ji
Ka Ƙaru daga rediyon DW da Birnin
Dala daga Dala FM d.s. Duba Yar’aduwa (2007) domin ƙarin bayani game da
nau’in wasan kwaikwayo na rediyo.
4.2.4
Wasan Kwaikwayon Talabijin
Wannan nau’in wasan kwaikwayo ana
shirya shi ta hanayar yin amfani da na’urar ɗaukar hoto ko majigin ’yanwasa a
wurare daban-daban. Shi irin wannan wasa ana shirya shi gajere, wanda ba zai ɗauki lokaci mai yawa ba, don nuna wani saƙo muhimmi da nufin ilmantarwa ko nishaɗantarwa. Ta haka ne sashen shirye-shirye
na gidan talabijin ke ɗaukar
nauyin shirya majigi tare da haɗin gwiwar
ƙungiyoyin shirya wasan kwaikwayo
don yaɗa
manufufin gwamnati da wayar wa mutane kai. Saɓanin
na majigi ko talabijin, fim yana da tsarabe-tsarabe na msamman wanda ya keɓantu da su yayin da aka zo shirya shi
(Adamu 2005). Alal misali akwai gidajen talabijin na NTA Kano da ya shirya Kakaki da NTA Kaduna da ya shirya Shaihu Umar da NTA Sakkwato wanda ya
shirya Ɗanwanzan da Arewa24 Daɗin Kowa a matsayin wasan kwaikwayo
mai dogon zango d.s. Duba Yar’aduwa (2007) domin ƙarin bayani game da nau’in
wasan kwaikwayo na talabijin.
4.2.5
Beben wasan kwaikwayo
A wasu lokuta akan kira shi da wasan bebance, wanda ake gina shi ta
hanyar nuna aukuwar lamura cikin ishara da motsa sassan jiki. Wannan al’adar
wasan kwaikwayo ta zo da nufin yin tarnaƙi
ga ko kalubantar aikataccen wasan kwaikwayo mai magana da kuma rubutaccen wasan
kwaikwayo. Wannan wasa yana a matsayi na uku; ga shi aikatacce maras magana, saɓanin wanda za a karanta amma ba aikatacce
ba. Ra’in wannan wasan kwaikwayo ya samo tushe daga tunanin Bernard cikin
wasanninsa da ya gabatar da ma waɗanda ya wallafa a tsakanin gomiyar 1920.Ya
nuna cewa taɗi ba ya
wadatarwa wajen bayar da tasiri dangane da aukuwar lamura da aiwatarwar
’yanwasa, fiye da abubuwan da za su dinga nunawa a aikace. Tasirin wannan
ra’ayi ya zama abin dubawa ga mashirya wasan kwaikwayo irin su Harold Pinter[12]
masu rajin tabbatar da yuwuwar hakan cikin al’adar wasan kwaikwayo. Saboda
haka, za a iya shirya gudanar da irin wannan wasa a makarantun kurame a lokacin
makon Hausa.
4.2.6
Wasan Waƙa[13]
Wannan nau’in wasa na zamani ne
wanda ya kusa yin kama da wasan ’yan-kamanci. Ana yin sa ne bayan an gayyato
makaɗan gargajiya
ranar sunan jariri(ya) ko biki ko wani abin taya farin ciki domin su yi wasan
waƙa wanda
ya ƙunshi kaɗe-kaɗe
da raye-raye da waƙe-waƙe. A yayin gudanar da wannan wasa akan sha
kiɗa da rawa tare da liƙa wa mawaƙan/makiɗan
kuɗi da su
da yaransu. Kusan sanannen mawaƙin nan Dakta Mamman Shata da irin su Sani Ɗan’indo
da Sa’adu Bori da Barmani Coge da Uwaliya Mai’amada d.s. sun shahara wajen
gabatar da waƙoƙinsa ta irin wannan nau’in wasa. Akasari matasa ne kan hallarci
wannan nau’in wasan waƙa, inda sukan
cashe da rawa ko a yi ta girgiza jiki tare da bidiri. A wasu lokutan irin
wannan wasan shi ake aiwatarwa a wurin zaman ajo ko kuma a wurin yini, inda akan gayyato mata masu kiɗan ƙwarya
wato amada domin taya murna. Kuma
kusan kowace magana a wannan wuri a waƙe
ake faɗin ta.
Bayan shigowar kayan kaɗe-kaɗen
zamani, wannan nau’in wasa ya daɗa bunƙasa ta hanyar amfani da kayan kiɗan zamani na bajujala. Idan za a yi wasan
waƙa ko abin
da aka fi sani da kiɗan asharalle irin wanda masu wasan waƙa kan yi shi a wani babban zauren wasa
gaban ɗaruruwan
mahalarta ko ’yan kallo. Akwai wasu masu irin waɗannan
kayan kiɗa na
zamani da akan kira ranar shagalin suna ko bikin zagayowar ranar haihuwa don
taya mutane murnar shagalin wani abin farin ciki ko na samun wata daraja ko muƙami. Ana kiran su da tawaga ko ƙungiyar masu kiɗan asharalle, wanda da Ingilishi ake wa laƙabi da opera
ko orchestra. A cikin wannan ƙarni
na 21, wasan waƙa ya bunƙasa sosai inda matasa ke samun fiyano da manyan amsa
kuwa da kwamfyuta ko wayar hannu a wurin shagalin biki ko suna ko a bikin
zagayowar ranar haihuwa inda za su dinga zaɓo waƙoƙi suna sakawa domin biki ko
taro ya yi armashi. A yayin irin wannan akan sami matasan suna yi suna bin waƙar[14]
ta yadda za a ga kamar tun asali su suka ƙagi waƙar. A kuma ji kamar su ne mawaƙan
na gaskiya cikin salon nan hankakanci[15].
Akan yi masu laƙabi da ’yan-dije.[16]
4.2.7
Wasa-waƙe[17]
Dagane da irin wannan wasa
marubucin wasan kwaikwayo kan yi amfani da waƙe ko baituka a mastayin taɗi da
’yanwasa za su riƙa yi don isar da saƙo ko manufofin wasan. A irin wannan
rubutaccen wasan kwaikwayo ana amfani da baitocin waƙa da za su kasance a rubuce da ƙafiya da tsarin aruli a matsayin taɗin da
’yanwasa kan isar da saƙo da su. A wasu lokutan tsarin waƙar ya iya ɗaukar
yanayin waƙa ballagaza, wato wadda ba ta da tsayayyar
ƙafiya ko karin bahari. Kusan wannan tsohon salo ne na rubuta ko gabatar da
wasan kwaikwayo mai salon waƙe da aka
yi amfani da shi cikin karni na 16 zuwa na 18 a nahiyar Turai, musamman cikin
ayyukan marubutan wasan nan da suka haɗar
da Christopher Marlowe da Thomas Hardy da William Shekespeare. A ƙasar Hausa ma
akwai irin wannan wasan wanda ’yan-gambara
kan yi shi a aikace cikin salon waƙe. A irin wannan, ɗaya zai faro magana cikin
waƙa, sai shi ma abokin waƙarsa, a hannu guda ya mayar da amsa cikin wannan
karin waƙa, suna yi suna kakaci da barkwanci da yi wa juna ba’a da zambo.
Kwatanta wannan wasa da wasan ’yan-kamanci da wasa-rere.
4.2.8
Wasa-rere
Shi wannan wasa yana zuwa cikin
salon waƙa. Mawaƙi ko mawaƙa ne za su tsara waƙe amma idan aka lura za a
fahimci cewa wasan kwaikwayo ne kawai. A wannan wasa akwai wani salon aiwatarwa
mai karsashi cikin gwanintar iya sarrafa murya ta hanyar wargantawa. Wato dai, idan mawaƙi ɗaya ne zai riƙa kwaikwayon
muryoyi a waƙe – a matsayin taɗi, yayin da idan mawaƙa biyu ne – namiji da mace
– za su riƙa bayeyeniyar baitoci a matsayin taɗi. Kyawawan misalai na irin
wannan wasa-rere ko waƙaƙƙen wasa su ne: Funmi Adams cikin waƙarta ta Ina Gizo Yake, Ɗanmaraya Jos cikin waƙar
Karuwa da ta Zuwa Gun Boka da Mudassiru Muhammad cikin waƙar Gari Ya Waye… da Bello Ibrahim (Bili’o)
cikin waƙar Kuɗin Tubani da Naja’atu
Abdussalam (Ta’annabi) cikin waƙar gaɗa taRaraji
Goriba d.s. Kwatanta wannan wasa da wasan ’yan-kamanci da wasa-waƙe.
A dunƙule za a iya cewa wasu daga
cikin wasannin nan suna da gurbi biyu: imma a kalle su a matsayin na gargajiya
ko kuma na zamani. Saboda za a lura cewa, alal misali, wasan tashe na gargajiya
ne amma har zuwa wannan zamani idan an tashi yin tashe ana aiwatar da wasannina
al’adun dauri, sannan kuma ana ƙirƙiro wasu masu alamci da zamani da ake ciki.
5.
Mahimmancin Wasan Kwaikwayo
A nan ya kamata a ɗan faɗi wani abu
kaɗan game da muhimmancin wasan kwaikwayo. Yana daga muhimmancin wasan
kwaikwayo, ya sanya wa mai karatu ko ɗan kallo nishaɗi tare da ɗebe kewa ko
rage lokaci. Abin lura a nan shi ne, ba lalle sai a wasan raha ko ban dariya za
a nishaɗantu ba. Hatta da wasan ban-tausayi kan sanya nishaɗi tun da abu ne na
wasa, ba na gaske ba.
Wasan kwaikwayo yakan zama wani
tafarki na yin hannunka-mai-sanda ko nusantar da al’umma a kan su guji aikata
wasu ɗabi’u marasa kyau waɗanda aka zayyana a cikin wasan. Akan yi ƙoƙarin nuna
halayyar yaudara, ƙarya, ha’inci, kishi, hassada, zalunci, cuta, algus,
karuwanci, fashi, sata, shaye-shaye, ƙwace, cin hanci, cin amana, ci-da-addini,
d.s. da cewa ba su da kyau. A cikin wasa akan nuna masu waɗannan ɗabi’u ba sa
yin kyakkyawan ƙarshe, inda akan nuna rayuwarsu ta wulaƙanta ko tozarta.
Wasan kwaikwayo yakan zama wani
gwadabe na ƙarfafa gwiwar mutane wajen koyi da kyawawan ɗabi’u da suka haɗar
da: ɗa’a, kyautayi, jinƙai, riƙon amana, girmama na gaba, neman ilimi, neman na
kai, dogaro da kai, son mutane da taimakon masu rauni. Waɗannan halayen kirki
ne da suke zamar da mutum mai ɗa’a da tarbiyya. Kuma su ake nunawa cikin wasa
wajen zamar da mutum na gari, inda akan nuna ya yi kyakkyawar rayuwa, abar
sha’awa a ƙarshen wasa.
Bugu da ƙari, wasan kwaikwayo wata
hanya ce ta baje kolin halayen mutane kyawawa da munana. Kuma yakan bayar da
dama a nazarci halayya da ɗabi’un mutane, duk da cewa tsara shi aka yi. Abin
nufi a nan shi ne kamar yadda, alal misali, masu bincike a fannin kimiyya ke
yin amfani da ɗakin gwaje-gwaje domin yin nazarin wasu sinadarai da kwayoyin
halitta, haka ma wasan kwaikwayo yake ga masu nazarin mutuntaka da walwala
domin a nazarci halayya da zamantakewa. Ta haka ne akan gano irin tasirin wasu
abubuwa ko wani sauyi ga ɗabi’a da yanayin zamantakewa. Haka kuma ake bayyana
yadda ɗabi’ar shaye-shaye da karuwanci da bangar siyasa suke gurɓata rayuwar
mutane musamman ma matasa. Wato dai ya kamata a kalli wani tunani ko ra’i don a
gano musabbabin yaɗuwar wata ɗabi’a ko al’ada domin a yi ƙoƙarin shawo kan
lamarin a rayuwa ta zahiri.
Daɗin daɗawa, yana daga muhimmancin
wasan kwaikwayo nuna azancin al’ummar Hausawa. A nan, azancin al’umma ya ƙunshi:
a) dabarun sarrafa harshe da akan yi amfani da su wajen sadarwa kamar almara,
tatsuniya, karin magana, habaici, zambo, waƙe, sara, zaurance, salon magana,
d.s. b) dabarun sarrafa abubuwa daban-daban domin samar da kayan amfanin yau da
kullum sun haɗa da: al’ada ko hikimar yin abinci, ƙere-ƙere, tufafi, reno,
magunguna, gine-gine, d.s. Ana iya cin karo da irin waɗannan cikin wasannin
kwaikwayo daban-daban da yadda ake aiwatar da su.
Kazalika, wasan kwaikwayo yana da
muhimmanci wajen taskace adabi, al’ada, harshe da tarihi na Hausawa. Shi kansa
wasan kwaikwayo nau’in adabi ne da ake nazarta wanda a cikinsa akwai wasu
ginshiƙai na adabi. Ta fuskar al’ada, wasan kwaikwayo tamkar wani birgami ne da
ke ƙunshe da falsafar rayuwa da hikimomin Hausawa da suka haɗa da wasanni,
sana’o’i, kasuwanci, shugabanci, tsarin zaman iyali, bukukuwa, noma, d.s. Ta ɓarin
tarihi kuwa yana nan a matsayin madogara da za a iya amfani da shi da nufin
gano muhimman abubuwan tarihi; dalilin kuwa shi ne wasu mashirya da marubuta
wasa kan zurfafa bincike wajen shigar da abubuwan da suka jiɓinci tarihi cikin
wasan kwaikawayo. Sannan dukkan waɗannan ana amfani da harshe ne wajen aiwatar da
su cikin yanayi da tsari na wasan kwaikwayo.
Haka kuma, yana da matuƙar
mahimmanci wajen koya ilimi na fannoni daban-daban. A dunƙule wasan kwaikwayo
yana koyar da ilimin zamantakewa da rayuwa da ma dabarun iya zaman duniya. Za a
iya koyar abubuwa na ƙwarai da yin watsi da baragurbi ta cikin sa. Saboda haka ne ma masana a fannin ilimin da
tarbiyya kan yi amfani da hanyar wasan kwaikwayo a matsayin dabarar aiwatar da
wani darasi ko nuna wani batu ga ɗalibai a cikin aji. Wato dai wasan kwaikwayo
wata makaranta ce ta koyo da koyarwa a fannonin rayuwa daban-daban.
6.
Kammalawa
Kamar yadda bayanai suka gabata
wannan takarda ta yi ƙoƙarin bayyana yadda al’adar wasan kwaikwayo ta faro a
wurin Hausawa. An nuna cewa tadar bauta da bukukuwan al’ada su ne tushen wasan
kwaikwayo na Hausa, musamman idan an duba yadda lamarin yake ta fuskar bori da
bikin shan-kabewa. Haka kuma an kawo kashe-kashen wasan kwaikwayo da suka haɗa
da na gargajiya da na zamani. Kusan ana iya cewa an tattauna dukan nau’o’in
wasan kwaikwayo na Hausa cikin wannan takarda. Sannan an bayyana muhimmancin
wasan kwaikwayo ta fuskoki daban-daban da suka haɗa da nishaɗantarwa, horo da
hani, taskar adana al’adu da harshe, hanyar nazarin halayya da koya zaman
duniya.
Idan an lura sosai za a fahimci
cewa wasan kwaikwayo wani jigo ne na koyar da tarbiyya tare da ƙoƙarin nuna
yadda al’adun gargajiya suka bambanta da na zamani. Domin kuwa kasancewarsa komai-da-ruwanka, akwai buƙatar a yi jan
hankali wajen ganin yara da matasa sun fa’idantu da kyawawan halayen da ake son
a yi koyi da su tare da ƙyamatar munana, domin samar da ingantacciya kuma
rayayyiyar al’umma. A ƙarshe, ana iya cewa wannan reshen adabi yana da faɗin
gaske tare da matuƙar muhimmanci, duk da cewa ba ya samun tagomashi kamar
sauran takwarorinsa.
Manazarta
Tuntuɓi mai
takarda.
*Cikin: I.
A. M. Malumfashi, A. I. Sulaiman and I. Shehu, (eds,). Hausa Drama, Films and Popular Culture in the 21st Century.
Kaduna: Garkuwa Publishing Ltd. Proceedings of 4th International
Conference, pp. 274 – 290, (2020).
[1] Duba abin da Muhammad (1990) ya
fassara da “psychology”
daga Ingilish zuwa Hausa. Shi dai wannan fagen nazari ne wanda akan nazarci
hali da ɗabi’a da ƙoƙari da juriya da gwaninta na mutane daban-daban.
[2]
Kafin Miladiyya, ma’ana tun lokacin
ma’aunin shekara kafin bayyanar Annabi Isa (AS) wanda da Turanci ake
kira da BC (wato Before Christ).
[3]
Kamar yadda Omar (2009) ta
bayyana cewa kakan harsunan Afiro-Ashiyetik ya fara rarrabuwa zuwa gida biyar
tun a shekarar 6000 KM. Amma ana jin cewa tun daga lokacin da tsohuwar daular
Masar take ƙoƙarin sake haɗa ƙarfinta a shekarar 3500 KM, daular Nubiya ta riga
ta soma kankama. Tasirin daular Nubiya game da farauta, noma, tadar bauta da
fasahar samar da ababen amfani ya fantsama cikin ƙananan alƙaryu mazauna hamada
da sahara na Afirka. Bayan shekarar 2500 sarakunan sabuwar daular Masar masu
laƙabin Fir’auna suka shigo suka cinye daular Nubiya da yaƙi amma duk da haka
daular ba ta ɗaiɗaice ba har zuwa ƙarni na 20 KM. Ita ma daular Nubiya ta sake
haɗa ƙarfinta, kafin ta afka wa Masar ɗin cikin ƙarni na 12 KM bayan da ta soma
yin rauni (Newman et al 2009). Tun a wannan lokaci akwai ƙananan alƙaryu ko
garuruwa a yankin Sudan da Chadi da suka haɗa da Kanem-Bornu da Daura da Gobir
da Maguzawa ko Gwandara masu magana da Gwandaranci (wato tsohon karin harshen
Hausa kafin ya kai ga zama harshe). Kuma waɗannan al’ummomi sun tasirantu da
daular Nubiya ta fuskar tadodi kamar bautar iskoki da farauta da noma da tsafi
da bukukuwa da kuma fasahar samar da ababen amfanin yau da kullum iri
daban-daban.
[4]
Wato dai fanni ne da ake kira
a Ingilishi da anthropology kamar
yadda Muhammad (1990) ya fassara. Shi wannan fanni ya bambanta da ilimin
walwala, musamman yadda yake ƙoƙarin yin amfani da tarihi wajen bin diddigi da
kwatanta al’adun mutane daban-daban.
[5]
Akan ce mai yin girka ya hau
bori ko zai yi hawan bori idan ya buƙaci yin hulɗa da aljanu.
[6] Katafariyar
tunkiya ce da za ta iya cin kamar sa guda a cikinta a lokaci guda. Akwai wata
almara da ta faru cikin shekarar 2016 inda aka ce an haƙo irin wannan
katafariyar tukunya a yankin ƙaramar hukumar Ungwaggo a jihar Kano. Har ta kai
an sami taƙaddama tsakanin mazauna yankin da masana kufai da ababen tarihi inda
kowane ɓangare yake iƙirarin shi ya fi cancanta da adana wannan tukunya. Sai
dai, a hukumance an miƙa ta ga masana tarihi da nazarin kufai da ababen tarihi
domin su gudanar da binciken shekarunta da fassarar duk abin da yake tattare da
ita a kimiyyyance.
[7]
A cikin Ƙamusun Hausa na CNHN (2006:302) Larabgana tana nufin Larabar da ta
zo a ƙarshen watan biyu wanda aka fi sani da Watan Zafi ko Safar. Idan
Larabgana ta zo akan yi wasu al’adu irin na bikin shan-kabewa. Abin da za a
fahimta a nan shi ne bayan zuwan addinin Musulunci ƙasar Hausa sai aka ƙyamaci
wasu al’adun tsohon addini ko addinin Maguzanci kamar irin su wasan shanci da
bikin shan-kabewa da bori d.s. Amma bayan wasu shekaru sai wasu suka maye
al’adar shan-kabewa da Larabgana. Domin kuwa al’adun bukukuwan biyu suna
kamanceceniya da juna. Haka kuma lokacin da ake aiwatar da su kusan lokaci ɗaya
ne. Wato ana yin shan-kabewa watanni huɗu bayan faɗuwar damina, wato dab da
kaka; ita kuwa Larabgana cikin Watan Zafi. Duba Murtala (2013: 132-5) dangane
da camfin da ke tattare da al’adar Larabgana.
[8]
Kamar dai wani tudun tsira ne
da zai hana mutum faɗawa hannun abokan gaba – wato matsera.
[9] Duba abin da Muhammad (1990) ya fassara da dance drama daga Ingilishi zuwa Hausa.
[10] Sakamakon
haɗuwar Hausawa da wasu al’ummomi irin su Larabawa, Gwarawa da Yarabawa da
Barebari da Nupawa da musamman ma Turawa wasu baƙin al’adu sun sami wurin zama
cikin adabin Hausawa (Furniss 1996).
[11]
A wannan zamanin ana amfani
da gidaje irin su: Gidan Makama, Gidan Ɗanhausa da Gidan Adana Namun Daji da
sauransu a lokacin bukukuwan salla.
[12]
Duba fim ɗin Landscape (1967) da Silence (1970) domin ganin irin wannan wasan bebance.
[13] Muhammad
(1990) ya fassara wannan keɓaɓɓiyar kalmar ta opera da wasan waƙa.
[14]
Wato abin nan da aka fi sani
da miming ‘bebance’ ko mimicry ‘kwaikwayo’ da harshen
Inglishi. Duba Muhammad (1990).
[15]
A nan za a iya kwatanta
lamarin da azancin nan da akan ce “hankaka mai da ɗan wani
naka.” Za a ga cewa kamar ma su ne masu waƙar.
[16]
Kalma ce da ta samo asali
daga Inglishi wato disc jockey, aka
kuma taƙaita ta zuwa DJ. Mutumin da ya gwanance wajen saka waƙoƙi cikin wani
salon gwamutsa waƙoƙi mai ban sha’awa domin yin casu a gidajen rawa.
[17]
Muhammad (1990) ya fassara
abin da ake kira da ɓerse
drama a Inglishi
da wasa-waƙe.
0 Comments
Post your comment or ask a question.