Ingausar Yarbawa Da Hausawa A Garin Gusau, Jihar Zamfara (5)

Kundin Binciken Neman Digirin Farko (B.A Hausa) Wanda Aka Gabatar A Sashen Harsuna Da Al’adu, Jami’ar Tarayya Gusau.

Ingausar Yarbawa Da Hausawa A Garin Gusau, Jihar Zamfara (5)

NA

ADAMU SANI

BABI NA HUƊU

INGAUSA.

4.0 SHIMFIƊA

Yabo da godiya sun tabbata ga Allah (S.W.A) mai rahama da jinƙai ga bayinsa, wanda ya bada ikon cigaba da wannan bincike. Tsira da amincin Allah su tabbata ga Manzon tsira Annabi Muhammad (S.A.W) da iyalansa da sahabbansa, har zuwa ranar sakamako.

 

Wannan babi zai yi bayani a kan Ingausa kamar yadda muka gani a taken babin inda za a tattauna abubuwa kamar haka: Ma’anar harshe da bayani akan harshen Hausa da na Yarbanci. Bayan haka za a duba ma’anar Ingausa da nau’o’in Ingausa. Haka kuma za a dubi dalilan da ke haifar da ingausa. Bugu da ƙari za a bayyana amfani da illolin Ingausa. Daga ƙarshe za a kawo Ingausar Yarbawa da Hausa a garin Gusau wanda shi ne sakamakon wannan bincike, sai naɗewa.

 

4.1 MA’ANAR HARSHE

Harshe wata kafa ce wadda mutane ke amfani da shi domin sadarwa. Masana da dama sun tofa albarkacin bakinsu game da ma’anar harshe, daga cikinsu akwai:

 

Skiba R. (1997); Ya bayyana cewa “Harshe hanya ce ta bayyana yanayin yadda muke tunani, da kuma yadda muke bayyana kawunanmu, tare da mu’amularmu, kuma shi ya raba mu zuwa ƙabilu mabanbanta”.

Auer, (1998); Cewa ya yi “Harshe ba wani abu ne ɓoyayye wajen koyo ba, amma abu ne wanda yake bayyane a wurare kamar; aiki, da buƙatu, da jindaɗi, da kuma damuwa da sauransu. Bugu da ƙari da sharuɗɗa da wasu dokoki da ke ƙarƙashin kowane harshe”.

 

Mukhtar A.B (2017), ya ce “Harshe shi ne hanyar sadarwa da ta zama ruwan dare domin yana ba wa mutane dammar su zanta da junansu da kuma damar rubuta tunaninsu da ra’ayinsu”.

 

Ibrahim N.A (2019); cewa ya yi “Harshe hanya ce ta sadarwa tsakanin al’umma ko dai da sauti da alamomi ko da ishara.

 

A taƙaice za a iya cewa harshe hanya ce wadda mutane ke amfani da ita wajen bayyana tunanen su ta hanyar furuci ko rubutu ko kuma amfani da wasu alamomi.

 

4.2 HARSHEN HAUSA

A nan za mu yi tsokaci game da harshen Hausa, dangane da ra’ayoyin masana a kan harshen. Haka kuma za a duba rukuni da zui’ar da harshen ya faɗa, tare da duba yankunan da aka fi amfani da harshen. Bugu da ƙari za a bayyana kason mutanen da ke magana da Hausa a Nijeriya.

 

Harshen Hausa na ɗaya daga cikin rukunin harsunan Chadic, kuma a ƙungiyar Chadic yana cikin iyalin harshen (Afroasiatic).

Hausa na ɗaya daga cikin manyan yarukan Nijeriya. Hausa ita ce yare mafi girma a Nijeriya, masu magana da yaren Hausa a ƙasar sun kai kashi hamsin da biyar (55%). Harshen Hausa yana yaɗuwa ne ta hanyar ƙaurace-ƙaurace daga ƙasar Hausa zuwa sassa daban-daban domin kasuwanci da neman ilimi, da yawon buɗa ido, da sauransu. Saboda haka wannan ya ƙara ɗaukaka harshen Hausa a faɗin duniya (Wikipedia 2019).

 

Bunza (2018); ya bayyana cewa “Hausa tana da ma’anoni da dama daga ciki akwai; Hausa tana ɗaukar harshe ne wanda ake magana da shi domin sadarwa da juna, ko dabara, ko hikima ta aiwatar da wani abu domin nuna gwanewa”.

 

Bugu da ƙari, Hausa kan iya zama sunan wata ƙabila wadda take zaune a ƙasar Hausa. Bayan waɗannan, Hausa na iya zama ƙasar da Fulani ke mulki, amma ba tasu ba ce ta kabawa ce ko ta Gobirawa ce, to ana kiranta Hausa.

 

Daɗin daɗewa Hausa kan iya zama al’ada, watau hanyar gudanar da rayuwar al’ummar Hausa. Dubi da waɗannan ra’ayoyi, mukan iya cewa Hausa harshe ne da wata al’umma ke magana da shi, kuma suke bayyana fasahohinsu, haka kuma da shi suke bayyana al’adunsu da ƙasarsu. Bugu da ƙari sukan bayyana kansu da shi.

 

 

4.3 HARSHEN YARBANCI (YORUBA)

Kamar harshen Hausa a nan za a duba yankunan da aka fi amfani da Yarbanci, da kuma ƙiyasin masu magana da shi. Haka kuma za a duba zuri’ar harsunan da yake, da kuma duba harsunan da ke da alaƙa da Yarbanci daga ƙarshe, za a bayyana dalilan da suka sa harshen ya kasu zuwa karuruwa daban-daban.

 

Yarbanci harshe ne da ake magana da shi a Afrika ta yamma. An fi samun masu magana da wannan harshe a Nijeriya da jamhuriyar Benin da sauran ƙasashen Afrika. Harshen Yarbanci yana da alaƙa da Ishekiri, da kuma Igala, a tsakiyar Nijeriya.

 

Harshen Yarbanci yana cikin zuri’ar harshen Niger- Congo. A tarihance ana kirdadon harshen ya yi shekara 15,000 tun ƙarni na huɗu kafin haihuwar Annabi Isah ake tsammanin Yarbawa suna, zaune a Ife (Ile – Ife).

A Nijeriya ana samun kare-karen harshen Yarbanci ta la’akari da shiyoyin ƙasar guda biyar (5) kamar haka:

i.                    Arewa maso yamma

ii.                  Arewa maso gabas

iii.                Tsakiyar Nijeriya

iv.                Kudu maso yamma

v.                  Kudu maso gabas

Waɗannan bambance- bambancen muhallin zama ya kawo ‘yan bambance-bambance ga harshen wanda ba ya hana fahimtar juna sai dai can ba ka rasa ba.

A taƙaice Yarbanci harshe ne daga cikin manyan harsunan Nijeriya, harshen yana da daidaitacciyar hanyar rubutu, kuma ana nazari da koyar da shi a makarantun yankunan Yarbawa, da wasu sassa na arewacin Nijeriya.

 

4.4 MA’ANAR INGAUSA

Ingausa ta samu ne dalilin walwalar harshe wadda ake nazari a fannin ilimin kimiyyar harshe na walwalar harshe (sociolinguistics). Masana ilimin harshe sun tofa albarkacin bakinsu game da ma’anar Ingausa, daga cikinsu akwai:

 

Dahl da Amudsen (2010). Sun bayyana ingausa da cewa: “nau’in harshe ne wanda ake yi a bayyane inda mai magana yake nuna gwanewarsa wajen haɗa harsuna biyu saboda zantawa ko hira”.

Brice da Anderson (1999). Sun bayyana “Ingausa ita ce gauraya harsuna biyu lokaci guda a cikin zance ɗaya, ko kuma wani yankin jumla”.

 

Kia da Wasu, (2011); Sun kalli ingausa a matsayin “gauraya wasu ababe na harshe kamar kalmomi, da yankunan jumla, haka kuma da ganguna, da mahaɗin jumloli a cikin zance guda”.

Ho, (2007) ya ce “Ingausa ita ce canzawa daga wani harshe zuwa wani a cikin zance guda na magana ko rubutu”.

 

Ajibade A.C da wasu (2017); sun bayyana cewa “Ingausa ita ce haɗa harsuna biyu ko fiye a yayin zance ba tare da sauyawar ma’ana ba”.

 

Mukhtar A.B (2017); ya bayyana Ingausa da cewa gamin gambizar harsuna biyu lokacin zance domin isar da wani saƙo”. Ta la’akari da ma’anonin da masana suka bayar za a iya cewa ingausa ita ce gaurayar harsuna biyu ko fiye lokaci guda a cikin zance, rubutacce ko a magance domin isar da wani saƙo na musamman.

 

4.5 NAU’O’IN INGAUSA 

Ingausa ta kasu zuwa manyan nau’o’i guda biyu, dangane da yadda aka gina zancen. Waɗannan nau’o’in sune:

i.                    Surkin farko ko tsakiya             -           (Code – miɗing)

ii.                  Surkin ƙarshe                              -           (Code  - Switching)

 

i. Surkin farko ko tsakiya (Code – miɗing). Wannan nau’in ingausa ce wadda mai magana ko rubutu kan surka harsuna biyu ko fiye a farko ko tsakiyar zance. Misali:

 

 

S/N	Yrb/Hau	Hau
1.	Aso fari mofe wo	Farin kaya zan sa
2.	Pan mi si tulu funmi	Zuba ruwa cikin tulu
3.	Malam ni bo inwa	Malam Ina ka ke?

 

ii. Surkin ƙarshe (code – switching). Wannan nau’in ingausa ce wadda kan zo daga ƙarshen zance. Tana iya zuwa tsakiyar jumla, inda Kalmar mahaɗi kan zo a ƙarshen jumla ta farko a cikin jimla. Misali:

S/N	Yrb/Hau	Hau
1.	Fun mi kuɗi	Ba ni kuɗi
2.	Orun po bami mu lema	Akwai rana sosai ba ni lema
3.	Bami tan fitila	Kunno mini fitila

 

Idan za mu dubi waɗannan misalai za a ga cewa surkin kalmomin Hausa duk ya zo ne a ƙarshen zantukan. Bayan waɗannan nau’o’in ingausa.

 

Mukhtar (2017) ya kalli ingausa ta fuska biyu kamar haka:

1.      Surkin ciki

2.      Surkin waje

 

1. Surkin Ciki: Wannan shi ne wanda yake faruwa a cikin harshe guda, inda mai magana zai surka karin harsuna biyu cikin zance guda. Misali kamar ingausar Sakkwatanci da Kananci.

2. Surkin Waje (Hargitsa – Balle)

Wannan kuma yana faruwa ne inda mai magana ko rubutu zai haɗa harsuna biyu ko fiye a cikin zance guda. Misali haɗa Turanci da Hausa, da kuma Arabic a cikin zance guda.

 

4.6 DALILAN DA KE HAIFAR DA INGAUSA

Mafi akasarin al’amurran rayuwa a kan gudanar da su ne bisa wasu dalilai. Haka abin yake a wannan fannin, domin akwai dalilai da dama waɗanda ke sa a yi ingausa daga cikinsu akwai:

1.      Taƙaitattun Kalmomi: Ingausa tana faruwa saboda ƙarancin sanin kalmomi a ɗaya daga cikin harsunan da mai magana ke amfani da su, misali.

Taƙaitattun Kalmomi

Gbe ƙafa kiro / Janye ƙafarka

 

2.      Halin gajiya ko damuwa: Ingausa tana faruwa idan mai magana yana cikin wata gajiya ko damuwa. Misali

Wallahi I am annoyed/ Wallahi ina cikin damuwa

 

3.      Ɗabi’un Magana:  Mutane da dama sukan surka kalmomi ko yankunan jumlolin harsuna biyu yayin wani zance. Wannan yana faruwa saboda kasancewar sa ɗabi’ar magana tsakanin mutane. Misali

Ekaro Sir / Malam Ina Kwana

4.      Saboda bayyana wani yanayi; Ana amfani da Ingausa, saboda bayyana wani yanayi da mai magana yake ciki kamar: jindaɗi, ko soyayya, ko fushi da sauransu. Misali:

Wayyo! I sympathised him / Wayyo! Na tausaya masa.

5.      Yanayin Mai Magana: Wani lokaci mai magana kan gaji, ko kasala, ko murna da sauransu. Muna iya fahimtar yanayin mai magana ta hanyar amfani da harshensa. Misali:

Thank you abokina / Na gode abokina

 

6.      Katin Shaida: Ana amfani da ingausa a matsayin wani muhimmin abu na katin shaidar ga daga yankin da mai magana ya fito, ko ga addininsa. Misali:

Ƙaƙa? Me ya faru? / Yaya? Me ya faru?

 

7.      Bayyana Sana’a: Ingausa aba ce da ake yi domin bayyana sana’ar da mai magana yake yi dangane da sarrafa harshensa a cikin al’umma. Misali

I want to go gida don in ɗanko barho (Wuƙar rundawa)

 

8.      Bayyana Zumunta da girmamawa: Ana yin ingausa domin girmamawa ga wani, wanda ke nuna wanda ake magana da shi ya kamata a girmama shi. Misali:

Ekasan baba mi / Baba ina wuni

9.      Tasirin wata al’umma: Ingausa tana faruwa sanadiyar tasirin wata al’umma a kan wata ta hanyar amfani da wasu kalmomi waɗanda ba na harshen uwa ba.

 

4.7 AMFANIN INGAUSA

Fahimtar harsuna da dama yana da matuƙar muhimmanci ga mai magana da harsunan. Daga cikin amfanin ingausa akwai:

1.      Saukaka sadarwa tsakanin iyalai domin karantarwa ko tarbiyantarwa ga yara.

2.      Ana ingausa domin nuna naƙaltar magana da harsuna biyu

3.      Masu ingausa suna da cikakkiyar dama ta magana da harsuna biyu

4.      Ana amfani da ingausa domin ɓoye sirri kada wani ya fahimci abin da ake magana.

 

4.8 ILLOLIN INGAUSA

Dukkanin al’amura na rayuwar yau da kullum akan samu amfaninsu, amma kuma a wani gefe akan samu illoli can ba a rasa ba. Haka abin yake ga ingausa domin tana da matuƙar muhimmanci, amma kuma akwai illoli daga cikin illolin ingausa akwai:

1.      Tana sa wasu kalmomin harshen uwa su ɓata.

2.      Tana mayar da harshe baya

3.      Tana canja ɗabi’un maganar harshen uwa

4.      Takan shafi al’adun wasu harsuna da kan yo aron kalmomi

4.9 INGAUSAR YARBAWA DA HAUSAWA A GARIN GUSAU

A wannan bagiren za a bayyana ingausar Yarbanci da Hausa a garin Gusau tare da bayyana mece ce “Ingausar Yarbanci da Hausa, da kuma rakiyar wadatattun misalai na ingausar Yarbanci da Hausa. Idan aka ce ingausar Yarbanci da Hausa ana nufin haɗa harshen Hausa da na Yarbanci a cikin zance guda, ko a magance ko rubuce. A kan surka ababe a cikin zancen kamar kalmomi, yankunan jumloli, da mahaɗi da sauransu. Wannan ingausa ta samu sanadiyar tasirin zaman da Yarbawa ke yi a garin Gusau ta sanadiyar mu’amuloli kamar:

1.      Mu’amalar kasuwanci

2.      Abokantaka

3.      Neman ilimi

4.      Sana’o’i

5.      Ayukan gwamnati

6.      Muhallan zama (unguwanni)

7.      Auratayya da sauransu.

 

Ta la’akari da waɗannan ababe ne sakamakon bincikenmu ya samo wasu misalan ingausar Yarbanci da Hausa ta hanyar zanta wa da Yarbawan garin Gusau mabambanta waɗanda suka ƙunshi matasa da dattijan Yarbawan garin Gusau. Daga cikin misalan akwai:

 

S/N	Yrb/Hau	Hau
1.	Bami mu buta	Ba ni buta
2.	Gbe ƙafa  kuro	Jaye ƙafarka
3.	Ra sabulu funmi	Sawo sabulu
4.	Bamogbe kujera	Ɗauko mini kujera
5.	Mode hula	Na sa hula
6.	Se wa mu kunu?	Za ka sha kunu?
7.	Mo fe mu ƙanƙara	Ina son in sha ƙanƙara
8.	Fi cibi ge	Ka ci shi da cibi
9.	Mo fe wo takalma	Ina son in sa takalma
10.	Mota tuntun ni	Sabuwar mota ce
11.	Bami lo masara	Miƙo mini masara
12.	Fi gari  si	Ka sa gari
13.	Mo fe je ƙuli	Zan ci ƙuli
14.	Aso fari mofe wo	Farin kaya zan sa
15.	Aso mi ti datti	Kayana sun yi datti
16.	Orun po bami mu Lema	Akwai rana sosai ba ni lema
17.	Pan rijiya  funmi	Ɗebo mini ruwan rijiya
18.	Ori giya ni	Mai giya ne
19.	Bami tan fitila	Kunno mini fitila
20.	Pan mi si tulu funni	Zuba ruwa cikin Tulu
21.	Bomi Si kofi funmi	Ɗauko mini kofi
22.	Mun fake panawa	Kawo fallen kwano guda
23.	Bawo ni aboki	Aboki  ya ya dai?
24.	Malam ni bo Inwa	Malam  ina kake?
25.	E barika	Barka da arziki
26.	Se  lafiya ni	Lafiya dai?
27.	Mi oni mashin	Ba ni da mashin
28.	Oni hankali	Ba ka da hankali
29.	Odi gobe	Sai gobe
30.	Oro duniya	Maganar duniya
31.	Ban zo makaranta ba, tori ora mi oya!	Ban zo makaranta ba, saboda ba ni da lafiya
32.	Mofe je Shinkafa	Ina son in ci Shinkafa
33.	Je ka lo gba ƙwallo	Mu tafi mu yi ƙwallo
34.	Tun jiya motin retire	Tun jiya  nake jiran ka.
35.	Omo Hausa ni mofe fe	Ni Bahausa  zan aura
36.	Je kalo si Makaranta	Zo mu tafi makaranta
37.	Mofe ra abinci Ebin kpami	Ina son in sayi abinci yunwa nake ji
38.	Shugaban ajinmu omo Yoruba ni	Shugaban ajinmu Bayerabe ne
39.	Alh. Audu ne mai unguwa Adugbo wa	Alh. Audu ne mai unguwar shiyarmu
40.	Tuwo ati obe kuka ni mofe se laleyi	Tuwo da miyar kuka zan dafa yau da dare
41.	Sarkin Gusau Olowo ni	Sarkin Gusau mai kuɗi ne
42.	Akeko wa omo ihu Zamfara ni	Mahaifinmu ɗan Zamfara ne
43.	Monlo si garin Kano to ba ti dola	Zan tafi garin Kano gobe
44.	Iyawo re wallahi  arewani	Wallahi matarshi kyakkyawa ce
45.	Yami ni dubu  kan	Aro mini dubu guda
46.	Je ka losi masallaci	Zo mu tafi masallaci
47.	Mofe jade amma ba lokaci	Ina son in fita, amma ba lokaci
48.	Je ka losi Kasuwa	Zo mu tafi kasuwa
49.	Monlo si Makaranta	Zan tafi makaranta
50.	Funimi ni Kuɗi mi	Ba ni kuɗina
51.	Omo Yaro Ole ni	Wancan yaron ba ya da kuzari
52.	Mo nife Yarinya na	Ina son yarinyar
53.	Mowe Laroyi amma ni ana inwe	Na yi wanka yau da safe amma jiya ban yi ba
54.	Wa ta canja oba iluwa	Sun canja Sarkin garinmu
55.	Moje Shinkafa  ni ana	Na ci shinkafa jiya
56.	Mo lo gida ni ana	Na tafi gida jiya
57.	Olulufemi zan so na san sanda kake mini	Abin kaunata ina son in san irin son da kike mini
58.	Kosi ciniki	Babu ciniki
59.	Kosi wahala	Babu wahala
60.	Don Allah e mo no mi	Dan Allah kada ka buge ni
61.	Mofe lo barci	Zan tafi na yi barci
62.	Bani ra gyaɗa	Sawo mini gyaɗa
63.	Bami gbe agogo sinu ile	Kai min agogon nan cikin gida
64.	Gidanmu okurin lopoju	Gidanmu maza sun fi yawa
65.	Maigidanmu oti de ni ana	Maigidanmu ya dawo jiya
66.	Mofe mu omi amma babu sanyi	Ina son shan ruwa, amma babu sanyi
67.	Eba ati miyar ganye	Taiba da miyar ganye
68.	Matata ta iya obe	Matata ta iya miya
69.	Bani ogu e fan	Bani maganin sauro
70.	Eni yi baba mi	Wannan babana ne
71.	Mi ma wa ni kullum	Na dinga zuwa kullum
72.	Moti se alƙawali	Na yi alƙawali
73.	Bami ra Ohunje mai yaji	Sawo min abinci mai yaji
74.	Mama ni tilo ra mangyaɗa	Mamata ta tafi ta sawo mangyaɗa
75.	Mora jaka tuntun	Na sawo sabuwar jaka

 

4.10 NAƊEWA

A taƙaice wannan babi ya yi magana ne a kan ingausa, inda aka buɗe shi da shimfiɗa, sai kuma ma’anar harshe, sai kuma taƙaitaccen bayani a kan harshen Hausa da na Yarbanci, haka kuma an waiwayi ra’ayoyin masana game da ma’anar ingausa, bayan wannan kuma an duba nau’o’i da dalilan da ke haifar da ingausa, bugu da ƙari, mun kalli amfani da illolin ingausa, sai kuma gundarin aikin wato ingausar Yarbawa da Hausawa a garin Gusau. Daga ƙarshe naɗewa ta biyo baya.