Gudunmuwar Farauta ga Raya Al’ada da Adabin Hausawa

Takardar da aka gabatar a wurin taron ƙara ma juna sani a kan Taɓarɓarewar Al’adun Hausawa A Yau. Jami’ar Umaru Musa ‘Yar’aduwa, Katsina, ranar Laraba 26 ga watan Yuni, 2013.

Gudunmuwar  Farauta  ga Raya  Al’ada da Adabin Hausawa

ABUBAKAR SANI SAYAYA.

SASHEN WATSA LABARAI DA ƊAB’I

MAJALISAR DOKOKI TA JIHAR KATSINA.

08022671839

asanisayaya@gmail.com

1.0   GABTARWA.

Al’umar Hausawa, al’uma ce wadda ta mamaye mafi yawan sassan Arewacin Nijeriya da kuma kudancin ƙasar Nijar. Masana da dama sun yi tsokaci dangane da wuraren da ƙasar Hausa ta mamaya, Funtua (2010), ya bayyana ƙasar Hausa da cewa ta  ƙunshi wani sashe na garuruwan Zazzau da Zamfara da Kebbi da Bauchi da kuma tsofaffin lardunana Katsina da Kano da wani sashe na kudancin Jamhuriyar Nijar, wato garuruwan Maraɗi da Tawa da Tasawa da Damagarm da sauransu. Shi kuwa Abbas (2012), cewa ya yi, ƙasar Hausa yanki ne da a yau  ya haɗa da jihar Katsina da tsohuwar jihar Kano da jihar Sakkwato da Zamfara da Kebbi da wani ɓangaren jihohin Kaduna da Bauchi a cikin ƙasar Nijeriya. Haka kuma, ta haɗa da ƙasashen Ƙwanni da Damagaran da Tasawa da Maraɗi da Tawa da sauransu, a cikin Jamhuriyar Nijar. Kamar sauran al’umomi na duniya, tun farkon rayuwarsu Hausawa sun dogara ne ga farauta wadda ta wannan hanya ce suke samun abinci kafin daga bisani su sami dabarar yin noma da kiwo da kuma sauran sana’o’i da suka haɗa da ƙira da saƙa da sauransu. Gusau (2008). ya bayyana cewa hakika akwai rubuce-rubuce da aka yi game da ƙasar Hausa ta fuskoki daban-daban da suka haɗa da yanayin ƙasa da halayyar mazauna wurin da abincinsu da suturarsu da aƙidojinsu da ayyukansu na tattalin arziki da sauran abubuwan da suka shafi rayuwa. Hakika, wannan bayani ya yi matashiya dangane da kayan cikin al’adar Hausawa, wadda a kan ta ne za mu dubi irin gudunmuwar da farauta ke bayarwa wajen raya ta. Don haka kafin mu yi dubi, mu ga irin wannan gudunmuwa, sai mun yi tsokaci a kan waɗannan kalmomi, wato “AL’ADA” da kuma “FARAUTA” ta fuskar ma’ana. Dukkanin al’umomi na Duniya suna da ire-iren hanyoyin da suke gudanar da rayuwarsu ta yau da kulun, da suka tsira tun daga haihuwa suka ratsa rayuwarsu har zuwa ga mutuwa. Ire-iren waɗannan hanyoyi na gudanar da rayuwa su ne ake kira al’ada. Ubaidu (2013) ya bayyana al’ada da cewa Kalmar Larabci ce. Hausawa sun aro ta ne kamar yadda suka aro sauran kalmomi. Ma’anarta , halin rayuwa, ko abinda aka saba wanda al’uma ta amince da shi. Shi kuwa Bunza (2006), bayyana kalmar ya yi da cewa, al’ada tana nufin dukkanin rayuwar ɗan Adam tun daga haihuwarsa har zuwa kabarinsa. A ko’ina mutum ya sami kansa duk wata ɗabi’a da ya tashi da ita tun farkon rayuwa ya tarar a wurin da ya rayu, ko yake rayuwa ita ce al’adarsa da za a yi masa hukunci a kai. Babu wata al’umma da za ta rayu a doron ƙasa face tana da al’adar da take bi, kuma da ita ake iya rarrabe ta da wata da ba ita ba. Haƙiƙa tun kafin Hausawa su fara cuɗanya da wasu baƙin al’adu Allah Ya albarkace su da ingantacciyar hanyar rayuwa wadda ba sai sun jira samun ta wasu ba. Haka  ya sanya har  kawowa wannan ƙarni, Hausawa ba su daina ba daɗaɗɗiyar hanyar neman abicinsu, wato farauta muhimmanci ba.Buss (2011) ya kawo ma’anar farauta da cewa, hanya ce da ɗan Adam kan bi waɗansu halittu masu rai musamman namun daji da sauran ƙanana dabbobi domin samun abinci, da motsa jiki da kuma kasuwanci. Kamar sauran al’ummomi na duniya, su ma Hausawa sun sami kawunansu cikin fafitikar neman abinci domin ganin sun rayu a bisa doron ƙasa. Hanyar farko da suka fara bi domin samun abin da za su ci kuwa ita ce farauta. Wato kafin su sami dabarar noma da kiyon wasu dabbobi domin samun cimaka sai su riƙa fita kewayen mazaununsu suna kama dabbobi ko tsuntsaye domin su ci. Wannan dabara ta kaso naman daji a kawo gida ita ce ake kira Farauta.

1.0  TAƘAITACCEN TARIHIN FARAUTA.      

Gabanin  Hausawa su sami  dabarar  amfani da kowane  irin  makami, sukan  bi  dabba a guje da ƙafa har sai dabbar nan ta gaji ta tsaya, ko ta faɗi don kanta sannan su kama su zo da ita. Daga nan sai  dabara ta zo masu ta feƙa dutse, su yi masa kaifi ya zama makaminsu. Sannan daga bisani  fasaha ta ci gaba da zuwa masu har lokacin da suka fara amfani da makamai na ƙarfe irin su  mashi domin suka, da wuƙa domin yanka, ko wani abu mai kama da takobi domin sara. Kamar yadda Pagan (2012)  yake cewa, a yayin da mafarauta ko ‘yan tauri suka yi shirin fita farauta, sukan nuna irin buwayarsu a kan duk wani makami na ƙarfe irin su wuƙaƙe, da adduna, da takubba, da masu, da baka da kwari, da sanduna.Wannan daɗaɗɗiyar hanyar neman abinci ta haifar da ƙaruwa da ci gaban rayuwar Hausawa. Bayan da Hausawa suka kasance sun gina mazaunu na dindindin tare da samun hanyar noma da kiwo da kuma sauran sana’o’i ne, sai suka mayar da Farauta ta zama sana’a. Wato ta tashi daga hanyar neman abinci ta dole, ta koma ta sha’awa da kuma nuna bajinta da karfin magani. Da haka har ta kai an samu wasu makaɗa da mawaƙa suna bin masu irin wannan sana’ar suna yi masu kiɗa da waƙa. Ta haka ne farauta ta sami wani matsayi na daban a wannan zamani. A ƙoƙari wallafar wannan ɗan littafi an kasa shi an kasa aikin zuwa sassa guda uku. Sashe na ɗaya ya ƙumshi labarin yadda ake farauta kai tsaye daga bakin wasu fitattun mafaraua da suka taka rawa a fagagen Faraut daban-daban. Sashe na biyu na ƙumshe da bayani iri gudummuwar da fFarauta ta bayar ga rayuwar al’adar Bahause. A yayin da sashe na uku ya kasance bayanin iri yadda Farauta ta taimaka wajen samuwar adabin bakan Bahaushe.

SASHE NA ƊAYA.

FARAUTA DAGA BAKIN MASU ITA.

Ado Bahago Kunamawa.

A lokacin da nike ƙoƙarin tattara ire-iren waɗannan bayanai nawa na tattauna da Malam Ado Bahago Kunamawa, wato Sarkin Taurin Yariman Katsina, Hakimin Safana a ranar (         ). Ga kuma yadda hirar ta kasance:

T:To saraki mine ne asalin Farauta?

A: Asalin Farauta shi ne neman abinci. Kuma duk wanda ya zo duniya ya tarad da Farauta. Ta zamanto Farautan nan duk ɗaa namiji a can baya, idan bai yi Farauta ba to me zai ƙaras? Lokuttan da ake zuwa Farauta, wancan lokacin, sai rnai ya taho. Da damina mu tsaya mu yi noma. Da kaka a yi huɗɗar abin da aka noma, amma idan rani ya yi sai a tafi a yi Farauta. Ba a barin Farautan nan sai damina ta sauka.

T: Idan za a tafi Farauta ya ake kuna sani?

A: Idan za a yi Farauta

Yadda ake fita Farauta.

Ire-iren makama da mafarauta ke amfani da su.

3.0  GUDUNMUWAR  FARAUTA  GA RAYA  AL’ADAR  HAUSAWA.

Ganin yadda farautar nan ta yi  tasiri ga hanyar neman abincin Hausawa  tun farkon rayuwarsu har kawowa yanzu, da yadda ake aiwatar da ita ya sa ake ganin babu wani abu da ya taka muhimmiyar rawa a wurin ginuwar al’adarsu. Wannnan ne ya sa suka ƙaru da wasu fannonin rayuwa da suka zama kanwa uwar gami, wurin ginuwar al’adarsu. Wannan ne ya sa za a yi ƙoƙarin fito da waɗannan fannoni domin a kakkaɓe su, a ga irin yadda suke. Daga cikin irin gudunmuwar da farauta ta bayar ga raya al’dar Hausawa tun da farko, akwai:

3.1   SAMAR  DA  ABINCI. 

Kamar yadda Bass (2011) ya bayyana cewa binciken da aka samu ya nuna ƙabilun wancan zamani sun bi ta hanyar farauta ne a matsayin matakin farko na samun abinci. Wannan ya nuna cewa su ma Hausawa a wancan lokaci  suna fita farauta ne domin su samo abin da za su ci tare da iyalansu, wannan ya tabbatar da cewa farauta ita ce hanya ta farko da ta taimaka  masu  domin ganin sun rayu, domin babu wani mai rai da zai rayu ba tare da ya ci abinci ba. Duk da cewa daga bisani sun sami dabarar  noma, da kiwon dabbobi, da sauran sana’o’i, ba su san dabarar amfani da wani abu a matsyin kuɗi ba. Hanyar kasuwancinsu ta farko ita ce ta furfure. Ta irin wannan hanyar ce su mafarautan ke fita daji su kaso nama, su gyara su musaya shi ga masu buƙata a ba su wani nau’in abincin. Tabbacin hakan ya fito a cikin  Tarihin Ƙasar Hausa, A cikin Taskar Gidan Dabino (2009), inda aka bayyana cewa irin sana’o’in da ake dasu sun haɗa da Noma, da Kiwo, da Rini, da Ƙira, da Jima, da Sassaƙa da dai sauransu. Kuma a wancen lokaci ba su da wani abu tsayayye da za a kira Kuɗi, illa iyaka ban gishiri na ba ka kanwa (cinikin Furfure).

 3.2  SAMAR  DA WURIN  ZAMA.

Daga cikin irin gudunmwar da farauta ta bayar ga raya al’adar Hausawa ita ce ta samar masu da wurin  zama. Kamar yadda ɗan Adam ke buƙatar zama wuri  mai dausayi domin ya sami kariya da abinci, to haka su ma dabbobi da tsuntsaye. Don haka duk wurin da za ka sami Hausawa sun yi mazauni to asali za ka tarar cewa wuri ne mai yalwa, da wadatar ruwa da kuma dazuka domin farauta. Tun farko idan mafarauci ya samu wurin da ya gay a dace da shi sai ya share yak afa bukka tai ya zauna. Daga bisani ire-iren waɗannan mafarauta sai da suka yawaita, sai suka riƙa kyautata zamantakewarsu da kiyaye hakkin maƙwabtaka da junansu. Da kuma sa da zumunci tsakani. Irin wannan kusanci da mafarauta suka samu a tsakaninsu shi ya haifar da dabarar gamewa guri ɗaya wanda ya sa tun mazaunnsu yana matsayin Tungaye har suka koma a matsayin Ƙauyuka, daga bisani sai a samu gari ya haɓaka. Misali idan muka dubi irin rawar da Dajin Rugu ya taka wajen samuwar garuru da dama. Sayaya (2009), ya bayyana cewa, shi Dajin Rugu, daji ne da ke da ƙoramu da yawa da suka ratsa cikinsa. Dajin ya shahara ƙwarai ga mafarauta. Hakan ya sa wurin ya zama  matattarar dabbobi, musamman namun daji wanda ya sanya aka samu mafarauta da makaɗan farauta da dama daga cikinsu hard a shahararran makaɗin farautar nan Alhaji Kassu Zurmi. Haka nan kuma dajin shi ne ya raba ƙasar  Katsina da Zamfara a halin yanzu. Kuma shi ne musabbabin samuwar garuruwa irin su Kunamawa, da Kirtawa, da Mara, da Ɗantudu, da Wagini da ke cikin ƙasar Katsina. A ɓangaren Zamfara kum a akwai garuruwa irin su Birnin Magaji, da Shamusalli, da Jabanda da sauransu. Kassu ya kawo wasu daga cikin waɗannan garuruwa inda yake cewa:

                                     Na tuna wasan  da mun ka zo Kirtawa da Ɗantudu

                                     Ina godiya waɗan Kirtawa da Ɗantudu

                                     Mijin Tudu komi akai waɗan Wagini sun ma ni

                                     Za ni gida ku na ƙetare kui ma ni gahwara sai wata rana

                                 (Kassu Zurmi, Wuya sa gayya kai na Iro mai Kansakalin hwaɗa).

3.3  SAMAR  DA  TSARI   NA  SHUGABANCI  GA  HAUSAWA.

         Wasu masana suna ganin cewa asalin kalmar sarauta an samo ta ne daga kalmar farauta wadda               yawan furta kalmar ya sa harafn [F] ya sauya ya koma [S] aka sami sarauta. Amma idan muka yi la’akari da irin tsarin  al’adar Hausawa cewa ba su yarda da su zauna a wuri guda ba tare da sun sami wani wanda zai jagorance ba. Haka nan kuma jagoran nan dole sai ya kasance gwarzo, jarumi, kuma namijin ƙwarai. Kamar yaddda aka bayyana a “Tarihin Ƙasar Hausa” a cikin Taskar Gidan Dabino (2011), cewa Akan zaɓi wani dattijo a matsayin shugaba, kuma wani jarumi wanda ya nuna ya fi kowa sadaukantaka, da jaruntaka, da  dauriya. A sakamakon hakan ya sa daga shugabancin farauta ne ake kyautata zaton samun wani barde ya kasance jagora. Ɓurɓushin haka ya fito a cikin waƙar  Garu-garu na Mande  kamar haka:

                                                      

                                                       Na  Auta jan zakara

                                                       Ƙwazo na Mande uban tahiyat tauri

                                                       Katakoro zakaran burtu

                                                       A buge ka, ka mai da hwaɗa sabo

                                                     (Kassu Zurmi, Garu-garu na Mande).

       

        Idan muka dubi ɗiyan waƙar guda uku za mu ga cewa mawaƙin ya kawo kalmomi da suka haɗa da jan zakara (Bahaushe ya ɗauka cewa jan zakara ya fi sauran zakaru faɗa da juriya).  Haka, a cikin layi na biyu ya kawo batun shugabanci inda yake cewa uban tafiya (wato jagora ko shugaba ko madugu) na masu farauta. Sannan a layi na uku ya kawo zakaran burtu. (Zakaran burtu shi ne ke kasancewa a matsayin jagora a cikin garken waɗannan tsuntsaye). Wannan ya nuna cewa lallai a cikin mafarauta akwai tsari na shugabanci, kuma dole sai wanda ya buwaya yake zama shugaba. A cikin tsarin shugabancin mafarauta akwai Sarkin dawa, da Galadiman daji, da Ƙaura da sauransu. aga cikin ire-iren wannan shuwagabanni ne ake samun wanda zai jagoranci sauran al’umar Hausawa a wancan lokacin. Ɓurɓushin gaskiyar wannan zance ya fito a  tarihin birnin Kano. Cikin littafin HAUSAWA  DA  MAƘOBTANSU,( littafi na biyu, shafi na 1), inda ake cewa “Shugabansu  shi ne Barbushe, shi kuwa daga ƙabilar Dala ya ke.  Shi Dala mutun ne baƙi,

kakkaura, ƙaƙƙarfa, mafarauci. Domin shi yak an kasha Giwa da sandarsa, ya ɗauko ta kansa ya yitafiya da ita”. Wannan ya nuna cewa asalin sarautar Kano ta fito daga gidan wani shahararran mafarauci ne, wato Dala wanda ake ganin ɗansa Barbushe shi ne sarki na farko.

4.0  GUDUNMUWAR  FARAUTA  GA  HAƁAKAR  SANA’OA’IN  HAUSAWA.

Bayan da Hausawa suka samu matsugunnai, suka kafa dauloli da garuruwa tare da samun dabarar noma da kiwo da sauran sana ‘o’i, sai faruta ta tashi daga neman abinci ta koma sana’a. Rimmer da sauransu (2009), suna cewa farauta tsohuwar sana’a ce. Can da, kafin mutum ya gane dabarar riƙe fartanya, ko saƙa, ko ƙira, yawace-yawace yake yi yana neman abincinsa. To  bayan ya gane dabarar noma ya zauna wuri ɗaya ya fara sana’oi, sai ya riƙa shiga daji yana neman nama. Da haka dai har ya mai da farauta cikin sana’o’insa. Ta haka ne mafarauta ke shiga daji, su kaso dabba su zo gari su sayar don su sami abin biyan bukatunsu. Daga ciki irin wannan gudunmuwa ta farauta akwai:

SAMAR DA DABARAR KIYON DABBOBI.

Asalin dabarar kiyo ta samu ne a sakamakon lura da iri halaye da ɗabi’un ire-iren dabbobi da tsuntsayen da su mafarautan ke kamowa idan sun je wurin farautar. Ta haka ne suka fahimci cewa akwai nau’in dabbobin da ba su faɗa ko kuma hatsari, kuma masu saurin sabo da jama’a. ta wannan hanya ce suke kamo su sa ɗaure su riƙa kiwonsu. Daga bisani sai su ire-iren waɗannan  dabbobi da tsuntsaye suka saba da masu su, kuma suka riƙa haihuwa har suka yawaita. Su kuwa sauran dabbobin da ba su da saurin sabo sai dai idan an ci karo da su a kaso su, ataho da naman gida. Daga cikin ire-iren dabbobi da ba su da sauri sabo da jama’a sun haɗa da Zaki, da Damisa, da Kura, da Kerkeci, da Giwa, da Ɓauna, da Gwamki da makamantansu. Su kuwa ire-iren dabbobin da aka fi sauri kiyon su a gida sun haɗa da Dawaki, Jakuna, da Shanu, da Raƙumma, da Tumaki, da Awaki da dangoginsu. Ta haka ne har kawowa wannan lokaci Bahaushe ya samu dabbobin gida da na Daji (Namun dawa). A yayin da garke ya bumƙasa, dabbobin suka yawaita sai a riƙa sayarwa ga masu bukata domin su ma su samu na kiwo ko kuma dan su samu nama. Wata muhimmiyar dabara da Bahaushe ya samu dangane da kiwo, ita ce ta kiwon Kare domin ya kasance yana da da babban matsayi a gurin mafarauta kamar yadda za mu gani.

       

        MATSAYIN KARE GA MAFARAUTA.

        Bayan da farauta ta ci gaba da kankam sai al’umomin duniya suka fara samun dabarar  amfani da wasu dabbobi da tsuntsaye wajen farauta. Ire iren waɗannan dabbobi kuwa sun  haɗa har da Kare wanda a ƙasar Hausa shine wanda suka fi amfani da, domin kuwa shi yana da wasu halaye na musamman da suka dace da zamantakewar ɗan Adam. Kamar yadda Bass (2011), ke cewa, a daidai wannan lokaci na tarihi ne ɗan Adam ya samu abin da zai masa a wurin farauta a sakammakon dabara day a samu ta mayar da wasu daga cikin dabbobin day a ke farautowa da suka haɗa da  Kare wanda ya kasance mai hikima, da biyayya da kuma basira ta saurare da shakar kamshi. Har kawowa yanzu ba a samu mamadin Kare a cikn dabbobi a gun farauta ba.

 

4.1  SAMAR  DA  NAMA.   (Asalin samuwar sana’r Fawa)

       Tun da farko dai mafarauta su da kansu suna amfani da naman da suka kaso a matsayin abinci sannan suna sayar da naman da suka kamo ga masu so, domin samun kuɗin da za su biya buƙatunsu na yau da kullun. Waɗansu lokutta kuma sukan sayar da naman ga masu sara, su sayar  don samun riba. Irin wannan yanayi ne na kaso dabba da samar da nama ya haifar da samuwar wasu waɗanda suka ƙwarai waje gyaran naman.

        Ire-iren waɗannan masu gyara nama sune daga baya suka rikiɗa suka zama Mahauta ko Runji. Wannan na daga cikin dalilan da suka sa har yanzu daga cikin masu sana’ar fawa ake samun shahararrun mafarauta a ƙasar Hausa. Haka nan kum an samu masu wata sana’a ta daban da ke sha’awar farauta da ke zuwa su zauna  gida Barunje da nufin samun ire-iren magungunan da mafarauta tanada kafin su tafi Farauta, tare da makama daƙwarewar Farautar. Irin wannnan zaman ka sa har su waɗan da asalin ba sana’ar fawa suke ba su koye ta. Tabbacin wannan ya fito a cikin wasu baitoci na waƙar Kassu Zurmi da ya yi ma Ɗan’ikki a wurin da yake cewa:

               “Duniya haka na tassaba,

               Ɗan masu gari ya zan bawa,

               Ba’azbine daɗa ya zan bangaru,

               Yana gidan Msau ya zanna,

               Ha an aza masa zanko Runji,

               Ga wuƙa Barho an bas hi,

               Hag gas hi da ɗan Jantaɗi,

                       Yau daɗa ku ar Runji“.

 

4.2  SAMAR  DA  FATA.

       A mafi yawancin masana’antun Hausawa musamman waɗanda suka gada kaka da kakanni za a samu suna amfani da fata wuri gudanar da sana’o’in nasu, sukan yi amfai da fatar na a matsayin wasu sassa na masana’antar, ko kuma su sarrafa fatar t hanyoyi daban-daban domin samar da kayan aikace-aikace ko kwalliya, waɗanda Farauta ta taimaka ƙwarai wajen samar da fatar nan. Ire-iren masana’antun da mafarauta ke samar wa da fata sun haɗa da:

       

        MAJEMA: 

Sana’ar Jima wata sana’a ce da Hausawa ke da ita ta saɓule gashin da ke jikin fatar dabbar da mafarauta suka kaso a gyara ta ta yadda za’a samu sauƙin sarrafa ta yadda ake bukata. Kum a sana’ar ta kasance ɗaya daga cikin daɗaɗɗun sana’o’in da har yanzu Hausawa ba su bar gudanar da su ba. Masu sana’r saɓule fata su gyara ta su ake kira Majema. Su majema tun asali su kan samo fata daga gurin mafarauta, su na gyarawa. Wani lokaci su kan yi shinfiɗa (Buzu) da fatar domi shimfiɗa do zama ko kwanciya. Ko kuma wani su jeme fatar su yi Warki da ita. Hasali ma su mafarautan warkin suke amfani da shi a yayin da za fita Farautar, kamar yadda za mu gani a can gaba. Haka nan kuma su kan sarrafa fatar su yi abubuwa daban-daban da suka haɗa Tandu na kwalli ko na mai, da kayan adon dawaki da kayan wasan yara da makamantansu.

       

MAƘERA:

Ƙira wata sana’a ce da ake sarrafa ƙarfe domin samar da kayan aiki wadda ta kasance ɗaya daga cikin sana’o’in farka da Bahause ya fara yi tun da ya fara zama wuri ɗaya a matsayin gari. Ta hanyar ƙiran nan ne Hausawa suka samu makami  da suke zuwa Farauta da su. Makaman sun haɗa da wuƙaƙe, da takubba, da masu, da kibiya, da sauran madama. Haka kuma ta hanyar ƙirann nan ne Hausawa suka sama kansu saura kayan aiki na noma da makamantansu. Dukkan waɗannan kayan aiki da madama an same su a sakamako Farauta. Haka nan kuma su maƙeran su kan yi amfani da fatar da majema suka samar wadda asali daga Mafaraautan ne aka fara samu ta. Misalai, maƙera suna amfaani da fata su ɗinka Zuga-zugi da suke zuga wutar da suke gasa ƙarfen ƙira.

       

DUKAWA:

Ɓatagarawa, (2013) na cewa Dukanci sana’a ce ta taular fata da sarrafa ta a mayar da ita wani abu dao amfanin al’uma. Fatar da majema suka jeme ce Baduku kan sarrafa ta ya samar da abubuwa irin su rigar sirdi, da Ragama, da Lizzami, da Garkuwa, da maratayi, da Tandu, da Salka, da Burgami, da Buzu, da Zug-zugi, da Taiki, da dai sauran abubuwa. Tun da farko dai su Dukawa suna sayen fatar ne daga wurin mafarauta su yi amfani da ita wurin yin ire-iren waɗannan abubuwa da aka zayyana a sama har ma da wasu da suka haɗa da  takalma, ko ɗinkin layu, ko na ƙirra, ko ɗamaru, da kube da makamantansu.

       

       FATAKE:

       Fatauci sana’a ce saye da sayarwa, wadda Hausawa kan yi tafiya ta kusa ko mai nisa domin su kai ire-iren kayayyakin da suka da su domin sayarwa. Bayan sun sayar sai kuma su sayo irin waɗanda ake buƙata daga bangaren da su ka fito. Wannan nau’i na ciniki ko kasuwanci da ake gudanarwa tsakanin garuruwa shi ake kira Fatauci, a yayin da su kuma masu irin wannan kasuwancin ake kiransu Fatake. Fatake su ma suna sayen fata daga wurin mafarauta domin su ɗinka Salka wadda suke zuba ruwan sha a yayin da suke tafiya fatauci ko Taiki wanda suke ɗaukar hatsi da sauransu.

4.3  SAMAR  DA  ƘASHI.

Haka nan kuma su mafarautan sukan samar da ƙashin wasu dabbobi da ake sarrafa shi  domin a yi ado. Misali suna samar da hauren Giwa wanda ake yin kayan kwalliya musamman na mata da shi. Haka kuma ana sarrafa ƙashin Gwanki  ko na Jimina a yi makami da shi. Irin wannan makami shi ne ake kira wuƙar ƙashi. Wani lokaci sukan feƙe ƙahon dabbar da suka kamo ya zama makami, ko su riƙa busawa.

4.4  SAMAR DA GASHIN DABBA KO NA TSUNTSU DOMIN YIN WASU ABUBUWA. 

Hausawa su kan yi anfani da gashin wasu dabbaoni ko tsuntsaye da aka farauto domin samar da wasu abubuwa kamar katifa ko matashin kai, ko abin shinfiɗa. Wani lokaci kuma akan yi amfani da gashin wasu dabbobi wurin haɗi ko samar da magani, misali akan yi amfani gashin baƙaƙen dabbobin daji a haɗa magungunan siddabaru kamar layar zana da sauransu. Wasu kuma suna amfani da gashin tsuntsaye su yi kayan ado ko mafeci da sauransu.

5.0   KYAUTATA  ZAMANTAKEWAR  HAUSAWA.

        Duk wurin da ka tarar da tarin al’umar Hausawa, za ka samu san a kyawawan hanyoyin gudanar da rayuwarsu ta yau da kullun. Idan  muka dubi irin tasirin da farauta ta yi wurin                  inganta waɗaannan hanyoyi za mu ƙara sakakancewa da cewa, lallai Farauta ta game  rayuwar    Hausawa. Hanyoyin kuwa sun haɗa da:

5.1  MOTSA  JIKI.

       Motsa jiki babban al’amari ne ga rayuwar Hausawa, domin kuwa shi ne matakin farko na samar da lifiyar jiki da juriya. Ko a wannan zamani da muke ciki yanzu,wasannin da aka fi sani, su ne tafiya (walking), da guje-guje (running) da kokawa  (wrestling). Sagagi (1994), ya bayyana cewa lokacin da ɗan Adam ya samu fasahar noma da kiyon  dabbabi, sai Ta‘allaƙar rayuwarsa ga farauta ta sauya ta koma wani dandali na motsa jiki na zamani yadda muka gani. Tuni idan mun duba za mu ga cewa tun kafin zuwan wasu baƙin al’adu, Hausawa suna da ire-iren waɗannan wasanni kuma duka a gurin Faruata ana aiwatar da su. Mafarauta su kan yini, su kwana tafiya cikin daji domin neman naman dawa da za su kaso. Haka nan kuma duk naman da suka ci karo da shi, da gudu za su bi shi har sai sun kaso shi. Duk lokacin da suka kashe dabbar nan to ba jira ake yi ba, a ce a raba, a’a kowa ƙoƙari yake ya fizgi rabonsa. Irin wannan hanya ta samun nama

          ita ce ake kira wawa, wadda ba ta da maraba da kokawa.

5.2   JURIYA.

        Juriya na daga cikin muhimman al’adun Hausawa domin kuwa Bahaushe bai taɓa  yarda da ragganci ba. Kamar yadda Hines, J. (2013) yana cewa wasu daga cikin mafarauta na wannan zamani zuwa farauta ne domin jin daɗin tya ne. Suna amfana da abubuwa da dama a mamadin samar da nama. Wannan garaɓasa ce kawai. Amma wasu suna sha’awa da jin daɗin yadda ake farauta domin tana haifar da samun juriya. Ganin irin gwagwarmaya da  accakwamar da ake yi a fagen farauta ne ya sa ta, ta zama matakin farko na samuwa da  horas da mayaƙa a ƙasar Hausa. kamar yadda mawaƙan Farautar ke musalta ta, za mu iya tabbatar da cewa duk inda mafarauchi yake ba raggo ba ne.  Dubi yadda shahararan mawaƙin Farauta nan Kassu ya kawo irin gumurzun da aka sha a dajin Madohwa, inda yake cewa:

                                        

                                         Yaƙi noman Sarki, uwwui kukan Kura

                                          Iro Hwarautar da an ka zo ta Madohwa

                                         Rannan ka danƙara ma arna kashi

                                        Na Labbo ɗan wani bai tahi gida ba daji yak kwan

                                        A’a rannan  kau had da Kassu daji nak kwan

                   (Kassu Zurmi, Na Labbo ɗan namijin Duniya na Malan Ɗanja)

     Juriyar da Bahaushe ke samu a sakamakon farauta ta haɗa da juriya ta jiki da kuma juriya ta yanayi ko hali. Juriya ta jiki da ake samu sakamakon fita farauta ta haɗa da jure ma duka ko sara da makami, kamar yadda na Mande ya shanye sara a dajin Rayya, in ji Kassu lokacin da ya gauraya da Dodo jikan Hure. Ga yadda yake cewa:

                                                Ga wani can tahe mai gahi

 In yaz zo ko ku kashe man shi

                                                Sun ka ce ku ɗaga man shi

Sai sun ka yi mai bukkar Tauri

Bai hwasa tahowa ba

                                                Sheggun ba su hwasa  bugu nai ba-2

                                                Ko kahin a jima

                                                Nag ga shi can ya shahe idanu nai

Tantirai sun sassare shi

-------------------------------------------

                                               Sun ka yi, sun ka yi bai kau ba—3

                                               Rannan Garu-garu yai mani daɗi

                                               Ɗan Sanda kamar  na dama zuma na sha

                                            ( Kassu Zurmi, Garu garu na Mande)

        A wasu lokutta a kan samu mafarauci ya kasance ko da yause yana cikin daji, ba ya wannan daji yau, gobe ba ya wancan. Bai damu da ya komo gida ya yi wata sana’a ba misali noma ko kiwo. Irin waɗannan mafarauta su ne ke jure ma shiga cikin ƙunci na rashi kuɗi ko abinci. Bature ɗan Fulani na daga cikin ire iren waɗannan mafarauta kamar yadda Kassu ke cewa:

Bature ɗan fullani rashi ya alalai

Mata ta haihu ba gishiri, ba kanwa, ba yaji

Sannan ba a ba shi bashi, ba a ba shi rance

Kuma babu mai ba shi kyauta

                                               Shiririta ta yi mai gida ba ƙwara

                                               Bature ga ka da ƙwazon ciki babu Rago

                                          (Kassu Zurmi, Bature ɗan Fulani rashi ya alalai)

        

   5.2  NISHAƊANTARWA.

         Nishaɗantarwa na ɗaya daga cikin al’adar Hausawa. A yayin da  maza suka nutsa cikin daji suka samo nama, suka ci suka ƙoshi, kowa ya samu na guzuri, to sai a sami wani fili ko faƙo a cikin daji a kafa dandali inda makaɗan Farauta za su fara kaɗa ma mafarautan take, suna yi masu waƙoƙi tare da tunatar da su irin gwagwarmayar da maza suka sha a wurin wannan Farautar. A yayin da kowane mafarauci aka kaɗa takensa sai ya fito tsakiyar fage yana kirari. Su kuwa masu busa su riƙa busa taken wanda ya shigo fagen. A gaba zamu ga irin rawar da Farautar ta taka a cikin kiɗa da waƙoƙin fararautar da makamantansu.

 5.3  SA DA ZUMUNCI.

Kudan, (2013) ya bayyan zumunci da cewa wata alaƙa, ko dangantaka, ko nasaba, ko jituwa ce da ka ƙulluwa ko haɗa mutane daban-daban kan harkokin da suka shafi rayuwa ta yau da kullum. Son juna da sa da zumunci na daga cikin kyawawan al’adun Hausawa wadda Farauta ta taimaka ƙwarai wurin samar da shi da. Sa da zumunta na iya kasancewa tsakanin su mafarautan a sakamakon buwaya, ko nemam magani, ko kuma haka nan daji ya haɗa su mafarautan. Daga nan sai zumunta ta tsura a tsakanin su, inda har gano gidajen junansu su ke yi, su riƙa ziyartar juna, wasu su zama abokanen junansu, wasu kuma zumuntar tasu ta zama ta ubangida da bara, ko auratayya ta kasance tsakanin su mafaratan ko ɗiyansu Tabbacin hakan ya fito a cikin wasu waƙoƙin farauta kamar haka:

                               

                                 Ko Sarkin  Dawan mutane

                                Ya zo ziyara wurin Bagi

                                                    Ko mai Gaba-gaba na cikin Zazzau

                                                    Ya zo ziyara wurin Bagi

                                                    Kuma ko shi Basakkwace Sarkin Karma

                                                    Ya zo ziyara wurin Bagi

                                                    Kuma tilas ne mu gai da Korau

                       (Ummaru jikan Bagwariya, Waƙar Bagi Sarkin Karman Sarkin Katsina).

          Shi ma Kassu ya kawo wani baiti a cikin wata waƙa inda yake cewa:

   Uban gidan na Ramatu

   Sanda masu horo da wuta

   Uban gidan ɗan Magaya

  Uban gidan ɗan Sharo

  Uban gidan mai Mushe

  Uban gidan su Mamman Kwasau na Kada

  Iro uban gidan su Goje Mani

  Uban gidan Musaki Arzuka

  Iro uban gidan Buhari na Asalamu

          (Kassu Zurmi, Ibrahim Shaho Bagobiri).

  5.1  SAMAR  DA TSARO.

          Samar da tsaro na daga cikin irin gudunmuwar da Farauta ta bayar ga al ‘umar Hausawa, domin kuwa a sakamakon irin magungunan da mafarauta ke sha domin kariyar jikinsu da kuma rashin tsoro, ko fargaba ya sa har kawowa yanzu su ne kan gaba wurin samar da tsaro a ƙasar Hausa. Idan ɓarawo ne su ke kama shi ko wani mahaukaci ya yi tunga da makami su za su kamun shi. Haka nan kuma duk lokacin da aka samu wata dabba ta buwayi al’uma to za ka tarar cewa Mafarauta ake kira don su zo, su kore ko kuma su kama ta. A waɗansu lokutta  su ake sawa tsaron dukiyoyin sauran jama’a, ko in an fuskanci wani tashin hankali, misali gobara da makamancin haka. Acikin waƙar Iro raƙumin gujiya, Kassu ya tabbatar da haka inda ya ke cewa:

                                               Ku ci magani ƙwarai

                                               Ɗan Mamman, Ku yi ta taimako                                        

                                               Ku waɗanda Sarki ka kira ga mugun wuri

                                               Hawan gangamin Maraɗi sai kun je

                                              Sai ku ji an ce ku kira Iro ko ba shi nan

                                              (Kassu Zurmi, Jan Zakin garin Gatari).

5.4   SAMAR  DA  MAGUNGUNA.

        Allah Ya ba al’umar Hausawa wata baiwa ta sanin magunguna daban-daban domin magance  cututtukan da ka iya damunsu. Ire-iren waɗannan magunguna kuwa sun haɗa har da na cututtuka irin su zazzaɓi, da ciwon ciki, da ciwon kai da na  raunuka kamar karaya, ko gocewar ƙashi, da targaɗe, da kuma na riga-kafi, da sauransu. Sayaya, (2009). Duk ire-iren waɗannan magunguna da aka ambata babu ma su samar da su, da suka wuci mafarauta domin su ne ma’abuta shiga daji. Duk kuwa wanda ke shiga daji shine mafi sanin tsurrai da itacen da ake haɗa magani kowane iri ne. Su ne kuma suka san wuraren da ake samun waɗannan magunguna. Hak nan kuma ya zame dole ga mafarauci ya sha magani domin kauce ma sara ko duka daga abokanen Farauta. Kamar yadda a cikin wani baiti Kassu ke gargaɗi da a nemi magani, yana cewa:

                                                  Ku sha magani banawa

                                                  Kada ƙato ya ɗauki horon uban wani

                                                 Dan kak ku ce ana ba ku gaskiya

                                                 Daji waɗanda sun ka gada ka birgima ciki

                                                 Ku kau dangi ku yanke walki ku sha tuwo

                                             (Kassu  Zurmi, ɗan datawa bai turkuna ni ba).

       Wannan ya tabbatar da cewa  sani da adanin magani na nan ga Mafarauta.

5.5  SAMARWA  DA  ADANA  MAKAMAN  HAUSAWA.

Tun lokacin da ɗan Adam ya fara cin karo da haɗurra daga ire-iren dabboi da yake farauta a sakamakon rashin ingantaccen makami da zai yi amfani da shi domin kaso nama cikin sauƙi, wani lokaci dabba na iya tasar masa ko kuma ta gudu ba tare kaso ta ba ya say a fara tunanin wani abu da zai riƙa amfani da shi. Daga nan ne amfani da duste ko ƙashin dabbar da ya kasa a matsayin makami. Hines, J (2013) ya bayyana cewa ɗan Adam ya fara amfani daƙashi da sanda, da duwatsu a matsayin makaman farauta. Daga nan ne ya ci gaba da samun dabarun feƙe wasu abubuwa da suka haɗa da itace, da duwatsu makamantansu. Daga nan ne ya samu fasahar sarrafa ƙarfe ta hanyar ƙera wuƙaƙe, da kibau, da masu har daga ƙarshe suka kai ga ƙera bindiga. Samuwar irin wannan fasaha ba ta tsaya ga al’uma guda ba ne. Don haka su ma al’umar Hausawa ba a bar su abaya ba wurin samar da ire-iren nasu makaman ba. Kamar sauran al’umomin duniya, Hausawa sun fara samun nau’o’in makamansu tun lokacin da mafarauta suka samu dabarar ƙera makaman ne waɗanda, da su ne suke amfani wurin kaso nama. Tun daga wancan lokaci ne har kawowa yanzu Hausawa suke samarwa, da adana ire-iren waɗannan makamai da suke farauta da su. Ire-iren waɗannan makamai sun haɗa da Mashi, da Baka-da-kwari, da Takobi, da Gatari, da Gora, da sauran nau’o’in wuƙaƙe. Kasancewar Kassu ya shahara wurin kiɗan Farauta ya sa bai yi

sake wurin zayyana ire-iren waɗannan makamai ba. Yana cewa:

                                            

            Kyawon hwaɗa a zagi Takobi ai sharo

                                                A sa Gorori ka ji rumuts

                                               Wasu kau iya sa Gitta sukai

                                               Wani had da wuƙag gutsu shi kai

                                                Ka iske  yana washe ta

                                               Wannan ba ka da mai jure ma shi

                                               Amma Bindiga ba yaji ba ce

                                 (Kassu Zurmi, na Amadu kokirzon Kada).

        Banda ire-iren makman da Kassu ya ambata akwai waɗansu da suke ƙanana ne. Irin su kuwa sun haɗa da Maguaji, da Kuikuiwa, da Sakamari, da Tasani, da Gariyo, da Barandami da sauransu. Banda Gora a cikin makamai na itace akwai Kere, da Kokara, da Ƙolo da makamantansu. Haka nan kuma akwai makamai masu tsini da suka haɗa da Wuƙar ƙashi, da wuƙar Ɗunɗu, da kuma Ƙaho waɗanda Bahause ke feƙewa.

5.6  ADANA  TSOFAFFIN  SUTURUN  HAUSAWA.

       Kamar yadda farauta ta kasance hanyar samar da abinci ga ɗan Adam, haka nan ma ta kasance matakin farko na samar da sutura ta hanyar amfani da gashi dabbobi ko fatarsu a matsayin abun ɗaurawa ko na rufa. Gashi da fata sun kasance abubuwan samar da sutua ga ɗan Adam tun lokacin day a samu dabarar yin farauta. Hines, J (2013). Wannan batu na Hines tamkar tambihi ne ga al’dar Hausawa domin kuwa su ma tun kafin su fara amfani da sutura da aka saƙa, da fata suke amfani a matsayin suturarsu. Idan muka duba za mu ga cewa har yanzu mafarauta na amfani da irin waɗannan suturu da ake yi da fata. Amma a wannan lokacin sai idan za su fita zuwa wurin Farautar ne suke amfani da su. Kuma suna amfani da su ne saboda rashin nauyinsu, dan haka ba su wahalar da su warin tafiya ko gudu. Haka kuma suna zama a matsayin makari daga sara ko suka da wani ka iya yi masu. Su kawa ire-iren waɗannan suturu da ake yi da fata sun haɗa da Warki (walki) da Buzu.

5.6.1  WARKI (WALKI).

       A zamanin da, lokacin da babu fasahar saƙa, mafarauta ba su da wata sutura sai

       warki. Idan aka yanka dabba, masali Akuya ko Tunkiya ko dabbar dawa irinsu Gada ko Barewa ko Mazau sai a kai ma masu jima . idan aka jeme ta sai a riƙa ɗaurawa a ƙugu ko kuma a rataya a wuya. Warkin da ake ɗaurawa a gindi ana kiransa “Tarezuwal”. Shi kuwa wanda ake ratayawa a wuya ana ce masa “Karabbi”. Sayaya,  (2009).  Kassu ya kawo su a cikin wani baiti inda ya ke cewa:

                                                 In za a Farauta ba a zuwan ta da riga

                                                 Kai sai guntun Walki

                                                Sai in ka yi tagguwa dan gilla

                                                Sai ka ga tsoho yana ta kallo tahiyar ɗa nai—3

                                                Yanzu sai a taho gida da kaya a aje mai

                                                Ga kayan ɗanka, wane ya cim ma iyaka

                                              (Kassu Zurmi,  Ibrahim Shaho Bagobiri)

5.6.2  BUZU.

       Wasu mafarauta suna amfani da fata wadda ba a jeme ta ba. Ana gyara ta a buɗe kamar yadda ake buɗa fatar Rago a yi buzu da ita. Su mafarauta sun fi amfani da fatar akuya ko ta wasu namun daji, misali Bika, ko Kura, ko Damisa, da makamantansu. Shi irin wannan Buzu a wuya ake rataya shi kamar yadda ake rataya Karabbi, kuma ana kiransa Gaba-gaba.

5.7  SAMARWA  DA  ADANA  KAYAN  KIƊAN  HAUSAWA.

 Mafi yawan lokutta idan za a fita Farauta ba fita sai da kiɗa, kuma kayan kiɗan sukan bambanta daga wani sashe zuwa wani, amma duka bori ɗaya su ke yi wa tsafi domin kuwa duk manufarsu a zuga  mafarauci ya kawar da tsoro. Kayan kiɗan Farauta sun kasu kasha biyu da waɗanda ake kaɗawa da suka haɗa da Kalangu, da Bishi, da Gangi, da Kurya. Su kuma na busa sun haɗa da Ƙaho, da Shantu, da Bindi da kuma Gyare. Su ma Kassu ya kawo su a cikin waƙa inda ya ke cewa:

Daga ganga mai tsauri

Sai Kalangu tamkakke

Sai shantu sai busar gyare

Daji ya ɓace na Auta

Rannan har an ɗora kiɗin Kurya

                                               (Kassu Zuri, Garu-garu na Mande).

6.0  GUDUNMUWAR  FARAUTA  GA RAYUWAR  ADABIN  BAKAN  HAUSAWA.

      Adabi madubi ne ko hoto na rayuwar al’uma. Abu ne daya game dukkanin rayuwar ai’uma, musamman fasaharsu da hikimominsu. Fasaha da hikimomin al’uma kan haɗa da maganganun hikima kamar Kirari da Take, da Habaici, da Gugar-zana, da Baƙar-magana, da Karin-magana, da Tatsunniyoyi, da Labarai, da uwa, uba Waƙa.

6.1 WAƘOƘIN FARAUTA.     

      Waƙar baka wani rukuni ne daga cikin rukunnan adabin baka wadda ta kansance wata taska ta adana tarihi, da al’adu, da kalmomi, ma da sauran al’amurran da suka danganci maganganun Hausawa gaba ɗaya. Kamar yadda Gummi (2013) ya bayyan waƙar baka da cewa wani zance ne na hikima ko magana wadda aka shirya ta hanyar tsara kalmomi zaɓaɓɓu kuma zaunannu, a rera su gutsure-gutsure cikin azanci da salon armashi, tare da yin kiɗa da amshi da nufin isar da saƙo. Idan muka dubi yadda waƙa ta yi ka-ka-gida a cikin harkar Farauta za mu tabbatar da cewa ba ƙaramar gudumuwa Farautar ta bayar ba. Domin kuwa a cikin ire-iren waƙoƙin Hausa akwai waƙoƙin maza waɗanda a cikin su waƙoƙin Farauta su ake fara ambata duk lokacin da ake batunsu. Gusau,(1993), yana cewa “Ko da yake an samu masana da suka taka rawa wajen kawo tarihi ko asalin samuwar waƙa, amma wasu na kyautata cewa Hausawa sun ƙagi waƙa ne ta hanyar Farauta da kirare-kirarenta”. Ban da waƙa kuma daga wurin Farauta ne aka samar da Take da kuma Kirari. Waɗanda daga bisani suka mamaye sauran sassan  adabin baknsu.

     

      Ganin cewa waƙa ta samo asali ne tun daga lokacin da Hausawa suka fara fita Farauta ya sa ya    kasance mawuyacin abu ne a tantance yawan wamaƙan Farauta da ake da su a ƙasar Hausa. Amma daga baya-bayan nana n samu wasu fitattun mawaƙa da suka taka muhimmiyar rawa a fagen tsarawa da rera waƙoƙin Farauta. Daga cikin ire-iren waɗannan mawaƙa akwai makaɗan Bishi da suka haɗa da Ummaru Jikan Bagwariya, da Yado Shibdawa, da Dankazagi Sanawa dukkansu a ƙasar Katsina. Akwai Dagajirau Garinmalam mai kaɗa Gangi da Hamisu sarkin kiɗa a ƙasar Kano, da makaɗan Kurya irin su Garba Ɗanwasa a ƙasar Sakkwato da kwaro mai Kurya a Doka ta ƙasar Katsina. Haka nan kuma a samu maƙaɗan kalangu na Farauta da dama musamman daga ƙasar Zamfara da suka haɗa da shahararrun makaɗin Farautan nan wato Bature Nadadi da kuma Abubakar Kassu Zurmi. Ta ɓangaran mawaƙan maharba akwai makaɗan Garaya da suka haɗa da Ɗangalma Musawa da Iro mai Komo Kurfi. Waɗannan mawaƙa sun taa muhimmiyar rawa wajen samar da waƙoƙin Farauta. Wannan ne ya sa zai yi wuya a kawo dukkan waƙoƙin da suka rera a zamanin rayuwarsu. Amma duk da haka ba a rasa wasu misalai na ire-iren waƙoƙin ba. Kasancewa ba nazarin waƙa mu ke yi ba kai-tsaye amma ga misalan wasu baitoci nan dan gane da turakun waƙoƙin dan kawo tabbacin samuwar waƙa daga Farauta. Daga cikinsu akwai:

      Zuga.

      Tsoro.

     Faɗa.

     Ta’addanci.

      Juriya.

      Magani.

Yabo.

Artabu.

6.1  TAKE.

      Shi take kirari ne da makaɗan Farauta ke yi ma iyayen gidansu ta hanyar gina gajerun jimloli da  ke kunshe da hikima domin razana abokanen gaba, kuma an fi yin sa da kiɗa ko busa. Ga misalin taken wasu mafarauta kamar haka:

                            (Ɗan Iya na Bala) “Ka ƙi gudu, ka hana mai gudu ya gudu”

                            (Sarki Muntari Gurafe).“Hadari ɓullo ta gabas ka ƙare yamma”

                            (Bala Ƙosawa) “Gara tsautsayi da zaman lafiya”

6.2  KIRARI.

      Kirari shi ne jera jimlolin adabi masu amfani da kalmomi waɗanda, ko dai su kasance masu kaifin ma’ana ko masu zurfin ma’ana. Kuma waɗanda aka tsara cikin salon siffantawa domin wasa, ko kumbura, ko ingiza mutum ko wani abu. Dunfawa, (2004). A lokacin da Kassu ya kaɗa taken Shehu Ɓuraguji, da shehu ya fito ga yadda yake cewa:

Kassu Wallahi ta yi yara da manya

Wallahi ta yi daren Taure

Ka ga manya-manya sashen Gamji

Yaro zaɓi a goge ma kaihi ko tsini

Ka ga  na Baƙo ba gida, ba daji

Kai Kassu! Kai Kassu! Mai kiɗin ‘yan sababi

Bari sai wuri ya ɓaci

Ko wuri ya ɓaci sai Gada ta faɗi

Ko Gada ta faɗi, sai ka ga ta yi yara da manya

Sannan ka tambayo na Baƙo kisago

Wanda ba gida ba daji

6.3  HABAICI.

       Banda waƙa da Kirari da Take, Farauta ta taimaka gaya wajen samar da lafuzzan Habaici domin kuwa mafi yawancin sunayen karnukan Farauta, habaici ne ake yi ma wani. Misali:

       (Bi-su-Kare)- Mutunen da ba shi zuwa  Farauta, sai idan mata sun tafi daji ko gona ya bi

                                    yana neman su.

       (Bar-su-ga-Allah)-Wani ne wanda ake zalunta bai ramawa sai ya ɗau Kare ya sa masa

                                     wannan sunan.

       (Mai-ɗan-wundi)-Wata mata ce ta cika yawan kwartanci, sai wani mafarauci ya sa  

                                    ma Karyarsa wannan sunan.

       (A-sha-za ga)-  Wani makaɗin Farauta ne ya sa  wa Karen shi wannan suna, amma

                                  yana nufin wani ne wanda ba ya yi masa kyauta, kullun sai rowa. 

       Baya ga duk waɗannan sassan adabin baka da muka gani, Har wa yau Farautar ta taimaka wurin ginawa da samar da Karin maganar Hausawa. Idan muka dubi iren-iren Karin maganganu irin su:

                                            Can ga su Gada, da Zomo ya ji kiɗin Farauta.

                                            Ba ni na kashe Zomon ba, rataya aka ba ni.

                                            Kuwwar banza, Sa-ranin marar Kare.

                                            Tsufan sarkin baka, yana tsufa yana ƙara shiga daji.

       Haka kuma wasu daga cikin marubutan litattafan karatun Hausa. Aƙoƙarinsu na samar da  abun karantawa sun yi amfani da Farauta sun gina labaransu. Ire-iren waɗannan littattafai sun haɗa da ZAMAN MUTUM DA SANA’ARSA da LABARUNDA DA NA YANZU, da wasunsu.   

  

7.0 KAMMALAWA.

Ganin irin yadda Farauta ta kasance magamin rayuwar Hausawa tun daga samuwarsu har kawowa wannan zamani da muke ciki, za mu tabbatar da cewa ba karamar gudunmuwa ta bayar ba ga raya al’adar Hausawa tun daga neman abinci, da samar da wurin zaman su, da tsarin gudanar da mulkinsu, da samar da tsaro, da gudunmuwar da ta bayar wurrin samar da kayayyakin gudanar da sana’o’in su. Haka nan ta wani ɓangaren kuma farautar ta ba da gudunmuwa ainun wajen ginuwar Adabin bakansu ta ɓangaren da ya shafi waƙa, da kirari da habaici, da karin-agana. Duk da kasancewa samuawar isasshen abinci da nama ta hanyar noma da kiyo, har kawowa yanzu farauta ta zama abar sha’awa ga mafarauta ta hanyar kwaikwayon irin tsarin da ya gabata. Da haka ne nake ganin zai kyautu idan aka samu damar gadunar kwakkwaran bincike domin tattara dukanin irin gudunmuwar da Farautar ta bayar ga raya al’adar Hauswa domin kuwa zai yi wuya a gabatar da su  a cikin ƙaramin lokaci irin wannan.