Bugun Gaba a Waƙoƙin Aminu Ladan Abubakar (Alan Waqa)

Abstract: The paper discussed Bugun Gaba (Self-praise) in Aminu ALA’s songs. The paper therefore gave an insight of Aminu ALA as a poet, followed by a note on the concept of Bugun Gaba and how it is portrayed in poetry as a genre of Hausa Literature. And a critical analysis of how the poet self-praised himself through the use of Bugun Gaba is conversed in the paper, citing examples from twelve of his songs. The study shows that even though Aminu ALA is famous in the major themes of responsorial songs; court music, admonishing and political songs among others. The poet uses the style of bugun gaba to stylishly pronounce his kind of person in an attempt to explore his proficiency in the area of poetry, his wisdom, talent, background and how he outshined among other poets.

Bugun Gaba a Waƙoƙin Aminu Ladan Abubakar (Alan Waqa)

                                                            By

                                               Abdullahi Mujaheed

Department of Nigerian Languages and Linguistics,

Kaduna State University, Kaduna

Phone: +2348069299109, +2348156747550

E-mail:mujaheedabdullahi@gmail.com

1.0  Gabatarwa       

Aminu ALA mawaƙi ne da ya taɓo kusan kowane ɓangare na rayuwa a waƙoƙinsa. Shi ya sa a lokaci guda za a iya kiran sa mawaƙin sarauta ko mawaƙin siyasa ko na jama’a ko ma mawaƙin sha’awa (Rogo 2013:61-67). A yawancin lokuta an fi danganta saƙonnin waƙoƙin Aminu ALA da faɗakarwa ko sa-kai da kuma yabo na sarakuna ko wasu shahararrun mutane. Shi kuwa salo kamar yadda masana irinsu Mukhtar (2004) da Yahya (2001) suka bayyana, ba komai ba ne illa dabara ta isar da saƙo cikin sauƙi da burgewa. Ke nan, salo shi ke bayyana saƙo kuma shi ke ɗaukar saƙon ya dasa shi a zukatan da ake buƙatar dasawa. Shi ya sa Yahya (2001) da Garba (2012) suka raja’a cewa muhimmancin salo a waƙa abu ne da ba ya misaltuwa, domin kuwa salon ne ke kwarzanta mawaƙin da waƙar, kuma shi ne yake rayar da harshe, ya kuma kaifafa tunanin mai ji ko mai sauraro kuma ya sarrafa shi tare da bayyana shi cikin irin fahimtar da ake buƙata. Wato dai, salo dokin jigo ne.

Wani muhimmin salo da ya ratsa galibi waƙoƙin Ala da ba a faye lura da shi ba, shi ne bugun gaba. Shi ya sa a wannan nazari aka yi ƙoƙarin zaƙulo tare da tsettsefe wannan salo na bugun gaba a wasu baituka na waƙoƙinsa guda goma sha biyu.

2. 0 Aminu Ala a Fagen Waƙoƙi

Hanyoyi biyu ne suka zama silar shigar ALA harkar waƙa. Na farko tun lokacin da malamansa na Islamiyya suke koya masu karatu ta hanyar waƙa. Sai yawon mandiri da ya yi tasiri sosai kansa ga son waƙa, sai kuma waƙe-waƙen maulidi wanda ake yi duk shekara (Rogo 2013:61-67). Kenan, ALA bai gaji waƙa ba ta kowane ɓangare dangin uwa da uba, haye ya yi wa harkar waƙa kuma Allah ya haskaka tauraronsa, har ya ɗaukaka. Shi ya sa ya ce:

                             “Ɗan gado nake kan aure,

                             Ba gado a sana’una.

                             Taka kai sama sunana,

                             Harkar zayyana waƙena.

                             Na gode wa majiƙan bayi

                             Allahu maƙagina. ”

                       (Aminu ALA: Waƙar Sardaunan Kano)

ALA mawaƙi ne da ya kunno kai cikin harkar waƙe-waƙen zamani kuma a ƙanƙanin lokaci Allah ya haska tauraruwarsa, tamkar dai lamarin nan da akan ce “dare ɗaya Allah kan yi Bature”. Ya tabbatar da haka a waƙar Lu’u lu’u A Juji:

“Ni Aminu ba ɗan sarki ba ba basarake ba,

Ni Aminu ba ɗan gwamna ba ba mai muƙami ba,

Ni Aminu ba ɗan masu kuɗi ba ba mai kuɗi ne ba,

Ni Aminu ba ɗan malam ba ba fa mu’allimu ba,

Ni Aminu ba fa ma’aikacin rediyo da tibi ba,

Rabbana ka yalwata harshena ba da baɗala ba,

Ga shi na zamanto lu’ulu’un juji ku yo duba.

                            (Barista, 2011)

ALA mawaƙi ne da kowace waƙarsa akwai manufar yin ta, bisa kulawa ga halin da al’umma ke ciki. Shi ya sa duk waƙar da zai tsara yana gudanar da bincike game da batun, kamar yadda yake cewa:

          “Wayyo ni wayyo ni,

          Ni Ala za ni tona ajalina.

          Yawan karatu da bincike-bincike, 

          Za ni kai ga ajalina.

                 (Aminu ALA: Waƙar Bayi).

3. 0 Bugun Gaba Da Yadda Yake a Waƙa

Bunza (2012), ya fito da wannan salo inda ya yi amfani da fagen al’adu wajen ƙyallaro fannin adabi, ya fayyace cewa a fagen al’ada bugun gaba shi ne, mutum ya doki ƙirjinsa da tafin hannunsa na dama ya furta magana ga mai son raina masa wayo ko asali. Saboda haka idan mutum ya sami karɓuwa ga wani abu, kamar ya samu shiga ga hukuma ko wani shugaba ko fice a sana’a, idan ana furta wannan baiwar a gabansa zai ɗauki sigar kirari. Idan shi da kansa yake faɗar su ba da wata shigar washi ko alfahari ba, ya zama “mamakar da kai”. Idan kuwa ya ji ana faɗar su ya sharɓe maganar, ya tabbatar da su, to ya yi bugun gaba.

Tun farko sai da Bunza (2012) ya rabe aya da tsakuwa tsakanin kirari da bugun gaba inda ya bayyana cewa idan aka zaburar da mutum ga abin da ya saba yi ko ya shahara ko ya buwaya ko ya ƙware, kalmomin suka shiga jikinsa, suka tsima shi, to an yi masa kirari. Idan ya furta wasu kalmomi domin tabbatar da abin da ake gaya masa, nan ma kirari ya yi. Idan ma wani dabba ko icce ko gari ko ƙasa aka yi wa wannan washin duk da yake ba sa ji, ba sa mayar da martani, duk dai kirari aka yi. [1] Shi kuwa bugun gaba abu ne da mutum zai yi wa kansa. Mutum kaɗai ke bugun gaba; baya ga shi babu wani mai yi masa. Wato mutum shi zai yi bugun gaba da kansa, idan wani ya yi masa, ya zama kirari. Misali a Bakandamiyar Alhaji Mamman Shata Katsina inda ya nuna ya yarda cewa ba a samo canjin sa ba ballantana ya huta, ya sarara. Iƙirarin wannan ɗaukaka tasa ta furucin bakinsa salon bugun gaba ne:

“Jagora:  Ba a samo canji na ba

        :Balle in huta

        :Balle in ce in sarara

        :Yardar Allah ta fi ta kowa

        :Na Abu ɗan Ibrahim

        :Shata ne…

 G/Waƙa :Alo alo mai ganga ya gode

        :Yaran mai ganga sun gode” Bunza (2012).

                    

Har ila yau, Bunza (2012) ya fayyace turaku bakwai na feɗe wannan salo, su ne;

-         Tushe: Bugun gaba da iyaye da kakanni

-         Asali: Bugun gaba da harshe da ƙabila

-         Baiwa: Bugun gaba da fasaha da fahimta da sani

-         Koyo: Bugun gaba da ƙwarewa da gogewa da iyawa

-         Togiya: Bugun gaba da hawa da nuna wuraren da aka fi wani

-         Suna: Bugun gaba da ficen suna da zarta tsara

-         Turke: Za a iya turke ga abin nan da ake zance a kansa

A dunƙule Bunza (2012) ya bayyana ma’anar salon bugun gaba shi ne:

“Furucin da wani mutum zai yi a cikin zancensa ko waƙarsa ko rubutunsa yana ƙoƙarin fito da irin martabarsa ko ƙwazonsa. Galibi idan fagen fasaha ne, mai bugun gaban zai yi bugun gaban ne da fasaharsa da ya yi fice da ita. Idan fagen awon mutunci ne da sauran sassan da gidajen shida za a yi iƙirari. ” Bunza (2012).

Karɓar wannan tayi na Bunza (2012) ya haifar da wannan nazari na salon bugun gaba a waƙoƙin Aminu Ladan Abubakar Alan Waƙa. Saboda haka, ana iya cewa bugun gaba a waƙa shi ne furucin mawaƙi na alfahari ta hanyar cika baki musamman ta fuskar ƙwarewa da hikima da baiwa ko asali ko gogewa ko kuma bayyana ficensa da zarta tsara don nuna fifikon da mawaƙin ke da shi kan saura.

4. 0 Bugun Gaba a Waƙoƙin Aminu Ala

Saƙonnin da suka ratsa galibi waƙoƙin Ala faɗakarwa ne, sai yabo da siyasa da na sa-kai da sauransu. Saboda haka cikin ƙoƙarin sadar da waɗannan saƙonni ga masu sauraro, mawaƙin yake bugun gaba. An bi tubalan da Alan ya gina bugun gaba cikin wasu waƙoƙinsa, aka tsettsefe su domin kafa hujja.

4. 1 Tushe

Tushe yana nufin farko ko asalin mutum ko magana ko wani abu (CNHN, 2006:447). A nan, ana gabatar da bugun gaban ne da iyaye da kakanni ta yadda mutum zai furta da bakinsa domin fito da tushensa ta fuskar iyaye da kakanni. Alan waƙa ya yi amfani da irin wannan bugun gaba da tushensa inda yake cewa:

 Ɗan Malam Sani Ala,

Ladan Baba a guna.

Sani Ladan Abu ne,

Bakari Kaka a guna.

Shi ko Bakari ko ɗa ne,

Ga Mijinyawa Bincikena.

Mijinyawa Kura Jarmai,

Baba a gurin Kakana.

Dan Sarki Dambuwa ne,

Gobir Tsibiri garina.

Dambuwa ɗa ne ga Gwamki,

Gwamukawa assalina.

Masarautar Bawa Gwarzo,

Ku ji salsalar ubana.

      (Aminu Ala: Waƙar Shahara ta 1)

A nan, Alan waƙa ya yi bugun gaba da tushensa inda ya bayyana tsatsonsa daga masarautar Gobir inda nan ne aka yi Bawa Jangwarzo. Domin jaddada wannan iƙirarin, mawaƙin ya jero nasabarsa tun daga mahaifinsa zuwa kakanninsa da kuma inda suka fito wato gidan sarkin Dambuwa a ƙasar Gobir. Ƙasar Gobir dai ta shahara matuƙa a tarihin ƙasar Hausa, musamman ta fuskar jarumai da mawaƙa da sauran abubuwa na bajinta da tarihi ya taskace. Saboda haka, wannan iƙirari na tushe da salsalar iyaye da kakannin Ala da ya yi da bakinsa, bugun gaba ne.

4. 2 Asali

Asali shi ne mafari ko tushe ko salsala (CNHN, 2006:20). Idan mawaƙi ya yi bugun gaba da harshe ko ƙabila, to ya yi amfani da salon bugun gaba na asali. A wurare da dama ALA ya yi bugun gaba da asalinsa na Bahaushe, Bagobiri mai amsa sunan Hausa-Fulani. Alal misali, a waƙar Kyauta, ya ce:

Waƙa ba gado na yo ba a gane,

Ni asalina ɗan gidan ilimi ne,

Yarena Hausa Bagobiri ne,

Ruwa biyu Hausa-Fulani in an gane.

Kyauta gun Allah fa ba ya zobe,

Kyauta gun Allah fa ba ya zobe.

                   (Aminu Ala: Waƙar Kyauta)

Asalin mutum abin tutiyarsa ne, shi ya sa kowane mutum yake alfahari da harshensa da kuma ƙabilarsa. Kwatankwacin haka Ala ya yi a wannan waƙar domin bugun gaba da asalinsa musamman harshensa da ƙabilarsa.

4. 3 Baiwa

Baiwa ita ce kyauta musamman daga Ubangiji (CNHN, 2006:30). Kowane ɗan Adam yana da baiwar da Allah (SWT) ya yi masa wadda ta bambanta shi da waninsa, walau ya sani ko bai sani ba. Ta fuskar baiwa, mawaƙi kan yi bugun gaba ne da fasaha ko fahimta ko sani na wani abu. Fasaha na nufin gwaninta ko ƙwarewa (CNHN, 2006:136) yayin da fahimta ke nufin gane abu (CNHN, 2006:130) Shi kuwa sani na nufin fahimta ko ganewa ko ilmanta ko ƙaru da ilimi, (CNHN, 2006:389). Ala yi amfani da bugun gaba ya bayyana baiwarsa ta fuskoki da dama, misali a waƙar Hikima Taguwa, mawaƙin ya yi amfani da salon bugun gaba ne wajen bayyana baiwar hankali da ilimi da tunani da Allah (SWT) ya hore masa:

          “Hankali mizanin awona,

                   Sai tunani akalar batuna,

                   Illimi jagorar jikina,

                   Hujja sanda ta kare kaina.

                (Aminu Ala: Waƙar Hikima Taguwa).

Haƙiƙa ilimi baiwa ne, domin kuwa ilimi ne jagora cikin dukkan al’amura na ƙwarai da ɗan’Adam ke gudanarwa a rayuwarsa. Shi ya sa ma ake yi masa kirari da ‘ilimi gishirin zaman duniya’.  A nan, Aminu Alan Waƙa ya nuna cewa ya sami ɗanɗano wannan gishiri a rayuwarsa gwargwado, wanda ilimin ne ya zame masa jagora cikin dukkan al’amuransa, shi ya sa a kodayaushe yake amfani da iliminsa wajen samun hujjar kare kansa a cikin duk al’amuran da yake gudanarwa. Haka kuma ya nuna cewa tunani ne akalarsa batutuwansa, yayin da hankali kuma ke kasancewa mizanin awonsa a rayuwa! Wannan bugun gaba ne da baiwar da Allah maɗaukakin sarki ya hore masa. Bugu da ƙari, a waƙar Agajere ma Ala ya yi irin wannan bugun gaba inda yake cewa:

Allah ka huwace ilhama,

Ka yo min ado da fussaha.

In nai baituka da bakina,

Sai ka ji malamai suna saha.

Sannan kattsaren tunanina,

Kad da na kauce goddaben ɗaha.

Annabi shugaban dukkan alam,

Wanda ya zarce dukka mai fasaha.

           (Aminu Ala:Waƙar Agajere)

Abin lura a nan shi ne Ala ya yi iƙirarin cewa yana da baiwa ta ilhama da fasaha, shi ya sa malamai ke nazarin baitukansa, sannan kuma kasancewar Allah ya tsare tunaninsa bai kauce wa tafarkin Annabi Muhammad (SAW) ba, wannan abin bugun gaba da toƙabo ne gare shi.

4. 4 Koyo

Kalmar koyo ta samo asali daga kalmar aikatau ‘koya’ mai nufin karantar ko nuna yadda ake yin abu (CNHN, 2006:250) wato koya darasi ga wani. A nan, mawaƙi na bugun gaba da ƙwarewa ne ko gogewa ko iyawa don saura su koya daga gare shi. Misalin inda Aminu Ala ya yi irin wannan bugun gaba shi ne a waƙar Sarkin Zazzau mai taken ‘Atafa’ inda ya bugi gaba da cewa saboda gogewa da ƙwarewarsa ne ya sa:

Ka ji waƙa hannun riga,

Ta bara daban ta bana daban.

Baitoci babu harigido,

Sanka-sanka ka ji su daban.

Don babu kwata a harshena,

Kalmomina ka ji su daban.

                  (Aminu Ala:Waƙar Atafa)

Wannan ya nuna ƙarara irin gogewar Ala da ƙwarewarsa a waƙa, shi ya sa babu harigido a waƙoƙinsa, kalmominsa ana jin su raɗau duk da waƙoƙin nasa suna da yawa birjik, amma a cewarsa godiya yake yi wa Allah (SWT), ba alfahari yake ba. Kenan, bugun gaba ce yake yi da ƙwarewarsa a waƙa.

4. 5 Togiya

A nan, mawaƙi yana bugun gaba da hawa da nuna wuraren da ya fi wani ne. Alan Waƙa ya yi irin wannan bugun gaba a waƙar Atafa, inda ya ce:

Ku lura da baitukan ALA,

Kar ku yi tsuru ina ta zuba.

Tsuntsu sunansu ne fa guda,

Kukansu daban ku dudduba.

Idan wani ya kasa a saya,

Idan wani ya yi ba haka ba.

Kai mai tallar maɗi kauce,

Ga mai tallar zuma a gaba.

        (Aminu Ala: Waƙar Atafa)

Bugun gaba a nan ita ce faɗin cewa a fagen waƙa, shi Ala yana gaba ne sauran mawaƙa suna biye da shi. Shi ya sa ma ya kira kansa mai tallar zuma, sauran mawaƙa kuma masu tallar maɗi, domin kuwa a cewarsa duk da zuma da maɗi abubuwa ne biyu masu zaƙi amma akwai fifiko tsakanin su kamar yadda kowane tsuntsu da irin kukan da yake yi wanda ya bambanta shi da waninsa. Kenan, idan mai sauraro ya lura da baitukansa,  zai gane fifiko tsakaninsa da sauran mawaƙa, kamar dai yadda ya sake jaddadawa a waƙar Matawallen Zazzau:

Ka ji waƙa da bamban da ta shewar dila,

Baitukana kuna jin su fa dalla-dalla,

Godiyata da ba kwata a harshen ALA,

Na yaba wa Ubangiji Maƙagin ALA,

        (Aminu Ala: Waƙar Matawallen Zazzau)

A nan, mawaƙin ya nuna fifiko ne tsakaninsa da sauran mawaƙa ta hanyar nunawa ƙarara cewa waƙarsa ta sha bamban da ta shewar dila (wato ta sauran mawaƙan), shi ya sa ake jin sa dalla-dalla kuma babu kwata a harshensa. Ya dire bayanin nasa da yi wa Allah (SWT) godiya, amma a bayyane take wannan bugun gaba ne!

4. 6 Suna

Idan mutum ya yi suna wato ya shahara, ya sanu a wani fage cikin rayuwar al’umma ta yau da kullum. Shi ya sa a waƙa da ma rayuwar yau da kullum ake yin bugun gaba da ficen suna ko zarta tsara. An sami wuraren da irin wannan bugun gaba da suna ya wanzu a waƙoƙin Aminu Ala, misali:

Wanda ya san ALA silar waƙa ne,

Ga matsayin daraja silar waƙa ne,

Ga dubban jama’a silar waƙar ne,

Ko ilimin ALA silar waƙar ne.

          (Aminu Ala:Waƙar Kyauta)

A wannan baitin, Ala ya bayyana ƙarara irin suna da shahararsa, har da irin matsayi da daraja da ɗimbin jama’a masoya da kuma ilimin da ya samu duk a dalilin waƙa. Duk da haka abin yake a zahiri, amma faɗin da mawaƙin ya yi da bakinsa, ya sa ya zama bugun gaba. Har ila yau, mawaƙin ya sake fito da iƙirarinsa fili inda yake cewa:

Idan aka ce ALA Mawaƙi ni ne,

In aka ce alkatibi ma ni ne,

In manazarci anka ce maku ni ne,

Fulani ki san wannan ko farilla ne.

         (Aminu Ala:Waƙar Kyauta)

A cewarsa, in dai ana batun suna ne, to Ala fa ya zarta tsara domin kuwa ya yi fice a fannoni daban-daban; ya sanu a matsayin mawaƙi, marubuci kuma manazarci. Shi ya sa ma ya kira kansa gantamau na masu rera waƙar Hausa kuma jakadan harshen Hausa domin kuwa da zarar ya tsara baitukansa yanzu-yanzu za su kai kusfa-kusfa da garuruwan Hausa.

                      Gantamau na masu rera waƙa a ji,

  Ga jakada na harsuna na Hausa ku ji,

            Yanzu in tsara baituka gobe a ji,

  Kusfa-kusfa, gari-gari dukka a ji.

       (Aminu Ala:Waƙar Ummu Muhammadu)                                                                                                                                   

4. 7 Turke

Da yake a bugun gaba za a iya turke ga abin da ake zance a kansa, Aminu Alan Waƙa yana yawan yin turke da waƙa don bayyana yadda ya ɗauki waƙa da kuma inda waƙa ta kai shi da tunaninsa game da waƙa. A waƙar ‘Tadaƙura uban Shuraim’ Aminu Ala ya yi turke da waƙa ya yi bugun gaba da cewa shi fa a gare shi waƙa:

Ita ce sulken faɗa,

Ita ce mabugin mai nuna darga.

Ita ce suturar ado,

Da akan ji ana ALA da yanga.

Ita ce fa jakadiya,

Da yawan aike bai gundurarwa.

Can ta zama bindiga,

Tai difendin ko kashe ‘yan adawa.

Nan ko takwarar zama,

Aurenmu da ke ba mai rabawa.

Ko ba ni da rai tana nan,

Za ta wakilci Aminu gawa.

Maza tashi ki sada saƙon,

Soyayya ga Aminu nawa.

                 (Aminu Ala:Waƙar Tadaƙura)

A nan, Alan Waƙa ya nuna yadda waƙa ta yi masa komai; shi ya sa ma ya ɗauke ta a matsayin sulke da yake amfani da ita wajen faɗa da ƙalubalen rayuwa, ya sanya ta a matsayin suturar da yake caɓa ado da ita. Ita ce ma jakadiyarsa wadda ba ta yi masa ƙyuya wajen aika saƙonsa cikin al’umma. Har ila yau waƙar ce bindigar da yake amfani wajen harbe ‘yan adawansa, tun da ita ce takwarar zama a gare shi don sun yi auren zobe, mutu ka raba. In ma ya mutun, to waƙar za ta cigaba da wakiltarsa wajen aika saƙonninsa! Abin tambaya a nan shi ne, waɗanne saƙonni Alan Waƙa ya fi ba muhimmanci? Waɗannan baitukan sun turke su kamar haka:

Jigon waƙar Aminu kamar

Kullum bai zarce ƙauna.

Na faɗi a cikin Zagga,

Agajere da Illela ta ƙauna.

Na faɗi a ta Maitama,

Safiyanu Makaho Sahibina.

Na faɗi a Tiga gari,

Usman edisin nan na gwamna.

Har da Isa Bello Ja,

Da su Yakasai ga Aminu guna.  (Waƙar Tadaƙura: Aminu Ala)    

Wannan bugun gaba ce Ala ya turke a waƙe cikin waƙar tasa domin ya yi iƙirarin yadda ya ɗauki waƙa a tunaninsa da tsarin rayuwarsa da kuma irin saƙonnin da ya fi ba muhimmanci a waƙarsa (wato ƙauna da sada zumunci kamar yadda ya faɗa a waɗannan baituka na sama).

5. 0 Kammalawa

Nazarin salo wani tafkeken fage ne da yake da faɗi, shi ya sa in dai an haƙa, to ba a rasa ruwa a ƙasa. Saboda haka, wannan takarda ta mayar da hankali ne wajen jaddada samuwar salon bugun gaba a adabin waƙa kamar yadda Bunza (2012) ya ayyana. Domin rabe aya da tsakuwa, sai aka ɗora nazarin bisa waƙoƙin Aminu Ladan Abubakar (Alan Waƙa); bayan an yi sharer fage game da salo da kuma waƙa a bakin Aminu Ala, aka kuma yi tsokaci game da ainihin ma’ana da asali da tubalan gina wannan salo na bugun gaba, an kawo misalai daga wasu baitoci na waƙoƙin Ala guda goma sha biyu, aka tabbatar da cewa Alan yana amfani da salon bugun gaba wajen ƙawata saƙonninsa a cikin waƙoƙinsa. An fahimci cewa a yawancin lokuta yakan yi bugun gaban ne da ƙwarewarsa ko da asalinsa ko da iliminsa ko kuma shahararsa a fagen waƙa, tamkar dai batun nan da akan ce magori wasa kanka da kanka.

---

[1] Mutum na iya yi wa kansa kirari, wani na iya yi masa kirari kuma ana iya yi wa wani abu ko wasu abubuwa kirari.