1.0 Zogale
Wata itaciya ce da ake shukawa ko dasawa a gida ko gona,
wadda ake tsigar ganyenta ana dafawa a kwaɗanta a ci ko a yi dambu ko fate ko a
yi miya da shi. Haka kuma akan yi danga da itaciyarta. Tana da furanni
farare.Ana kuma yin yaji da saiwarta (Garba, 1990:167).Ita zogale matsakaiciyar
itaciya ce, wadda girmanta ya kama daga tsawon mita biyar (5) zuwa mita goma
(10). Saboda yawan amfanin da ake da ita ya wanzar da nomanta a duk kusan
sassan duniya. Ana samun ta a yammacin duniyada ƙasashen Asiya musamman a yankunan
tsaunukan Himalaya da ƙasashen Indiya da Pakistan da Afirika da
kuma ƙasashen Larabawa.
Al’ummomi daban-daban kamar Romawa da Girkawa da Misirawa
kan tatso mai daga ‘ya’yan zogale wanda sukan sarrafa shi wajen aiwatar da
turare da man shafawa. A cikin ƙarni na goma sha tara (19), gandayen
zogale da ke Yammacin Indiya sun fitar da man zogale zuwa ƙasar Turai
domin yin turare da giris na na’urori.
Al’ummomin ɓangaren ƙasar Indiya sun daɗe suna
amfani da kwasfan zogale wajen abinci. Shi kuwa ganyen zogale ya kasance wani
muhimmin abu da ake ci a duk farfajiyar ƙasashen Afirika ta Yamma da wasu
sassan Asiya.Abin ƙayatarwa ne ƙwarai dangane da jerin nau’o’in
magungunan da ake yi da zogale waɗanda ke ƙunshe da muhimman sinadarin
gina jikin ɗan-Adam. Sakamakon amfanin da ake yawan yi da ita ne ya sa aka
gano tana maganin cuwurwuta da dama. Wannan ne ya haifar da mayar da hankali
wajen binciken irin cutar da take magani.
1.1 Zogale A Farfajiyar Ƙasar Hausa
A farfajiyar ƙasar Hausa akan kira ta da sunaye
dabam-daban. Wasu yankunan na kiran ta zogalagandi ko zogale ko
kuma tamakka. A wani yanki na ƙasar Zamfara kuwa, kamar
Bunguɗu da Maru suna yi mata laƙabi da ɗanhaki. Yayin da ake kiran
ta dakable a yammacin ƙasar Gummi. A ƙasar Ruwan Ɗoruwa
da kewayenta ana kiran ta ‘yarmakka. A yankin ƙasar Nijar
kuwa akan kira ta da sunan bagaruwar makka.
Ana kyautata zaton wannan itaciyar ta zo ƙasar Hausa
ne ta hannun mahajjata, kamar yadda sunayen da aka yi mata a ƙasar Hausa
da ƙasar Nijar suka yi ishara. A wani hasashen kuwa, zogale ta
zo ƙasar Hausa ne daga Misira. Tarihi ya nuna, ƙasar Masar na daga
cikin ƙas ashen da aka fara kai zogale daga Indiya. Misirawa sun
daɗe ƙwarai suna amfani da zogale wajen magungunansu na gargajiya,
musammam ma maida ake samu daga ‘ya’yan zogale wanda aka ce
Misirawa na shafa shi a fatar jiki don kariya daga illar da iskar Hamada ke yi
wa fatar jiki.
A ra’ayin Hambali Junju, Hausa ta samo asali ne daga
Misira. To idan muka ɗauki wannan ra’ayin za a iya cewa, ke nan koda
Hausawa suka zo ƙasar Hausa, sun zo ne tare da abarsu. Ai ko banza masara
ma daga Misira ta zo ƙasar Hausa. Saboda haka baabin mamaki ba ne idan aka
ce zogale daga can ta zo. Sai dai ba wani mahaluƙi da zai fito fili yace
ga ƙayyadadden lokacin da ta zo ƙasar Hausa da kuma wanda ya fara
shigowa da ita, sanin wannan sai Allah.
1.2 Asalin Zogale:
Masana da dama kamar (Nickon & others, 2003) da
(Ndong,2007) da (Agrawal & others, 2008) da (Busani & others, 2012) sun
nuna cewa, zogale tun can asalatan itaciyar ƙasar Kudancin Indiya ce, wato ƙasar
Sirilanka. In kuwa haka ne, za mu iya cewa, Allah cikin ikonSa da hikimarSa da
iradarSa, Ya samar da zogale a can ne domin Annabi Adamu da zuriyarsa na farko
su sami abin yin riga-kafi da maganin cututtuka da ita. Musamman idan aka yi
la’akari da irin sinadiran ban mamaki da ta’ajibi waɗanda Allah Ya halicce ta
da su, da ke da muhimmanci a cikin jikin ɗan-Adam, ta fuskar waraka da
garkuwa daga wasu nau’o’in cuwurwuta da kan addabi jiki. Masana tarihi sun nuna
an saukar da Annabi Adamu (A.S.) a farfajiyar ƙasa da ke yankin Sirilanka,
yayin da Matarsa Hauwa”u aka saukar da ita a Jidda. In kuwa haka lamarin yake,
za mu iya cewa, zogale na ɗaya daga cikin itatuwan Aljanna. Musammam idan
muka yi la’akari da irin ɗinbin sinadiran da take kunshe da su, da kuma
yadda take maganin cututtuka fiye da ɗari uku (300) tun ƙarnukan da
suka shuɗe kamar yadda za a gani nan gaba. Sai dai sanin gaskiyar lamarin yana
wajen Allah.
Wata hujjar da ke tabbatar da hasashen itace, za a tarar
cewa, itaciyar zogale ta sha bamban da sauran itatuwa ta hanyoyi da dama. Da
farko dai takan tsiro (toho) a lokacin rani da damina, muddun tana samun
danshin sanyi. Haka kuma tsananin fari da sara bai haddasa ta mutu, sai ko in
har an haƙe saiwarta gaba ɗaya. Bakamar wasu itatuwan ba. Abu na biyu da
ya bambanta ta da sauran itatuwa shi ne tana rayuwa a ƙasashe masu
tsananin zafi da matsakaita da masu danshi da ni’ima, har ma a cikin yankunan
rairayi.
2.1 Bayyanar Cuta Da Magani A Tsakanin Al’umma
Allah Buwayi Gagara Misali, Shi ne cikin IkonSa da IradarSa
Ya halicci halittu masu rai da marasa rai, na ruwa da na tudu. Waɗanda ake iya
gani da waɗanda ba a iya gani, kamar Mala’iku da Rauhanai da Aljannu da mutane
da dabbobi da tsuntsaye da ƙwari da tsirrai da duwatsu. Ya kuma
halicci ɗan-Adam Ya sanya ƙasa ta kasance mazauninsa a sassa
daban-daban na doron duniya.Ya ƙagi cututtuka masu ɗinbin yawa tare
da sanadin wanzuwar su a tsakanin al’umma. Ya sanya magani ga kowace cuta, sai
fa tsufa da mutuwa. Mai Tsira da Amincin Allah na cewa:
“Kowace cuta tana da
magani. Idan aka yi amfani da maganin da
Ya dace, sai cutar ta kau
(a warke) da izinin Allah (Abual Rub, 2003: 25).”
Manzon Allah (S. A. W.) ya ce:
“Allah bai saukar da cuta
ba, face sai da ya saukar da maganinta.”
Buhari da Muslim suka ruwaito wannan Hadisin, kamar yadda
Abual Rub (2003:25) ya zo da shi.
An ruwaito cewa, Usamah
bin Shuraik ya ce: “ Wata rana ina zaune tare da
Annabi (S.A.W.) wani
Balaraben ƙauye ya ce: “ Ya Manzon Allah, ko zan
Nemi magani? Manzon Allah
ya ce, E” ya kai Bawan Allah, nemi magani,
Lallai Allah bai ƙaga
cuta ba face sai da ya samar da maganinta, sai cuta ɗaya.”
Sai Sahabbai suka tambaye
shi, wace cutace? Sai ya ce: “Tsufa”.
Imam Ahmad ya ruwaito shi kamar yadda Abal-Rub (2003:26) ya
nuna. A wata ruwayar cewa aka yi, Manzon Allah S.A.W. ya ce:
“Lallai Allah bai saukar
da cutaba, sai da ya saukar da maganinta. Duk wanda ya san maganin
Cuta, ya san shi.Wanda bai
sani ba, bai san shi ba (maganin). Waɗanda suka jahilce shi, ba
Su san maganin ba.”
Nisa”i da Ibn Majah da Hakimu da Ibn Hibban suka ruwaito,
kamar yadda Abual-Rub (2003:25) ya nuna.
Waɗannan hadisai suna tabbatar mana cewa, dukkan cuta tana
da magani, sai dai idan al’ummar da ke fama da cutar basu fahimce ta ba ko kuma
ba su san maganin ba.
2.0 CUTA DA RABE-RABENTA
Zai fi dacewa a kawo bayanai game da ma’anar Kalmar cuta
kafin a zo da bayanai a kan rabe-raben cuta. Saboda yin haka zai ba mai karatu
damar fahimtar inda aka sagaba a cikin sauƙi.
2.1 Ma’anar Cuta
Kalmar cuta tana cikin jerin kalmomin jinsin mata, jam’i
kuwa “cututtuka”, a wani Karin harshe a ce cuce-cuce. Kalmar na ɗauke da
ma’ana iri biyu. Ma’anar zamba ko rashin gaskiya (Kano, 2006:81).
Adamu (1998:4) ya bayyana ma’anar cuta da cewa: “Wani nau’i
ne na rauni da raɗaɗI tare da wahala da kan sami mutum a sakamakon kasawar wata
halittar jiki ko damuwar zuci.”
Bunza (1989:132) ya bayyana ma’anar cuta da cewa: “ Cuta
wata damuwa ce da ta shiga jikin ɗan Adam don raunana lafiyarsa. Ko kuma
ta shafi zuciyarsa ta fuskar buƙatocinsa na jin daɗI ko ɗaukaka darajarsa
da sunansa”.
Ita duniya zaman ‘yan marina ce, don haka ne muke kallon cuta
a wata damuwa ko illa da ke shiga cikin jikin mutun ta raunana masa
wasu ƙwayoyin halitta da ke zama garkuwa a jikin ɗan Adam.
2.2 Rabe-Raben Cuta
Cututtukan da kan kama (sami) ɗan-Adam iri biyu ne,
kamar yadda Abual-Rub (2003) ya zo da su kamar haka:
1. Cututtukan Sarari
2. Cututtukan Ɓoye
2.2.1 Cututtukan Sarari
Cututtuka ne da kan kama jiki saboda wata ƙwayar
halittar jikin ɗan-Adam aikinta yayi rauni ko kuma ta daina aiki
gaba-ɗaya. Sakamakon shigar wata illa (ƙwayar cuta) cikin jiki ta hanyar ci ko
sha ko shaƙar iska ko kuma ta hanyar jima’i. Yayin da wata ƙwayar
jikin ɗan-Adam ta kamu da wata illa, sai jiki ya ɗauki zafi. Wani
lokaci ana iya ganin cutar da ido ƙarara ko a fahimce ta. Amma akwai cutar
da ba a iya fahimta balle a gan ta ƙarara da ƙwayar ido, sai dai
wanda cutar ke addaba kawai ne zai ji jikinsa ya sauya ba ya jin wani
sukuni.Wasu lokuttan har ya kasa moriyar komai. Don haka ana iya cewa,
cututtukan sarari su ne na jiki, waɗanda ake iya gani da ido ko a taɓa ko a yi
bayanin yadda ake ji a jiki tare da magance su kai tsaye.
2.2.1.0Kashe-Kashen Cututtukan Sarari
Cututtukan Sarari, kamar yadda bayani ya gabata, su ne
cututtukan da kan shafi jiki. Irin su nau’I biyu ne kamar haka:
2.2.1.1 Cututtuka Masu Tsayayyen Magani
Rukunin waɗannan cututtuka, haka Allah ya halicci bayinSa
(ɗan-Adam da dabbobi) da su. Kuma kowannen su ya san yadda zai magance su, ba
sai ya nemi wani yaba shi magani ba. Cututtukan sun haɗa da: yunwa
da ƙishirwa da gajiya da sanyi da sauransu. Ɗan-Adam da dabbobi da
sauran halittu masu rai duk sun san yadda za su yi maganinsu da kansu da zarar
sun kamu da su ( Abual Rub, 2003:20).
2.2.1.2 Cututtuka Masu Buƙatar Kulawar Mai Magani
Cututtukan da suka danganci wannan sashe suna buƙatar
tunani da binciken yanayin da marar lafiya ke ciki, wanda kan wanzu a sakamakon
jin zazzafan zazzaɓI fiye da kima, ko jin sanyi ko bushewar fatar jiki ko kuma
haɗuwar dukan alamomin, kafin a gano nau’in cutar, sannan a kai ga magance ta
(Abual Rub, 2003:20). Sai dai akwai wasu abubuwa da ba cuta ba ne, amma fa idan
aka ƙi gusar da su daga cikin jikin ɗan-Adam sukan zama cuta idan
suka yi yawa. Irin waɗannan abubuwa sun haɗa da: maniyyi da maziyyi da fitsari
da kashi da tusa da jini da amai da atishawa da hamma da gyatsa da barci da
yunwa da kishirwa.Idan ɗayan waɗannan ya wanzu fiye da kima a jiki yakan
haifar da cuta, ba za a samu zaman lafiya ba, sai an sami maganin kawar da shi.
2.2.2Cututtukan Ɓoye
Cututtuka ne na zuciya, waɗanda damuwa da rashin kwanciyar
hankali ne da kan samu ɗan-Adam a sakamakon sha’anin rayuwar yau da gobe.
Wannan kan sa a wayi gari mutun ya kasance kamar maras lafiya, har sai lokacin
da irin wannan yanayin yakau, zai sami lafiya.
Yayin da irin waɗannan cututtukan zuciya suka taso
wa ɗan-Adam, zai kasance cikin yanayi irin na maras lafiyar jiki. Kamar
damuwa da rama da rashin bacci. Abubuwan da kan haifar da cututtukan ɓoye
sun haɗa da: sha’awa da tsoro da soyayya da hassada da kishi da ƙiyayya
kamar yadda (Adamu, 1998:10) da (Abual-Rub, 2003:19) suka nuna.
2.3 Magani: Ma’anarsa Da Asalinsa
Masana da dama sun yi ƙoƙarin bayyana ma’anar Kalmar
magani gwargwadon fahimtarsu. Kano (2006: 316) sun bayyana ma’anar magani da
cewa:
“Magani, yana nufin duk
wani abu da ake sha ko shafawa ko
Kuma ɗurawa a jiki ta
hanyar yin allura, don neman samun
Lafiya ko kariya daga wata
cuta”.
Shi kuwa Ahmad (1984) ya bayar da ma’anar magani da cewa:
“Magani shi ne duk wani
abu da za a yi, ko wata hanya ko
kuma wata dabara da aka yi
don gusar da cuta daga jikin
mutum ɗungurumgun ko
kuma kwantar da ita don kawo
jin daɗI ga jiki ko ga
zuciya da sauƙaƙa duk wata wahala
ga jiki da damuwa da ita
cutar kan iya haifarwa”.
Bakandamiyar ma’ana ta magani ita ce wadda Bunza (1989:134)
ya bayyana inda yake cewa: :
“Magani wata hanya ce ta
warkar da ko kwantar da ko rage wata
Cuta ta ciki ko ta waje ko
wadda aka samu ta haɗari. Kokuma
Neman kariya ga cuta ko
abokan hamayya ko neman ɗaukaka
Ta daraja ko ta buwaya ta
hanyar siddabaru da sihirce-sihirce na
ban al’ajabi.”
2.3.1 Asalin Magani
Magani ya samu ne tun bayan da Allah Maɗaukakin Sarki Ya
halicci Annabi Adamu A. S. sai ya sanar da shi dangogin ilmomi masu yawan gaske
cikin yardarSa ( Alƙur’ani, 2: 31). Daga cikin ilmomin kuwa har da ilimin
cututtuka da yadda za a magance su. Haka ya halitta wasu tsirrai a
doron ƙasa domin amfanin Annabi Adam da zuriyarsa. Aka kuma fahimtar da su
hanyoyin sarrafa su a matsayin maganin yunwa da na cututtuka.
Yayin da zamani ya shuɗe, mutane suka ƙara yaɗuwa zuwa
sassa daban-daban, sai Allah cikin jinƙanSa da rahamarSa Ya jefa wa ɗan
Adam, a ransa, in aka yi amfani da abu-kaza zai yi maganin ciwo kaza da kaza.
Wasu lokuttan kuma a mafarki za a gayawa ɗan-Adam, yayi
amfani da wani abu don maganin wata cuta. Wani zubin kuwa, murya kawai mutun
zai ji kamar daga sama, ana umurtarsa, yayi amfani da abu kaza domin magance
cuta kaza.
Akan kuma sami magani ta hanyar gwaji da kwatantawa,
musamman ta la’akari da yadda dabbobi da tsuntsaye ke amfani da’ya’yan itatuwa
da hakukuwa da ganyaye yayin da suke cikin yanayin rashin lafiya, da yadda suke
nuna halin ko’inkula da su a lokacin da suke cikin ƙoshin lafiya ( Adamu,
2003:10).
Yaɗuwar al’umma da nuna kyakkyawar biyayya, ya wanzar
da ɗorewar mallakar asirran magani daga hannun masana magunguna na haƙiƙa.
Kyakkyawar biyayya ta sau- da ƙafa kan sa a sanar da waɗansu daga cikin
zuriya ko waɗanda suka yi barance, asirran magungunan da Allah Ya sanar da su.
Ta waɗannan hanyoyi ne aka cigaba da gadon asirran magungunan gargajiya
a ƙasar Hausa. Kuma ta irin wannan hanyace ilimin sirrin magungunan da
zogale keyi ya cigaba da bunƙasa.
2.3.2 Dokar Bayar Da Magani Da Karɓarsa
Kula da mai ciwo ta hanyar ba shi taimako da magani, lamari
ne da ke buƙatar ilimin magunguna da na yanayin cututtukan ɗan-Adam tare
da kyakkyawar ƙwarewa. Domin rashin sanin makamar cuta tare da jahiltar
maganikan haifar da babbar illa ga maras lafiya fiye da cutar da ke addabarsa.
Sakamakon haka kan haifar da salwantar rayuwar marasa lafiya.
Akan samu wasu jinsin mutane da ke da’awar mallakar ilimin
magunguna, har sukan yi kasadar bayar da shi. Alhali kuwa sun jahilce lamari.
Ganin irin yadda irin waɗannanmayaudaran mutane ke cutar da al’umma ne, ya sa
shara’ar musulunci ta shata dokoki domin samar da kariya ga rayuwar da lafiya
da kuma dukiyar al’umma. Masu irin wannan yaudara sukan yi ne domin tara abin
duniya kawai ta hanyar zalunci. Manzon Allah (S. A. W.) ya ce:
“Waɗannan da suke yin
aikin bayar da magunguna, alhali ba su
mallaki iliminsa ba,
alhakin aikinsu yana a kan wuyansu.”
Hakim ya ruwaito shi,
kamar yadda Abuai-Rub (2003:124) ya nuna.
A wannan hadisi za a fahimci cewa, duk wanda ya jahilci
aikin ba da maganin gargajiya ko na zamani, ya kuma yi kasadar bayar da
maganin, zai ɗauki alhakin sakamakon abin da hannayensu suka aikata.
Saboda sun gudanar da aikin da bas u mallaki iliminsa ko kuma ba su ƙware
a kansa ba, har suka haifar da illa (lahani) ga al’umma, waɗanda suka cutar ta
hanyar yaudara. Don haka duk jahilin da yay i kasadar ba da magani, shi
zai ɗauki nauyin aikinsa da aikata ga lafiya ko kuma rayuwar al’umma, a
haɗuwar malamai. Abin nufi a nan shi ne, idan majinyaci yam utu a sakamakon
aikin jahilin mai ba da magani na gargajiya ko na zamani ko wanda
bai ƙware ba, biyan diyya ya wajaba a kansa.
Idan ƙwararren masanin magani y aba marasa lafiya
magani, yana cikin halinsa na sani, sai maganin ya wanzar da wata illa, a nan
shi ma zai biya diyya. Saboda bai tsaya ya ƙwaƙƙwaran bincike da nazari ba
kafin ya bayar da maganin.
Yayin da maras lafiya ya gabatar da kansa ga wanda ya san
shi ba masanin magani ba ne, domin ya magance masa wata cuta da ke addabarsa.
Idan har wata illar ta auku ga maras lafiyar, to babu wata diyya da za a ba
shi. Saboda shi da kansa ya taimaka wajen halaka kansa.
Idan kuwa ƙwararren masanin magani, likita ne ko na
gargajiya ne wanda ya mallakin izinin gudanar da aikinsa, ya je
wurin ƙoƙarin magance wata rashin lafiyar wani ɓangaren jiki, sai ya
haddasa wata illa ga wani sashe na daban a sakamakon kuskure. A irin wannan
yanayi za a biya diyya ga maras lafiya. Sai dai akwai ra’ayoyi guda biyu na
biyan diyyar. Idan mai bayar da maganin ba musulmi ba ne, zai biya daga cikin
aljihunsa. Idan musulmi ne, za a biya diyyar daga aljihun baitil malin musulmi
(Abuai-Rub,2003:125).
2.3.3 Ababen Da Masu Bayar Da Magani Ya kamata Su Yi
Wajibi ne mai bayar da maganin gargajiya ko likitan zamani
su aiwatar da waɗannan abubuwan kafin sub a maras lafiya magani. Yin haka shi
ya fi zama maslaha da kariya gare su da kuma waɗanda Allah ya ɗora musu
haƙƙin kula da lafiyarsu. Abubuwan kuwa sun haɗa da:
1. A binciki nau’I da asalin ciwo.
2. A gano dalilan da suka haifar da faruwar rashin lafiya.
3. A binciki maras lafiya bincike mai zurfi domin a gane
jikinsa zai iya samar da kariyar ciwon ko cutar ta fi ƙarfinsa. Idan har
maras lafiya yana cikin kuzarinsa sosai da sosai har jikinsa na iya yin
tsayayya da cutar, a nan ba a buƙatar ba da magani.
4. A bincikin matuƙar yanayin maras lafiya.
5. A binciki yanayin sauye-sauyen da maras lafiya ke fuskant.
6. A gano adadin shekarun maras lafiya.
7. A binciki ɗabi’unsa da abin da ya saba da shi.
8. A yi la’akari da sakamakon yanayin da ake ciki.
9. A yi la’akari da asalin mazaunin maras lafiya.
10. A duba yanayi da kuma lokacin da mutum ya kamu da rashin
lafiya.
11. A binciko ingantaccen maganin da ya dace wajen warkar da
cutar.
12. A nemo ingantattun hanyoyin da za a yi amfani da maganin da
yadda ya dace a sarrafa shi.
13. Mai bayar da magani bai taƙaita kawai ga magance cut aba,
aikinsa ya haɗa da kare aukuwar cutar da fi haɗari a rayuwa.
14. Zaɓe tare da rubuta magani mafi sauƙi.
15. A yi kyakkyawan nazari har a gano cutar mai magani ce ko
kuwa ba za a iya maganinta ba.
16. Mai bayar da magani ya kasance ya mallaki ilimin cututtukan
zuciya da na rayuwa tare da hanyoyin magance su.
17. Ya zama mai rangwame da haƙuri ga maras lafiya.
18. Ya kasance mai amfani da nau’o’in magunguna da waɗanda suka
danganci ruhaniyya tare da amfani da tunaninsa.
Rabe- Raben Magani a Bahaushiyar Al’ada
Kamar yadda aka faɗa a bay akaɗan, magani abu nemai
daɗaɗɗen tarihi wanda al’ummomi daban-daban na duniya ke bin hanyoyi mabanbanta
domin samar da shi da kuma amfani da shi. Nau’uka ko ire-ire ko rabe-raben
magani abu ne da ya ja hankalin masana al’adun Hausawa, kuma sun yi tsokaci a
kan wannan batu. Sarkin Gulbi (2014:86) ya kawo rabe-raben magani kamar haka:
i. magungunan riga-kafi.
ii. Magungunan waraka.
iii. Magungunan cutarwa
iv. Magungunan biyan buƙata
v. Magungunan camfi
3.0 Zogale A Fagen Magani
Zogale, nau’in ice ne wanda Allah Ya tsirar da shi a bias doron ƙasa
domin amfanin mutane da dabbobi da Aljannu. Ita kanta ƙasa ma tana amfana
da shi. Wani abin mamaki da ta’ajibi shi ne, irin yadda halittun da ke ruwa
suke amfani da saiwar zogale da ke kusa da gulbi ko ƙorama.
,‘Yanmagori da bokaye da sauran wasu daga cikin masu
sana’o’in gargajiya kamar wanzamai da masunta da makamantan su, duk suna amfani
da zogale a gargajiyance domin yin magunguna nau’i-nau’i a
farfajiyar ƙasar Hausa da ma wasu sassan Nijeriya.
Rabe-Raben Magungunan Zogale
Ana iya karkasa magungunan da zogale ke aiwatarwa ta
la’akari da yadda al’umma ke sarrafa ta wajen biyan buƙatunsu waɗanda suka
danganci rayuwar yau da kullum. Daga cikin irin waɗannan buƙatun akwai:
1. Waraka.
2. Kariya Da Buƙatar zuci.
3. Biyan Buƙatun zuci.
Zogale A Fagen Maganin Waraka
Zogale na taka muhimmiyar rawa waje kawar da dangogin
cuwurwuta da ke addabar jikin ɗan Adam. Irin waɗannan cututtuka nau’I biyu
ne. wadda ake iya gani da wadda ba za a iya gani ba, sai dai kawai maras lafiya
ya ji wasu alamomi tare da sauyawar yanayin jikinsa. Daga cikin cututtukan da
zogale kan yi maganinsu akwai:
Ƙaiƙayin Ido
A fagen magance ƙaiƙayin ido, sai a nemo ganyen
zogale ɗanye, amurtsuke shi, a sami auduga (kaɗa/ tauhwa) ko wani
farin ƙyalle mai tsabta. A tsoma cikin ruwan ganyen, a tatsa
(matsa) ɗigo uku (3) a idon har sau uku a rana (jinju,1990:19). Shaihin
Malamin ya tabbatar da ingancin maganin ta hanyar gwaji shi da kansa.
Ƙaiƙayin Jiki
Ta fuskar ƙaiƙayin jiki kuwa, sai a samu ɗanyen
ganyen zogale cikin tafin hannu uku (3) a daka, a tarfa ruwa kimanin babban
cokali huɗu (4). A tace da ƙyalle fari mai kyau. Ruwan ne za a riƙa
shafawa a wurin da ke yin ƙaiƙayin. Za a shafa maganin ne sau uku (3) a
rana har tsawon kwana bakwai (7) (Jinju, 1990:73). Malamin ya tabbatar da
ingancin maganin tare da rashi wani lahani (aibu/cutarwa) a jikin ɗan
Adam.
Ƙaiƙayin Al’aura
Akwai wata cuta da ke addabar mutane musamman mata, inda
sukan fuskanci matsalar matsanancin ƙaiƙayi a daidai farji ko dubura. Irin
waɗannan mata kan fuskanci matsalar rashin son saduwa da maigida, a sakamakon
mummunan ƙaiƙayi bayan jima’i. Sai a sami saƙe-saƙin zogale a dafa tare da
jar kanwa ‘yar kaɗan. Sai a sha kofi ɗaya (1) safe da yamma, ta kuma riƙa
yin tsalki da ruwan maganin( hira da Sahabi Kardaji, Gummi). Haka su ma maza
masu fama da ƙaiƙayin matsematsi na iya yin amfani da wannan haɗin, don
nema samun waraka
Ciwon Ido da Kunne
Yayin da mutun ke fama da lalurar ciwo ido ko kunne, sai
ya ɗebo ɗanyen ganyen zogale. Ya murza, ya matse ruwan ya
diga ɗigawa a ido ko a kunne. Insha Allah za a samu lafiya.
Ciwon Kai
Ga mai fama da lalurar ciwon kai, sai nemi ɗanyen
ganyen zogale, ya murtsuka shi ya shafa a goshinsa. Da izinin Allah zai sami
waraka.
Ƙurajen jiki
Idan mutun yana fama da ƙuraje a jikinsa, sai ya nemi
garin zogale, ya haɗa da man zaitun ya shafa a jiki. Zai sami waraka insha
Allah.
Idan kuma mutun na fama da kurajen jiki, sai ya nemi garin
zogale ya haɗa da man zaitun, ya kwaɓa, sai ya riƙa shafawa a jiki. Da ikon
Allah zai sami waraka.
Ciwon Haƙora
Shi kuwa wanda ke fama da matsalar ciwon haƙori, sai ya
nemo ƙaron ( jirrai/ jillan) zogale, sai ya liƙa a inda ke ciwon (Jinju,
1990:23).
Ciwon Ɗankakkarai
Ciwo ne da ke shafar yatsan hannu ko na ƙafa. A irin
wannan yanayi yatsa kankumbura, ta riƙa ciwo da zogi (raɗaɗi) mai tsananin
gaske, har sai wurin ya ja ruwa, wanda ke bayar da damar yin sakiya. Ana amfani
da ganyen zogale wajen maganin wannan cuta. Mai fama da wannan lalurar sai ya
samo ganyen zogale, ya mutsuka shi, sai a saka kanwa, sai ya kunsa a yatsan da
ke ciwo, kamar yadda ake kunsa (ɗaura) lalle. Da izinin Allah, cikin ‘yan
kwanaki kaɗan kumburin zai sace ya kuma daina raɗaɗI sai wurin ya ƙafe (bushe).
Harbin Kunama
Idan kunama ta harbi mutun (Allah Ya tsare), sai a nemo
ganyen zogale, sai a murmurza tare da turare sai a saka a daidai wurin da ta yi
harbi. In Allah Ya so za ta faɗI ba tare da jinkiri ba.
Ciwon Sanyi
Mai fama da matsalar sanyi, sai ya nemi ganyen zogale, ya
dafa tare da jar kanwa ‘yar kaɗan. A tace, ya rinƙa shan ruwan moɗa
(kofi) ɗaya, sau biyua (2) a rana ga babban mutun. Yaro kuwa ya sha rabin
moɗa sau biyu a yini (Jinju,1990:66).
Haka kuma ana tafasa furen zogale tare da albasa, a rinƙa
sha kamar shayi, don magance ciwon sanyi.
Idan ciwon sanyi ya yi yawa, yakan shafi hanyar mafitsara,
sakamakon da kan haifar da wahala ainun kafin fitsari ya fito..wani lokaci ma
fitsarin kan faskara fita. Maras lafiya na jin fitsari amma ko je ya duƙa
(tsugunna) domin yin fitsarin amma abin ya gagara. A irin wannan yanayi, sai a
nemi sayyun zogale, a wanke su sosai domin a tsabtace su. A kuma sami ruwan
tsami da aka tsiyayo daga ƙullun gero, sai a jiƙa sayyun a ciki, idan sun
jiƙa, sai maras lafiyan ya sha moɗa ɗaya (1) da izinin Allah
cikin ɗan ƙanƙanin lokaci fitsarin zai fito ( Fadama,2014: ).
Ciwon Sanyin Mata
Akan kamu da irin wannan cutar a sakamakon saduwa da mace.
Idan namiji ya harbu da ƙwayar cutar, sai a nemo sayyun zogale wadda bata
daɗe da tsira ba. Sayyun za a kwanɗare ɓawonsu, sannan a dake su cikin
turmi tare da jar kanwa. A yi kunun dawa, sai a ɗebo garin maganin a saka
a cikin kunun. Maras lafiya zai riƙa shan kunun domin maganin wannan cutar
sanyi. (Sahabi Ƙardaji, Gummi).
Sanyin Ƙashi Da Kumburi
Mai fama da lalurar sanyi ƙashi ko kumburin jiki, sai
ya nemo ‘ya’yan zogale a soya, sannan a daka har su zama gari. Sai a haɗa garin
da man kwakwa a rinƙa shafawa a wurin da lalurar take.
Sanyin Ƙashi
A wannan nau’in kuwa, za a sami saiwar zogale da tafarnuwa
a kirɓe su. Sai a dinga haɗawa da man tega ana shafawa a ƙafa sau uku (3)
a rana, har tsawon kwana bakwai. Za a sami sauki da ikon Allah.
Ana kuma kwaɓa garin zogale tare da manja, a riƙa shafawa a
wurin da ake jin raɗaɗi.
Tsayar Da Zubar jini
Ta fuskar dakatar da jini daga zubewa kuwa, zogale nan ma
ba a baya take ba. Domin in mutun yay i rauni ta hanyar yaka ko sara ko tuntuɓe
wanda har ya haifar da kwararar jini, sai a samiganyen zogale ɗanye, a
murtsika shi, a shafa ruwan ganyen a wuri raunin. In Allah Ya so jinin zai
daina zuba.
Rauni Ko Gyambo
Wanda ya ji ciwo har fatar jikinsa ta fashe tare da zubar
jini. Ko kuma yana wani miki (ciwo) a ƙafa da ya daɗe bai warke ba,
lamarin ya kai yana fitar da mugunya (ruwan ƙurji mai launin fari). Sai a
nemi garin zogale a zuba a kan raunin ko gyambon. Insha Allahu zai yi saurin
warkewa.
Gyambon Ciki (olsa)
A dafa ganyen zogale da zuma a sha kamar shayi don maganin
gyambon ciki.
Ciwon Shawara
A dafa ganyen zogale tare da kanwa ‘yar kaɗan. A ci, a kuma
sha ruwan don maganin shawara.
Suga A Jikin Bani Adam
Jikin bani Adam na buƙatar wani nau’in sinadarin suga da
ake kira a turance “GLUCOSE” da ke cikin jinni domin gudanar da wasu muhimman
ayyukan da suka danganci lafiyar jiki. Irin wannan nau’in suga na bayar da
kuzari ga jiki wanda ake buƙata wajen narkar da abinci da kuma
rayuwar ƙananan halittu ( cells ) da suka tattaru da yawa suka gina jikin
ko halittarsa tamkar bululluƙa.
Suga, shi ne makamashin da ke ba jikin ɗan Adam kuzari
domin rayuwa. Ƙwaƙwalwa (BRAIN ), hanyoyin sadarwar ƙwaƙwalwa a jiki
wato ( NERVES ) da jajayen halittun jinni (RED BLOOD CELLS) duk suna amfani da
wannan makamashi, wato suga(GLUCOSE) domin samun rayuwa. Ana samunsa ne daga
nau’o’in abinci masu samar da kuzari kamar: shinkafa da dawa da gero da masara
da sauransu. Yayin da ɗan Adam ya ci abincin da ɗauke da suga fiye da
yadda jikinsa ke buƙata, cikin ikon Allah sai wani sashen daki da ake kira da
suna: mikin ciki (PANCREAS), kamar yadda Jinju (1990:239) ya kira
shi, wato saifa kamar yadda mahauta ( rundawa) ke kiranta, sai
ta samar da sinadarin da kan sa jikin ya tsotse sugan (INSULIN).
Cutatar Ciwon Suga
Akwai dalilai da dama da kan wanzar da cutar ciwon suga a
tsakanin al’umma. Wannan kan faru ne a daidai lokacin da ɓangaren jiki
wato mikin ciki (PANCREAS) ta samu matsala hart a kasa samar da sinadarin da ke
maganin cutar suga (INSULIN) ,wanda kan sa jiki ya tsotse suga (GLUCOSE). To
sai adadin da ke cikin jinni ya yi yawa ya haifar da illa ga jikin.
Ƙiba ma tana sa wuraren da ake tsotse suga a jiki
su ƙI aiki. Saboda haka, idan babu wannan sinadari ko muhallin tsotsewar
na da matsala, sai sugan ya taru a cikin jinni, har ya kawo illa ga wasu sassan
jiki kamar ƙananan magudanun jinni ( jijiyoyi) na:
· Idanu
· Zuciya
· ƙoda
· ƙwaƙwalwa
· Fata
· ƙafafu da sauransu, a
sakamakon taruwar suga a cikinsu. Yana kuma yi wa wasu jijiyoyin
Lakka aibu, kamar na dubura da hanji da sauransu. Irin
wannan illar ke wanzar da yawan fitsari da jin ƙishirwa da zafin jiki da
ciwon ƙoda da ciwon mafitsara.
Yayin da suga ya yi yawa a cikin jinni har yakan buge mutum
ya faɗI a some. Haka idan ya yi ƙaranci, musamman ga masu fama da
matsalar. Wannan ne ya say a zama dole gare su das u diga zuwa ana daidaita
musu suga don ya kasance tsaka-tsaki.
Ana iya gadonsa. Saboda haka wanda iyayensa da kakanninsa
suka yi fama da matsalar, shi ma sai ya rinƙa zuwa ana masa awon suga
a ƙalla sau ɗaya a cikin shekara.
Zogale a Fagen Warkar da Ciwon Sikari (suga)
Itaciyar zogale na taka muhimmiyar rawa wajen magance
matsalar ciwon suga. Sai dai akan samu wasu lokuttan sai an haɗa tad a wasu
abubuwan wani lokacin kuwa ita kaɗai ta wadatar kamar yadda za a gani.
Ciwon Sukari
A nemi furen zogale a gama da citta mai yatsu a dafa, a
rinƙa sha kamar shayi. Yin haka yana maganin cutar da ke haddasa yawan fitsari
wato Diyabitis.
A haɗa zogale da yaɗiya a dake, a dinga zubawa a ruwan zafi
ana sha sau uku a yini, wato da safe da rana da dare. Aiwatar da wannan haɗin
kamar yadda aka zayyana yana kawar da ciwon sikari da izinin Allah.
Haka kuma, wanda ke fama da irin wannan lalurar, sai
ya ɗebo ganyen zogale tun da safe kafin rana ta fito. A shanya shi a wajen
da ba hasken rana har ya bushe. In ya bushe sai a rinƙa dafa shi kamar shayi
ana sha da madara, sau biyu a rana. A kula da zuwa wajen awo.Idan ba sauran
cutar sukari sai a daina sha.
Ciwon Hanta Da Ƙoda
A nemo ganyen zogale da ‘ya’yan ɓaure, a daka su har
sai sun koma gari. Garin nan za a rinƙa sawa a nono ko kunu, a sha sau uku a
yini. Insha Allahu za a sami lafiya.
Tsakuwar Ciki (Appendis)
A sami saiwar zogale a gama da ‘ya’yan kankana a dake su
har su zama gari. Sai a rinƙa zuba garin a nono ana sha. Insha Allah za a sami
lafiya.
Tsutsar Ciki
Idan yaro na fama datsutsar ciki, sai a sami ɗanyen
ganyen zogale, a wanke a ba mai fama da lalurar ya ci, sau biyu a rana.
Maganin Bugun Aljani
Idan Aljani ya bugi mutun har ya faɗI, sai a sami garin
zogale a shaƙa masa a hanci. Zai yi saurin sakinsa. Wani zubin ma aljanin kan
yi Magana.
Kariya Da Buƙatun Zuci
Magunguna ne da akan yi amfani da su don taimakon ɗan-Adam
wajen kare lafiyar jikinsa tare da biyan wasu buƙatunsa da suka jiɓinci jin
daɗin rayuwarsa. A wannan haujin ma zogale na taka muhimmiyar rawa. Musamman
idan aka yi la’akari da amfanin da ake yi da ita ta ɓangarori kamar:
Hawan Jini Da Ƙarin Kuzari
Sanya zogale cikin abinci ana ci, yana maganin matsalar
hawan jinni. Yana kuma ƙara wa mutun kuzari a jikinsa.
Kare Kai Daga Cuta
Magunguna ne da ke taimakawa mutun wajen kare lafiyar
jikinsa daga cuta da ke haifar masa da wata illa a jikinsa. Akan yi amfani da
zogale domin ƙoƙari dakatar da wata cuta daga shiga cikin jikin mutun, ko
kuma hana cutar yaɗuwa. Don haka za a iya cewa zogale na maganin da ya danganci
rigakafi tare da hana yaɗuwar cuta.
Hawan Jini (tashin jini)
A sami albasa, a kasa ta kashihuɗu, a yanka kasha ɗaya
bias huɗu na albasar a gama da dafaffiyar zogale a ci. A aiwatar da wannan haɗI
sau uku ko huɗu a wata. Yin haka na maganin hawan jinni, kamar yadda Jinju
(1990:32) ya bayyana.
Magungunan Biyan Buƙatun Zuciya
Magunguna ne da suka jiɓinci buƙatun rayuwar ɗan Adam.
Ta wannan fuskar ma ana amfani da zogale domin neman samun biyan irin waɗannan
buƙatun rayuwa. Misalai daga cikin irin waɗannan buƙatun sun haɗa da:
Ƙara Yawan Ruwan Mama ( nono)
A sami furen zogale a dafa shi tare da zuma. Mace mai
shayarwa ta rinƙa ci sau uku a yini. Yin haka na ƙara yawan ruwan mama.
Ƙarin Nishaɗi
A sami zangarniyar zogale tare da ‘ya’yan da ke ciki, a
haɗa da kanunfari da citta da masoro da kimba a dake su, har sai sun koma gari.
Sai a riƙa sawa a cikin abinci ana ci. Yin irin wannan haɗin na ƙara wa
mata ni’ima da nishaɗi.
Ƙara Ni’imar Kwanciyar Aure
Haka kuma mata ma’aurata na iya samun garin ganyen zogale a
riƙa haɗa shi da madara ko nono ana sha domin ƙarin ni’imar kwanciyar aure
da maigida. Amfani da wannan haɗin na ƙarasa mace ta ni’imtu, kwanciyar
aure da maigida ta yi armashi sosai har kuma a kwaɗaitu da sake maimaitawa.
Sa Maigida Saubatu
A haɗa sauyar zogale da sauyar kankana da kanunfari a dafa
su. Idan sun dafu, sai a tace rowan. Kana a nemi mazarkwaila da zuma a zuba
(saka) a cikin tataccin ruwan, sai a sake ɗora su kan wuta har sai sun
dafu. Idan suka dafu, sai a juye a rinƙa sha safe da yamma. Za a ga mamaki.
Wannan haɗin ya keɓanta ga mata kawai.
Rage Ƙiba
A nemo ganyen zogale, a tsabtace shi, a tafasa a rinƙa shan
rowan kullum. Insha Allah za a yi mamaki.
Ƙarin Ni’ima Da Kuzari Ga Maza:
A nemo furen zogale tare da ‘ya’yanta, sai a shanya su
cikin inuwa har su bushe, sai a haɗa da dabino a dake su su zama gari. Garin za
a rinƙa zubawa a nono ko madarar peak ana sha. Wannan haɗin yana ƙara wa
namiji yawan rowan maniyyi da kuzari. Ana yi wa haɗin laƙabi da karya
gado saboda ingancinsa.
Tsaraka: Asali da Ma’ana
Asalin Kalmar, Bahaushiyar kalma ce wadda ke cikin tsarin
sunayen kalmomin Hausa, jinsin mace. Ana tunanin cewa Kalmar ta samo asali ne
daga kalmomi biyu na Hausa wato tsara da kuma kayi (kai).
Kalmar tsara na iya ɗaukar ma’anar shirya ko gyara. Kayi kuwa
na nufin kai. Idan haɗa waɗannan kalmomin da ke cikin jerin
kalmomin aikatau, za su bayar da lafazin shirya kai, ko kuma gyara
kai. Da yake lafazin shirya kai da tsara kai,
duk ma’ana ɗayace, yau da gobe ta yi halinta a sakamakon sassauyawar
zamani da sauye-sauyen da shi harshen kan fuskanta, sai Kalmominsuka rikiɗa
suka komatsaraka. Sanin kowa ne, tun kafin bayyanar musulunci, Bahaushe
baya shiga kowane irin sha’ani sai ya shirya masa. Shirin da ake aiwatar kuwa,
yakan haɗa da neman kare kai ko sa’a ko nasara ga dukkan lamarin da za a
fuskanta.
Abin da ya ƙarfafa guiwar ɗaukar wannan ra’ayi
shi ne, a Karin harshen Katsinanci, Kalmar tsaraka bayan
ma’anarta ta neman maganin sa’a a fagen sana’a tana kuma ɗauke da
ma’anar kwana a shirye, kamar yadda Abraham (1962:878).
Tsaraka wani tsiro ne wanda masu sana’ar sayar da dafaffen
ganye da fura da nono da wasu abubuwa da dama kan ɗiba su saka a cikin
sana’arsu da ƙudurin kiran kasuwa, wato neman sa’a a yi saurin sayar da
abin da ake talla. Wannan haki na tsaraka, mata kan haɗa da shi
wajen ɗaurin lalle domin samun kanwar hannu (samun sa’a ko kasuwa) don
haɓakar sana’a, da cin nasara a fagen kasuwanci.
A luggace kuwa, Ƙamusoshin Hausa sun ba da ma’anar
tsaraka kamar yadda za a gani ɗaya bayan ɗaya:
Kano, (2006:453) ya bayyana tsaraka da
cewa, maganin da mutum yake yi don samun kasuwa ta fuskar ciniki. A ma’anarsa
ta biyu kuwa, sai ya bayyana ta da cewa, neman sa’a wajen kamun kifi. Hasali an
kawo karin magana, wadda Hausawa ke cewa, “ Su babu tsaraka wanka ne”.
Ta yiyu, wannan ne ya haifar da wanzuwar keɓaɓɓar Kalmar
fannu a cikin lamarin sarkanci wadda sarkawa ke kira gyandi wato
addu’a ko maganin da ake aiwatarwa domin neman sa’a.
Bargery, (1933:1030) ya kawo ma’anar Kalmar tsaraka da
cewa, duk wani abu da ɗankasuwa ke yin amfani da shi a matsayin magani
domin samun nasarar haɓakar kasuwancinsa. Ya kuma kawo wata ma’ana da ke cewa:
“ Hango haɗari a kuma kauce masa.”
Sai dai abin kula a nan shi ne, tsaraka na
iya kasancewa addu’a ko ‘yan ɗebe-ɗeben ganyaye ko hakukuwa ko saƙe-saƙin
itatuwa waɗanda akan murza ko a jiƙa domin shafa wa kayan sana’a ko aiki.
Zogale A Matsayin Tsaraka
Hausawa na amfani da ganyen zogale wajen yin tsaraka
da ƙudurin samun sa’a a fagen saye da sayarwa. Mata masu sayar da kaya iri
daban-daban kan jiƙa ganyen zogale a cikin ruwa, in ya jiƙa, sai a ɗauki
ruwan a yi wanka da su. Wasu kuwa, ganyen ne akan saka a cikin kayan sana’ar da
nufin samun kasuwa, sai kuwa a samu biyan buƙata.
Amfanin / Muhimmancin Zogale A Ƙasar Hausa
A ƙasarHausa ana kallon bishiyar zogale tamkar “ Nagge
daɗi goma”. Wato komai na zogale abin amfani ne.Ta kasance abin moriya ta
fannin rayuwa daban-daban da ake iya bayaninsu kamar haka:
Zogale don ƙawa ko kwalliya:
Kasancewar bishiyar zogale mai yawan amfani kamar yadda
bayani ya gabata, akan yi amfani da wannan itaciya a kewaye harabar muhalli
domin a yi wa gida kwalliya. Wannan wani ƙari ne na daga ribar da ake samu
daga itaciyar.
Zogale don Magani
Masana da dama sun gabatar da ayyukka daban-daban a lokutta
daban daban kan gudummawar wannan itaciya mai yawan albarka kan abin da ya
shafi magani.
Tashin farko, bayani ya gabata kan abin da ya shafi abinci.
Wannan babbar nasara ce, kuma magani babba da har yake kauda yunwa. Yunwa
masifa ce kuma cuta kuma zogale makami ce babba da ake amfani da ita wajen
kawar da wannan cuta. Ba nan kaɗai ba akwai hanyoyi da yawa da ake bi wajen
sarrafa zogale don yin magani.
Zogale Da Kimiyyar Zamani
Kamar yadda zogale ke da suna nau’i-nau’i a harshen Hausa
dangane da yanayin bambancin muhalli da kuma Karin harshe, haka take da sunaye
daban-daban da ake ambaton ta da su, tun daga harshen Latin da Faransanci da
Girkanci da Indiyanci da sauransu. Wannan ne ya haifar da wanzuwar sunaye
daban-daban da aka kira ta da su a kundaye da ƙasidun binciken da aka
aiwatar game da zogale. Misali ana kiran ta Moringa Tree, Moringa
Oleifera. Akan kuma kira ta da suna: Drustick Tree, Horseradish
Tree. Tana ɗaya daga cikin jerin itatuwan da Allah Ya albarkata da
baiwa ta musamman wajen ƙara lafiyar jiki tare da kasancewa garkuwar jiki
don hana shigar cuta a cikinsa.
Binciken masana kimiyyar zamani ya tabbatar da kasancewar
zogale rumbun sinadarai masu yawan alfanu wajen kiwon lafiyar al’umma, wanda ke
da sauƙin mallaka har ga matalauta. Ita ce mafi armashin zama kafar samar da
sinadarin gina jiki da ƙara kuzari. A kimiyyance an tabbatar tana kwantar
da cututtuka kamar: saukar da hawan jini tare da taimakawa wajen samun isasshen
barci. Wani aikin da zogale za ta iya aiwatarwa ya haɗa da tace ruwa tare da
tsabtace su. Kuma tana daskarar da abubuwa masu illa (lahani) a cikin
jikin ɗan Adam.
Yayin da al’ummomi suka cigaba da amfani da zogale a
matsayin cimaka (abinci) don maganin yunwa da cuta a bisa al’adu mabanbanta a
sassa daban-daban na duniya. Haka kuma Romawa da Girkawa da Misirawa kan tatsi
(fidda) mai (oil) daga ‘ya’yanta wanda sukan sarrafa shi wajen
yin turare da man shafawa. A ƙarni na 19 gandayen zogale da ke
yammacin ƙasar Indiya sun fitar da man zogale zuwa ƙas ashen Turai
don sarrafa shi wajen yin turare da giris don amfanin na’urori. An tabbatar da
irin fa’idojin da ke ƙunshe a cikin zogale ta hanyar binciken masana
kimiyyar zamani. Ganyen zogale tun fil-azal Allah Ya halicce shi kunshe da
ninkin sinadarai nau’i-nau’i kamar haka:
· Sinadarin bitamin “SI” (c)
ninki bakwai (7) fiye da wanda ke cikin lemo.
· Sinadarin kalsiyam ninki
huɗu (4) fiye da wanda ke cikin madara.
· Sinadarin bitamin “E” (A)
ninki huɗu (4) fiye da wanda ke cikin karas.
· Sinadarin kanwa ninki uku
(3) fiye da wanda ke cikin ayaba.
· Sinadarin furotin ninki
biyu (2) fiye da wanda ke cikin kindirmo.
Dr. Mercola ya bayyana cewa, zogale na ƙunshe da
bitamin da ma’adanan gina jiki da muhimman tsamin amino , antioxidants da
sauran su. Bincikensa ya tabbatar zogale na maganin ciwon suga (diyabitis) da
maganin kumburi, Cholesterol-lowering, tana kare jiki daga cututtuka. ‘Ya’yan
zogale kuwa za a iya amfani da su wajen tsabtace ruwan sha fiye da wasu
sinadiran zamani da ake amfani da su. Ya kuma nuna cewa, gayen zogale yana
tattare da sinadirai masu gina jiki, kamar furatainin da alli da beta da carotene
da bitamin “SI”( c ) da potassium. Ana amfani da ita a matsayin
abinci da magani fiye da shekara 4000 da suka shuɗe. Binciken nasa ya nuna
zogale na tattare da abubuwa kamar haka:
· Sinadarin gina jiki ninki
tara (9) fiye da wanda ke ƙunshe a cikin kindirmo. (yoghut).
· Sinadarin bitamin “E” (A)
ninki goma (10) fiye da wanda ke cikin karas.
· Sinadarin potassium ninki
goma sha biyar (15) fiye da wanda ke cikin ayaba.
· Sinadarin kalsiyam
(calcium) ninki goma sha bakwai (17) fiye da wanda ke cikin madara.
· Sinadarin bitamin “SI” (c)
ninki goma sha biyu (12) fiye da wanda ke cikin lemo.
· Sinadarin iron ninki
ishirin da biyar (25) fiye da wanda ke cikin alayyaho.
Dr. mercola, ya ƙara da cewa, zogale na maganin ciwon
sukari saboda irin muhimman sinadaran da ke ƙunshe cikin ganyenta waɗanda
suka haɗa da isothiocyanates. Ya kuma bayyana cewa, duk matar da ta
rinƙa shan garin ganyenzogale mai nauyin giram bakwai (7grm) a duk rana har
tsawon wata uku, sukarin jikinta zai ragu da kasha goma sha uku da rabi (13. 5)
daga cikin ɗari (13.5%). Haka zuba garin ganyen zogale mai nauyin giram
hamsin (50grm) a cikin abinci, ga masu fama da ciwon sukari, yana rage yawan
sukarin da kasha ishirin da ɗaya bias ɗari (21%).
Ya kuma nuna ganyen zogale da kwasfarta da ‘ya’yanta
suna ƙunshe da isothiocyanates, flavonoids da
kuma tsamin phenolic. Wannan ne yaba su damar mallakar
sinadaran da ke magance kumburi.Saboda haka ne a gargajiyance ake amfani da
zogale wajen maganin gyambon ciki (stomach ulcet). Manta yana maganin ciwon
hanta domin yana kare ta daga kumburin sha-ma-jika. Hasali ma mai ne da babu kamarsa.
Ana sarrafa shi wajen kare abinci daga lalacewa da wajen toye-toye da haɗa
salad.Yana maganin amosanin gaɓɓai da hana bushewar fatar jiki.
A cikin Duniyar Intanet a shafin Madina Islamic Medicins,
an bayyana zogale da cewa, itaciya ce mai ban al’ajabi wadda Allah Ya sanya
albarka da waraka a cikinta. Ita abinci ce mai romon sinadaran da ke ƙara
lafiya a jiki. Don haka ne aka kira ta da suna Itaciyar Rayuwa (The Tree Of
Life). Ganyen zogale na ƙunshe da romon sinadari mai tarin yawa na bitamin
“E” (A) wanda ke ƙara wa idanun ɗan Adam lafiya da gani fiye da
bitamin “E” (A) da ke cikin karas har ninki huɗu (4). Sun kuma nuna cewa zogale
na tattare da sinadarai masu yawan gaske kamar:
· Sinadarin calcium mai
sanya ƙashi da haƙoran ɗan Adam ƙwari da lafiya ninki huɗu (4)
fiye da wanda ke cikin madara.
· Sinadarin bitamin SI (c)
wanda ke ƙarfafa garkuwar jikin ɗan Adam don yaƙi da cututtuka masu
kai farmaki ga lafiyar jiki, ninki bakwai (7) fiye da wanda ke cikin lemo.
· Sinadarin bitamin “I” (E)
da ke kyautata fata da lafiyar jiki.
Binciken masana ilimin kimiyya game da itaciyar zogale ya
bayyana zogale na:
· Daidaita sukarin da ke
cikin jiki.
· Rage hawan jinni.
· Ƙara wa mace mai shawarwa
ruwan mama (nono).
· Kasha ƙwayoyin cutar
bakteriyal.
· Wanke ciki, idan aka ci
kafin a ci wani abinci.
· Kare lafiyar hanta
da ƙoda.
· Ƙara kuzarin jiki.
· Rage ƙiba.
· Gyara ƙwaƙwalwa da
sauran su.
Zogale A Idon Duniya
Itaciyar zogale ta shahara a ƙasashen Afirika,
musamman ma a ƙauyuka. Masana ilimin kimiyyar tsirrai sun kira zogale da
suna moringa.A ƙasashe da dama, da wannan sunan aka san ta da
shi.
Masu magungunan gargajiya sun jima suna sarrafa ta wajen
warkar da cututtuka da kuma matsayin abinci mai gina jiki. Bayyanar nazarin
ilimin kimiyya da bunƙasarsa ya wanzar da bincike game da zogale a sassa
daban-daban na duniya ciki kuwa har da Nijeriya. Sakamakon binciken ne ya
haifar da gano kimar ta, a matsayin magani da abinci da kuma abin sarrafawa a
masana’antu. A halin da ake ciki ana nomanta a nahiyoyi daban-daban kamar
Afirika da Amerika ta Kudu da Amerika Ta Tsakiya da kuma ƙasasas ashenilanka
da Indiya da Mexico da Malaysiya da Filipin. Zogale na da saurin girma da jure
wa fari. Tana yi a wurare masu yalwatattun ruwan sama da kuma ƙarancinsu
kazalika kuma da yankuna masu zafi har ma da wuraren da babu
ingantacciyar ƙasar noma.Tana ɗaya daga cikin itatuwa da aka fi sanin
ta da yawan amfani a duk faɗin duniya. Kusan komai na jikinta yana da amfani.
Babu wani abun yasarwa a jikinta.
Ƙasar Indiya ta zarce kowace ƙasa a duniya a fagen
noman zogale. Ana noma kadada 38,000, inda ake samar da ɗanyen kwanson
zogale mai nauyin ton miliyan ɗaya da dubu ɗari ɗaya
zuwa ɗari uku (1,100,000 – 1,300,000) a duk shekara.
An kafa Babbar Cibiyar Ƙasa Da Ƙasa da ke gudanar
da nazarin kayan lambuna, domin rage talauci da ƙarancin rashin isasshen
abinci mai gina jiki a ƙasashe masu tasowa ta hanyar inganta hanyoyin
samar da kayan lambu tare da sahihiyar hanyar amfani da su. Daga cikin ayyukkan
wannan cibiya sun haɗa da binciken itaciyar zogale.
Ana cin ganyen zogale da kwansonta da aka ɗebo tun
yana da taushi. A ƙasar Indiya kuwa ana haɗa kwanson (ɓawon ‘ya’yan
zogale) da wasu kayan lambu a yi salad da su. Ana cin ɗanyen kwanson ko
kuma bayan an dafa shi.
A ƙasashe daban-daban ana magani da ganyen zogale
da ɓawonta da saiwarta da furenta da kuma ‘ya’yanta. Amfaninta bai taƙaita
ga ci da yin maganin gargajiya kawai ba. Saboda muhimmin sinadarin da
ke ƙunshe cikinta, ana safarar ta zuwa ƙasashen ƙetare domin
sayarwa. Kwansonta ya ƙunshe da sinadari kamar PENICILLIN masu
kashe ƙwayoyin cuta waɗanda ake kira ANTIBIOTICS. Wannan ne ya
sa ƙasashe kamar Ingila da Japan da Kanada da wasu ƙas ashen Gabas ta
Tsakiya ke buƙatar ta sosai. Tun fiye da shekara goma da suka shuɗe, wani
kamfanin ƙasar Indiya da ake kira da suna: “DRUM STICK INDIA’ yake safarar
kayan da aka sarrafa da zogale. Kamfanin ya shahara da yin hulɗa da kamfanoni
da hukumomin aikin gona da na kayan abinci da na magunguna da kuma kamfunnan
kayan kwalliya (ado).
Fiye da shekara arba’in (40) da suka shuɗe, Hukumar Lafiya
Ta Majalisar Ɗinkin Duniya ta yi amfani da itaciyar zogale wajen kyautata
lafiyar al’umma a ƙasashen da talauci ya yi wa katutu. Masana sun tabbatar
da cewa an ɓoye itaciyar zogale ne, domin ɗimbin ribar da ake samu
daga gare ta, ta hanyar sarrafa ta ta fuskar magunguna da kayayyakin kyautata
lafiya dangin bitamin (vitamins) da gishirin ma’adanai mai kare lafiyar jiki
(miniral salts). Wannan ne ya samanyan kamfanonin magunguna ba kasafai suke son
bayyana sinadarin da suke yin magunguna da shi ba, da kuma nau’in tsirran da
suke tatso sinadiran.
A nahiyar Afirika kuwa, hukumomi da cibiyoyin nazari da
bincike sun duƙufa haiƙan wajen nazarin itaciyar zogale (moringa). Dr. Nworo A.
Ozumsa da ke Sashen Nazarin Ƙwayoyin Cututtuka Na Jami’ar Nmandi Azikiwe,
Akwa, ya gudanar da wani bincike a kan zogale, ga abin da ya ce: “ Haƙiƙa, a ƙididdigar
baya-bayan nan da na aiwatar, na fahimci zogale na maganin cututtuka kimanin
tamanin da ɗaya (81). Tana ma iya warkar da kusan dukkan cututtukan da ke
addabar jikin ɗan Adam. A can baya, mu masana kimiyyar zamani mun sha
famar sukar masu magungunan gargajiya da ke cewa, magani ɗaya yana warkar
da cututtuka ishiri (20). Amm yanzu a ilmance mun gano gaskiyar lamarin, domin
an gano ganyen zogale na iya warkar da cututtuka masu yawan gaske. Ganyen
zogale na maganin ciwon sukari da zazzaɓin cizon sauro da rashin isasshen barci
da dai sauran su.
Shi kuwa Dr. Ozumba, ya shekara goma sha ɗaya (11)
yana nazarin itaciyar zogale. Ya bayyana cewa: “ tun da na gane sirrin da ke
kunshe cikin wannan itaciyar ban sake amfani da maganin ƙarin gishirin
ma’adanai da jiki ke buƙata (miniral salts) irin wanda kamfanonin magunguna ke
sarrafawa ba. Saboda aikinsa bai kai ingancin wanda ke ƙunshe a cikin
zogale ba. Masanin ya ƙara da cewa: A matsayinmu na masana masu bincike,
nauyin da ya rataya a wuyanmu shi ne, mu yi azamar bunƙasa itaciyar zogale
domin sarrafawa a masana’antu. Kuma mu yi ƙoƙarin ƙara mata kima.
Dr. I. M. Bugaje cewa ya yi: “ Amfanin zogale bai taƙaita
ga fannin abinci ba, domin tana tace ruwa. Idan aka fitar da mai da sauran
sinadaran da ake buƙata, tunkuzar ‘ya’yan zogale na iya tace ruwan sha da kawar
da ƙwayoyin halitta (bacteria) masu haifar da cututtuka”.Ya ƙara
jaddada cewa: “Muna iya tace ruwa ta amfani da ‘ya’yan zogale a maimakon alam
(alib ko alimu) wanda Nijeriya ke kasha biliyoyin daloli domin sayo shi
daga ƙas ashen waje. Bugu da ƙari, zogale ba ta da wata illa a jikin
bil-Adam, don haka tana nan bias yanayinta na ɗabi’a. alhali kuwa an san
cewa alam na haifar da cututtuka da dama wanda ya haɗa har da gurɓacewar jini.
Babban Daraktan Kamfanin AVUCO Nigeria Limited Yohanna Dami
cewa ya yi: “ Zogale tana maganin hawan jinida zazzaɓin cizon sauro da ciwon
sukari tare da sauƙaƙe zafin zazzaɓin da masu ciwon ƙanjamau suke fama da
shi. Su ma ‘ya’yan zogale suna da mai (oil) mai daraja da ake sayarwa a kan
dalar Amirka goma($10) kowace lita ɗaya a kasuwar duniya.”
Shi ma Babban Daraktan Cibiyar Bincike Da Bunƙasa Kayan
Sarrafawa A Masana’antu (Raw Materials Research and Development Council RMRDC),
Farfesa Peter A. Onuwalu cewa yayi:” Itaciyar zogale za ta taimaka wajen samar
da man abinci tare da sauran tsirrai masu samar da mai. A lokaci ɗaya
noman zogale da sarrafa ta zai kawo mafita ga matsalar samar da guraben aikin
yi da kuɗaɗen shiga tare da kyautata lafiyar al’umma ta hanyar samar da
tsabtataccen ruwan sha wadatattu lafiyayyu.”.
Yayin da Farfesa Charles Wambede yake nasa bayani cewa ya
yi: “ Itaciyar zogale tana ƙunshe da wasu fa’idoji kamar haka:
· Ganyen zogale
yana ƙara ƙarfin garkuwar jiki.
· Tana ƙara kuzari.
· Tana taimakawa wajen
zagayawar jini da bugawarsa.
· Tana taimakawa
aikin ƙoda da hanta.
· Tana maganin gyambon ciki
da sauransu
Masanin ya ƙara da cewa, ganyen zogale
yana ƙunshe da sinadarai nau’i-nau’i, masu yawa kamar haka:
· Ninki bakwai (7) na
bitamin SI (c) fiye da wanda ke cikin lemo.
· Ninki huɗu (4) na
sinadarin kalsiyam, fiye da wanda ke cikin madara.
· Ninki huɗu (4) na bitamin
E (A) fiye da wanda ke cikin karas.
· Ninki biyu (2) nafuratanin
fiye da wanda ke cikin madara.
· Ninki uku (3)
nasinadarin potassiumfiye da wanda ke cikin ayaba.
Ya kuma nuna cewa ‘ya’yan zogale na ƙunshe da mai
(oil) wanda yawansa ya kai kimanin
kasha 38 zuwa 40 bisa ɗari (38-40%). Wannan man
yana ɗauke da sifofi irin na man zaitun wanda ya shahara wajen daraja.
Zogale za ta taimaka wajen magance ƙarancin abinci mai gina jiki. Nomanta
zai samar da aikin yi da hajar sarrafawa a masana’antu, wanda zai taimaka
matuƙa wajen bunƙasa tattalin arziki da rage talauci a ƙasashe masu
tasowa.
Kammalawa
Kamar yadda aka sani ne, zogale ko zogala ba baƙon abu ba
ce, musamman a karkarar da ke farfajiyar ƙasar Hausa, domin tana cikin
jerin abincin yau da gobe. Sannu a hankali, mutanen da ke zaune a alƙaryu da
birane suka gano amfaninta, wadda tuni mutanen karkara suka daɗe suna amfani da
ita wajen aiwatar da magani domin magance nau’o’in cuwurwutar da ke addabar su,
sakamakon ɗinbin sinadarin da ke jibge cikinta wanda Allah Mabuwayi Gagara
Misali Ya halicce tad a su. Irin waɗannan sinadiran ne ya sa take ƙarfafa
garkuwan jikin bani Adam da ke yaƙin cututtukan da ke cikin jikin wanda duk ke
amfani da ita. Kuma haƙora da gaɓoɓI da ƙasusuwan jiki
su ƙara ƙarfi da inganci. Wannan bincike ya gano cewa,
tana ƙarfafa gani tare da ƙara lafiyar ido. Tana gina jikin ɗan
Adam fiye da yadda madara ke gina shi. Tana taimakawa wajen gyara fatar jiki.
A taƙaice za a fahimci cewa, zogale na ƙunshed a
fa’idoji masu tarin yawa. Daga cikinsu akwai:
· Magance hawan jinni.
· Ƙara rowan nonon mace mai
shayarwa.
· Daidaita sukarin da ke
cikin jinni.
· Taimakawa wajen narkar da
abincin da aka ci.
· Yaƙar tare da
kasha ƙwayoyin cutar Bakateriya.
· Wanke ciki.
· Ƙara wa hanta da ƙoda
lafiya.
· Gyara ƙwaƙwalwa.
· Rage ƙiba ko taiɓa.
· Ƙara wa bani Adam kuzari.
Irin wannan alfanu da ke ƙunshe cikin zogale ne ya sa
ake kallon bishiyar zogale a ƙasar Hausa tamkar: “ Nagged aɗI goma”. Wato
komai nata abin amfani ne. ta kasance abin moriya ta fannin rayuwa daban-daban.
MANAZARTA
Tuntuɓi mai takarda.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.