Wata itaciya ce da ake
shukawa ko dasawa a gida ko gona, wadda ake tsigar ganyenta ana dafawa a kwaɗanta a ci ko
a yi dambu ko fate ko a yi miya da shi. Haka kuma akan yi danga da itaciyarta.
Tana da furanni farare.Ana kuma yin yaji da saiwarta (Garba, 1990:167).Ita
zogale matsakaiciyar itaciya ce, wadda girmanta ya kama daga tsawon mita biyar
(5) zuwa mita goma (10). Saboda yawan amfanin da ake da ita ya wanzar da
nomanta a duk kusan sassan duniya. Ana samun ta a yammacin duniyada ƙasashen
Asiya musamman a yankunan tsaunukan
Himalaya da ƙasashen Indiya da Pakistan da Afirika da kuma ƙasashen
Larabawa.
1.0 Zogale
Wata itaciya ce da ake
shukawa ko dasawa a gida ko gona, wadda ake tsigar ganyenta ana dafawa a kwaɗanta a ci ko
a yi dambu ko fate ko a yi miya da shi. Haka kuma akan yi danga da itaciyarta.
Tana da furanni farare.Ana kuma yin yaji da saiwarta (Garba, 1990:167).Ita
zogale matsakaiciyar itaciya ce, wadda girmanta ya kama daga tsawon mita biyar
(5) zuwa mita goma (10). Saboda yawan amfanin da ake da ita ya wanzar da
nomanta a duk kusan sassan duniya. Ana samun ta a yammacin duniyada ƙasashen
Asiya musamman a yankunan tsaunukan
Himalaya da ƙasashen Indiya da Pakistan da Afirika da kuma ƙasashen
Larabawa.
Al’ummomi daban-daban kamar Romawa
da Girkawa da Misirawa kan tatso mai daga ‘ya’yan zogale wanda sukan sarrafa
shi wajen aiwatar da turare da man shafawa. A cikin ƙarni na goma
sha tara (19), gandayen zogale da ke Yammacin Indiya sun fitar da man zogale
zuwa ƙasar Turai domin yin turare da giris na
na’urori.
Al’ummomin ɓangaren ƙasar Indiya
sun daɗe suna
amfani da kwasfan zogale wajen abinci. Shi kuwa ganyen zogale ya kasance wani
muhimmin abu da ake ci a duk farfajiyar ƙasashen
Afirika ta Yamma da wasu sassan Asiya.Abin ƙayatarwa ne ƙwarai
dangane da jerin nau’o’in magungunan da ake yi da zogale waɗanda ke ƙunshe da
muhimman sinadarin gina jikin ɗan-Adam. Sakamakon amfanin da ake yawan yi da
ita ne ya sa aka gano tana maganin cuwurwuta da dama. Wannan ne ya haifar da
mayar da hankali wajen binciken irin cutar da take magani.
1.1 Zogale A
Farfajiyar Ƙasar Hausa
A farfajiyar ƙasar Hausa
akan kira ta da sunaye dabam-daban. Wasu yankunan na kiran ta zogalagandi
ko zogale ko kuma tamakka. A wani yanki na ƙasar Zamfara
kuwa, kamar Bunguɗu da Maru
suna yi mata laƙabi da ɗanhaki. Yayin
da ake kiran ta dakable a
yammacin ƙasar Gummi. A ƙasar Ruwan Ɗoruwa da
kewayenta ana kiran ta ‘yarmakka. A yankin ƙasar Nijar
kuwa akan kira ta da sunan bagaruwar makka.
Ana kyautata zaton wannan itaciyar
ta zo ƙasar Hausa ne ta hannun mahajjata, kamar yadda
sunayen da aka yi mata a ƙasar Hausa da ƙasar Nijar
suka yi ishara. A wani hasashen kuwa, zogale ta zo ƙasar Hausa
ne daga Misira. Tarihi ya nuna, ƙasar Masar
na daga cikin ƙas ashen da aka fara kai zogale daga Indiya.
Misirawa sun daɗe ƙwarai suna
amfani da zogale wajen magungunansu na gargajiya, musammam ma maida ake
samu daga ‘ya’yan zogale wanda aka ce Misirawa na shafa shi a fatar jiki don
kariya daga illar da iskar Hamada ke yi wa fatar jiki.
A ra’ayin Hambali Junju, Hausa ta
samo asali ne daga Misira. To idan muka ɗauki wannan ra’ayin za a iya cewa,
ke nan koda Hausawa suka zo ƙasar Hausa, sun zo ne tare da
abarsu. Ai ko banza masara ma daga Misira ta zo ƙasar Hausa.
Saboda haka baabin mamaki ba ne idan aka ce zogale daga can ta zo. Sai dai ba
wani mahaluƙi da zai fito fili yace ga ƙayyadadden
lokacin da ta zo ƙasar Hausa da kuma wanda ya fara shigowa da ita,
sanin wannan sai Allah.
1.2 Asalin
Zogale:
Masana da dama kamar (Nickon &
others, 2003) da (Ndong,2007) da (Agrawal & others, 2008) da (Busani &
others, 2012) sun nuna cewa, zogale tun can asalatan itaciyar ƙasar
Kudancin Indiya ce, wato ƙasar
Sirilanka. In kuwa haka ne, za mu iya cewa, Allah cikin ikonSa da hikimarSa da
iradarSa, Ya samar da zogale a can ne domin
Annabi Adamu da zuriyarsa na farko su sami abin yin riga-kafi da maganin
cututtuka da ita. Musamman idan aka yi la’akari da irin sinadiran ban mamaki da
ta’ajibi waɗanda Allah
Ya halicce ta da su, da ke da muhimmanci a cikin jikin ɗan-Adam, ta
fuskar waraka da garkuwa daga wasu nau’o’in cuwurwuta da kan addabi jiki.
Masana tarihi sun nuna an saukar da Annabi Adamu (A.S.) a farfajiyar ƙasa da ke
yankin Sirilanka, yayin da Matarsa Hauwa”u aka saukar da ita a Jidda. In kuwa
haka lamarin yake, za mu iya cewa, zogale na ɗaya daga cikin itatuwan
Aljanna. Musammam idan muka yi la’akari da irin ɗinbin sinadiran da take
kunshe da su, da kuma yadda take maganin cututtuka fiye da ɗari uku
(300) tun ƙarnukan da suka shuɗe kamar
yadda za a gani nan gaba. Sai dai sanin gaskiyar lamarin yana wajen Allah.
Wata hujjar da ke tabbatar da
hasashen itace, za a tarar cewa,
itaciyar zogale ta sha bamban da sauran itatuwa ta hanyoyi da dama. Da farko
dai takan tsiro (toho) a lokacin rani da damina, muddun tana samun danshin
sanyi. Haka kuma tsananin fari da sara bai haddasa ta mutu, sai ko in har an haƙe saiwarta
gaba ɗaya. Bakamar
wasu itatuwan ba. Abu na biyu da ya bambanta ta da sauran itatuwa shi ne tana
rayuwa a ƙasashe masu tsananin zafi da matsakaita da masu
danshi da ni’ima, har ma a cikin yankunan rairayi.
2.1 Bayyanar
Cuta Da Magani A Tsakanin Al’umma
Allah Buwayi Gagara Misali, Shi ne
cikin IkonSa da IradarSa Ya halicci halittu masu rai da marasa rai, na ruwa da
na tudu. Waɗanda ake iya
gani da waɗanda ba a
iya gani, kamar Mala’iku da Rauhanai da Aljannu da mutane da dabbobi da
tsuntsaye da ƙwari da tsirrai da duwatsu. Ya kuma halicci ɗan-Adam Ya sanya
ƙasa
ta kasance mazauninsa a sassa daban-daban na doron duniya.Ya ƙagi
cututtuka masu ɗinbin yawa
tare da sanadin wanzuwar su a tsakanin al’umma.
Ya sanya magani ga kowace cuta, sai fa tsufa da mutuwa. Mai Tsira da
Amincin Allah na cewa:
“Kowace cuta
tana da magani. Idan aka yi amfani da maganin da
Ya dace, sai
cutar ta kau (a warke) da izinin Allah (Abual Rub, 2003: 25).”
Manzon
Allah (S. A. W.) ya ce:
“Allah bai
saukar da cuta ba, face sai da ya saukar da maganinta.”
Buhari da
Muslim suka ruwaito wannan Hadisin, kamar yadda Abual Rub (2003:25) ya zo da
shi.
An ruwaito
cewa, Usamah bin Shuraik ya ce: “ Wata rana ina zaune tare da
Annabi
(S.A.W.) wani Balaraben ƙauye ya ce: “ Ya Manzon Allah, ko zan
Nemi magani?
Manzon Allah ya ce, E” ya kai Bawan Allah, nemi magani,
Lallai Allah
bai ƙaga cuta ba face sai da ya samar da maganinta,
sai cuta ɗaya.”
Sai Sahabbai
suka tambaye shi, wace cutace? Sai ya ce: “Tsufa”.
Imam Ahmad
ya ruwaito shi kamar yadda Abal-Rub (2003:26) ya nuna. A wata ruwayar cewa aka
yi, Manzon Allah S.A.W. ya ce:
“Lallai
Allah bai saukar da cutaba, sai da ya saukar da
maganinta. Duk wanda ya san maganin
Cuta, ya san
shi.Wanda bai sani ba, bai san shi ba (maganin). Waɗanda suka
jahilce shi, ba
Su san
maganin ba.”
Nisa”i da
Ibn Majah da Hakimu da Ibn Hibban suka ruwaito, kamar yadda Abual-Rub (2003:25)
ya nuna.
Waɗannan hadisai suna tabbatar
mana cewa, dukkan cuta tana da magani, sai dai idan al’ummar da ke fama da
cutar basu fahimce ta ba ko kuma ba su san maganin ba.
2.0 CUTA DA
RABE-RABENTA
Zai fi dacewa a kawo bayanai game da
ma’anar Kalmar cuta kafin a zo da bayanai a kan rabe-raben cuta. Saboda yin
haka zai ba mai karatu damar fahimtar inda aka sagaba a cikin sauƙi.
2.1 Ma’anar
Cuta
Kalmar cuta tana cikin jerin kalmomin
jinsin mata, jam’i kuwa “cututtuka”, a wani Karin harshe a ce cuce-cuce. Kalmar
na ɗauke da
ma’ana iri biyu. Ma’anar zamba ko rashin gaskiya (Kano, 2006:81).
Adamu
(1998:4) ya bayyana ma’anar cuta da cewa: “Wani nau’i ne na rauni da raɗaɗI tare da
wahala da kan sami mutum a sakamakon kasawar wata halittar jiki ko damuwar
zuci.”
Bunza
(1989:132) ya bayyana ma’anar cuta da cewa: “ Cuta wata damuwa ce da ta shiga
jikin ɗan Adam don
raunana lafiyarsa. Ko kuma ta shafi zuciyarsa ta fuskar buƙatocinsa na
jin daɗI ko ɗaukaka
darajarsa da sunansa”.
Ita duniya zaman ‘yan marina ce, don
haka ne muke kallon cuta a wata damuwa
ko illa da ke shiga cikin jikin mutun ta
raunana masa wasu ƙwayoyin halitta da ke zama garkuwa a jikin ɗan Adam.
2.2 Rabe-Raben
Cuta
Cututtukan da kan kama (sami) ɗan-Adam iri
biyu ne, kamar yadda Abual-Rub (2003) ya zo da su kamar haka:
1.
Cututtukan
Sarari
2.
Cututtukan
Ɓoye
2.2.1 Cututtukan
Sarari
Cututtuka ne da kan kama jiki saboda
wata ƙwayar halittar jikin ɗan-Adam
aikinta yayi rauni ko kuma ta daina aiki gaba-ɗaya. Sakamakon shigar wata
illa (ƙwayar cuta) cikin jiki ta hanyar ci ko sha ko
shaƙar
iska ko kuma ta hanyar jima’i. Yayin da wata ƙwayar jikin ɗan-Adam ta
kamu da wata illa, sai jiki ya ɗauki zafi.
Wani lokaci ana iya ganin cutar da ido ƙarara ko a
fahimce ta. Amma akwai cutar da ba a iya fahimta balle a gan ta ƙarara da ƙwayar ido,
sai dai wanda cutar ke addaba kawai ne zai ji jikinsa ya sauya ba ya jin wani
sukuni.Wasu lokuttan har ya kasa moriyar komai. Don haka ana iya cewa,
cututtukan sarari su ne na jiki, waɗanda ake iya gani da ido ko a taɓa ko a yi
bayanin yadda ake ji a jiki tare da magance su kai tsaye.
2.2.1.0Kashe-Kashen
Cututtukan Sarari
Cututtukan Sarari, kamar yadda
bayani ya gabata, su ne cututtukan da kan shafi jiki. Irin su nau’I biyu ne
kamar haka:
2.2.1.1
Cututtuka Masu Tsayayyen Magani
Rukunin waɗannan
cututtuka, haka Allah ya halicci bayinSa (ɗan-Adam da dabbobi) da su. Kuma
kowannen su ya san yadda zai magance su, ba sai ya nemi wani yaba shi magani
ba. Cututtukan sun haɗa da: yunwa
da ƙishirwa
da gajiya da sanyi da sauransu. Ɗan-Adam da
dabbobi da sauran halittu masu rai duk sun san yadda za su yi maganinsu da
kansu da zarar sun kamu da su ( Abual Rub, 2003:20).
2.2.1.2 Cututtuka
Masu Buƙatar Kulawar Mai Magani
Cututtukan da suka danganci wannan
sashe suna buƙatar tunani da binciken yanayin da marar lafiya
ke ciki, wanda kan wanzu a sakamakon jin zazzafan zazzaɓI fiye da
kima, ko jin sanyi ko bushewar fatar jiki ko kuma haɗuwar dukan
alamomin, kafin a gano nau’in cutar, sannan a kai ga magance ta (Abual Rub,
2003:20). Sai dai akwai wasu abubuwa da ba cuta ba ne, amma fa idan aka ƙi gusar da
su daga cikin jikin ɗan-Adam
sukan zama cuta idan suka yi yawa. Irin waɗannan abubuwa sun haɗa da: maniyyi
da maziyyi da fitsari da kashi da tusa da jini da amai da atishawa da hamma da
gyatsa da barci da yunwa da kishirwa.Idan ɗayan waɗannan ya
wanzu fiye da kima a jiki yakan haifar da cuta, ba za a samu zaman lafiya ba,
sai an sami maganin kawar da shi.
2.2.2Cututtukan
Ɓoye
Cututtuka ne na zuciya, waɗanda damuwa
da rashin kwanciyar hankali ne da kan samu ɗan-Adam a sakamakon sha’anin rayuwar
yau da gobe. Wannan kan sa a wayi gari mutun ya kasance kamar maras lafiya, har
sai lokacin da irin wannan yanayin yakau, zai sami lafiya.
Yayin da irin waɗannan
cututtukan zuciya suka taso wa ɗan-Adam, zai kasance cikin yanayi irin na maras
lafiyar jiki. Kamar damuwa da rama da rashin bacci. Abubuwan da kan haifar da
cututtukan ɓoye sun haɗa da:
sha’awa da tsoro da soyayya da hassada da kishi da ƙiyayya kamar
yadda (Adamu, 1998:10) da (Abual-Rub, 2003:19) suka nuna.
2.3 Magani:
Ma’anarsa Da Asalinsa
Masana da dama sun yi ƙoƙarin bayyana
ma’anar Kalmar magani gwargwadon fahimtarsu. Kano (2006: 316) sun bayyana
ma’anar magani da cewa:
“Magani,
yana nufin duk wani abu da ake sha ko shafawa ko
Kuma ɗurawa a jiki
ta hanyar yin allura, don neman samun
Lafiya ko
kariya daga wata cuta”.
Shi kuwa
Ahmad (1984) ya bayar da ma’anar magani da cewa:
“Magani shi
ne duk wani abu da za a yi, ko wata hanya ko
kuma wata
dabara da aka yi don gusar da cuta daga jikin
mutum ɗungurumgun
ko kuma kwantar da ita don kawo
jin daɗI ga jiki ko
ga zuciya da sauƙaƙa duk wata
wahala
ga jiki da
damuwa da ita cutar kan iya haifarwa”.
Bakandamiyar
ma’ana ta magani ita ce wadda Bunza (1989:134) ya bayyana inda yake cewa: :
“Magani wata
hanya ce ta warkar da ko kwantar da ko rage wata
Cuta ta ciki
ko ta waje ko wadda aka samu ta haɗari. Kokuma
Neman kariya
ga cuta ko abokan hamayya ko neman ɗaukaka
Ta daraja ko
ta buwaya ta hanyar siddabaru da sihirce-sihirce na
ban
al’ajabi.”
2.3.1 Asalin
Magani
Magani ya samu ne tun bayan da Allah
Maɗaukakin
Sarki Ya halicci Annabi Adamu A. S. sai
ya sanar da shi dangogin ilmomi masu yawan gaske cikin yardarSa ( Alƙur’ani, 2:
31). Daga cikin ilmomin kuwa har da ilimin cututtuka da yadda za a magance su.
Haka ya halitta wasu tsirrai a doron ƙasa domin
amfanin Annabi Adam da zuriyarsa. Aka kuma fahimtar da su hanyoyin sarrafa su a
matsayin maganin yunwa da na cututtuka.
Yayin da zamani ya shuɗe, mutane
suka ƙara yaɗuwa zuwa sassa daban-daban, sai
Allah cikin jinƙanSa da rahamarSa Ya jefa wa ɗan Adam, a
ransa, in aka yi amfani da abu-kaza zai yi maganin ciwo kaza da kaza.
Wasu lokuttan kuma a mafarki za a
gayawa ɗan-Adam, yayi amfani da wani
abu don maganin wata cuta. Wani zubin kuwa, murya kawai mutun zai ji kamar daga
sama, ana umurtarsa, yayi amfani da abu kaza domin magance cuta kaza.
Akan kuma sami magani ta hanyar
gwaji da kwatantawa, musamman ta la’akari da yadda dabbobi da tsuntsaye ke
amfani da’ya’yan itatuwa da hakukuwa da ganyaye yayin da suke cikin yanayin
rashin lafiya, da yadda suke nuna halin ko’inkula da su a lokacin da suke cikin
ƙoshin
lafiya ( Adamu, 2003:10).
Yaɗuwar al’umma da nuna
kyakkyawar biyayya, ya wanzar da ɗorewar mallakar asirran magani daga
hannun masana magunguna na haƙiƙa.
Kyakkyawar biyayya ta sau- da ƙafa kan sa a sanar da waɗansu daga
cikin zuriya ko waɗanda suka yi
barance, asirran magungunan da Allah Ya sanar da su. Ta waɗannan
hanyoyi ne aka cigaba da gadon asirran magungunan gargajiya a ƙasar Hausa.
Kuma ta irin wannan hanyace ilimin sirrin magungunan da zogale keyi ya cigaba
da bunƙasa.
2.3.2 Dokar
Bayar Da Magani Da Karɓarsa
Kula da mai ciwo ta hanyar ba
shi taimako da magani, lamari ne da ke buƙatar ilimin
magunguna da na yanayin cututtukan ɗan-Adam tare da kyakkyawar ƙwarewa.
Domin rashin sanin makamar cuta tare da jahiltar maganikan haifar da babbar
illa ga maras lafiya fiye da cutar da ke addabarsa. Sakamakon haka kan haifar
da salwantar rayuwar marasa lafiya.
Akan samu wasu jinsin mutane da ke
da’awar mallakar ilimin magunguna, har sukan yi kasadar bayar da shi. Alhali
kuwa sun jahilce lamari. Ganin irin yadda irin waɗannanmayaudaran mutane ke
cutar da al’umma ne, ya sa shara’ar musulunci ta shata dokoki domin samar da
kariya ga rayuwar da lafiya da kuma dukiyar al’umma. Masu irin wannan yaudara
sukan yi ne domin tara abin duniya kawai ta hanyar zalunci. Manzon Allah (S. A.
W.) ya ce:
“Waɗannan da
suke yin aikin bayar da magunguna, alhali ba su
mallaki
iliminsa ba, alhakin aikinsu yana a kan wuyansu.”
Hakim ya
ruwaito shi, kamar yadda Abuai-Rub (2003:124) ya nuna.
A wannan
hadisi za a fahimci cewa, duk wanda ya jahilci aikin ba da maganin gargajiya ko
na zamani, ya kuma yi kasadar bayar da maganin, zai ɗauki alhakin
sakamakon abin da hannayensu suka aikata. Saboda sun gudanar da aikin da bas u
mallaki iliminsa ko kuma ba su ƙware a kansa ba, har suka
haifar da illa (lahani) ga al’umma, waɗanda suka cutar ta hanyar yaudara.
Don haka duk jahilin da yay i kasadar ba da magani, shi zai ɗauki nauyin
aikinsa da aikata ga lafiya ko kuma rayuwar al’umma, a haɗuwar
malamai. Abin nufi a nan shi ne, idan majinyaci yam utu a sakamakon aikin
jahilin mai ba da magani na gargajiya ko na zamani ko wanda bai ƙware ba,
biyan diyya ya wajaba a kansa.
Idan ƙwararren
masanin magani y aba marasa lafiya magani, yana cikin halinsa na sani, sai
maganin ya wanzar da wata illa, a nan shi ma zai biya diyya. Saboda bai tsaya
ya ƙwaƙƙwaran
bincike da nazari ba kafin ya bayar da maganin.
Yayin da maras lafiya ya gabatar da
kansa ga wanda ya san shi ba masanin magani ba ne, domin ya magance masa wata
cuta da ke addabarsa. Idan har wata illar ta auku ga maras lafiyar, to babu
wata diyya da za a ba shi. Saboda shi da kansa ya taimaka wajen halaka kansa.
Idan kuwa ƙwararren
masanin magani, likita ne ko na gargajiya ne wanda ya mallakin izinin gudanar
da aikinsa, ya je wurin ƙoƙarin magance
wata rashin lafiyar wani ɓangaren
jiki, sai ya haddasa wata illa ga wani sashe na daban a sakamakon kuskure. A
irin wannan yanayi za a biya diyya ga maras lafiya. Sai dai akwai ra’ayoyi guda
biyu na biyan diyyar. Idan mai bayar da maganin ba musulmi ba ne, zai biya daga
cikin aljihunsa. Idan musulmi ne, za a biya diyyar daga aljihun baitil malin
musulmi (Abuai-Rub,2003:125).
2.3.3 Ababen
Da Masu Bayar Da Magani Ya kamata Su Yi
Wajibi ne mai bayar da maganin
gargajiya ko likitan zamani su aiwatar da waɗannan abubuwan kafin sub a maras
lafiya magani. Yin haka shi ya fi zama maslaha da kariya gare su da kuma waɗanda Allah
ya ɗora musu haƙƙin kula da
lafiyarsu. Abubuwan kuwa sun haɗa da:
1. A binciki
nau’I da asalin ciwo.
2. A gano
dalilan da suka haifar da faruwar rashin lafiya.
3. A binciki
maras lafiya bincike mai zurfi domin a gane jikinsa zai iya samar da kariyar
ciwon ko cutar ta fi ƙarfinsa. Idan har maras lafiya yana cikin
kuzarinsa sosai da sosai har jikinsa na iya yin tsayayya da cutar, a nan ba a
buƙatar
ba da magani.
4. A bincikin
matuƙar yanayin maras lafiya.
5. A binciki
yanayin sauye-sauyen da maras lafiya ke fuskant.
6. A gano
adadin shekarun maras lafiya.
7. A binciki ɗabi’unsa da
abin da ya saba da shi.
8. A yi
la’akari da sakamakon yanayin da ake ciki.
9. A yi
la’akari da asalin mazaunin maras lafiya.
10. A duba yanayi da kuma lokacin da mutum ya kamu
da rashin lafiya.
11. A binciko ingantaccen maganin da ya dace wajen
warkar da cutar.
12. A nemo ingantattun hanyoyin da za a yi amfani
da maganin da yadda ya dace a sarrafa shi.
13. Mai bayar da magani bai taƙaita kawai
ga magance cut aba, aikinsa ya haɗa da kare aukuwar cutar da fi haɗari a
rayuwa.
14. Zaɓe tare da rubuta magani mafi sauƙi.
15. A yi kyakkyawan nazari har a gano cutar mai
magani ce ko kuwa ba za a iya maganinta ba.
16. Mai bayar da magani ya kasance ya mallaki
ilimin cututtukan zuciya da na rayuwa tare da hanyoyin magance su.
17. Ya zama mai rangwame da haƙuri ga maras
lafiya.
18. Ya kasance mai amfani da nau’o’in magunguna da
waɗanda suka
danganci ruhaniyya tare da amfani da tunaninsa.
Rabe- Raben
Magani a Bahaushiyar Al’ada
Kamar yadda aka faɗa a bay akaɗan, magani
abu nemai daɗaɗɗen tarihi
wanda al’ummomi daban-daban na duniya ke bin hanyoyi mabanbanta domin samar da
shi da kuma amfani da shi. Nau’uka ko ire-ire ko rabe-raben magani abu ne da ya
ja hankalin masana al’adun Hausawa, kuma sun yi tsokaci a kan wannan batu.
Sarkin Gulbi (2014:86) ya kawo rabe-raben magani kamar haka:
i.
magungunan
riga-kafi.
ii.
Magungunan waraka.
iii.
Magungunan cutarwa
iv.
Magungunan biyan buƙata
v.
Magungunan camfi
3.0 Zogale A
Fagen Magani
Zogale, nau’in ice ne wanda Allah Ya
tsirar da shi a bias doron ƙasa domin
amfanin mutane da dabbobi da Aljannu. Ita kanta ƙasa ma tana
amfana da shi. Wani abin mamaki da ta’ajibi shi ne, irin yadda halittun da ke
ruwa suke amfani da saiwar zogale da ke kusa da gulbi ko ƙorama.
,‘Yanmagori
da bokaye da sauran wasu daga cikin masu sana’o’in gargajiya kamar wanzamai da
masunta da makamantan su, duk suna amfani da zogale a gargajiyance domin yin
magunguna nau’i-nau’i a farfajiyar ƙasar Hausa
da ma wasu sassan Nijeriya.
Rabe-Raben Magungunan
Zogale
Ana iya karkasa magungunan da zogale
ke aiwatarwa ta la’akari da yadda al’umma ke sarrafa ta wajen biyan buƙatunsu waɗanda suka
danganci rayuwar yau da kullum. Daga cikin irin waɗannan buƙatun akwai:
1.
Waraka.
2.
Kariya
Da Buƙatar zuci.
3.
Biyan
Buƙatun
zuci.
Zogale A
Fagen Maganin Waraka
Zogale na taka muhimmiyar rawa waje
kawar da dangogin cuwurwuta da ke addabar jikin ɗan Adam. Irin waɗannan
cututtuka nau’I biyu ne. wadda ake iya gani da wadda ba za a iya gani ba, sai
dai kawai maras lafiya ya ji wasu alamomi tare da sauyawar yanayin jikinsa.
Daga cikin cututtukan da zogale kan yi maganinsu akwai:
Ƙaiƙayin Ido
A fagen magance ƙaiƙayin ido,
sai a nemo ganyen zogale ɗanye,
amurtsuke shi, a sami auduga (kaɗa/ tauhwa) ko wani farin ƙyalle mai tsabta.
A tsoma cikin ruwan ganyen, a tatsa (matsa) ɗigo uku (3) a idon har sau uku a
rana (jinju,1990:19). Shaihin Malamin ya tabbatar da ingancin maganin ta hanyar
gwaji shi da kansa.
Ƙaiƙayin Jiki
Ta fuskar ƙaiƙayin jiki
kuwa, sai a samu ɗanyen ganyen
zogale cikin tafin hannu uku (3) a daka, a tarfa ruwa kimanin babban cokali huɗu (4). A
tace da ƙyalle fari mai kyau. Ruwan ne za a riƙa shafawa a
wurin da ke yin ƙaiƙayin. Za a
shafa maganin ne sau uku (3) a rana har tsawon kwana bakwai (7) (Jinju,
1990:73). Malamin ya tabbatar da ingancin maganin tare da rashi wani lahani
(aibu/cutarwa) a jikin ɗan Adam.
Ƙaiƙayin Al’aura
Akwai wata cuta da ke addabar mutane
musamman mata, inda sukan fuskanci matsalar matsanancin ƙaiƙayi a daidai
farji ko dubura. Irin waɗannan mata
kan fuskanci matsalar rashin son saduwa da maigida, a sakamakon mummunan ƙaiƙayi bayan
jima’i. Sai a sami saƙe-saƙin zogale a
dafa tare da jar kanwa ‘yar kaɗan. Sai a sha kofi ɗaya (1) safe
da yamma, ta kuma riƙa yin tsalki da ruwan maganin( hira da Sahabi
Kardaji, Gummi). Haka su ma maza masu fama da ƙaiƙayin
matsematsi na iya yin amfani da wannan haɗin, don nema samun waraka
Ciwon Ido da
Kunne
Yayin da mutun ke fama da lalurar
ciwo ido ko kunne, sai ya ɗebo ɗanyen ganyen zogale. Ya murza, ya
matse ruwan ya diga ɗigawa a ido
ko a kunne. Insha Allah za a samu lafiya.
Ciwon Kai
Ga mai fama da lalurar ciwon kai,
sai nemi ɗanyen ganyen
zogale, ya murtsuka shi ya shafa a goshinsa. Da izinin Allah zai sami waraka.
Ƙurajen jiki
Idan mutun yana fama da ƙuraje a
jikinsa, sai ya nemi garin zogale, ya haɗa da man zaitun ya shafa a jiki. Zai
sami waraka insha Allah.
Idan kuma mutun na fama da kurajen
jiki, sai ya nemi garin zogale ya haɗa da man zaitun, ya kwaɓa, sai ya riƙa
shafawa a jiki. Da ikon Allah zai sami
waraka.
Ciwon Haƙora
Shi kuwa wanda ke fama da matsalar
ciwon haƙori, sai ya nemo ƙaron (
jirrai/ jillan) zogale, sai ya liƙa a inda ke
ciwon (Jinju, 1990:23).
Ciwon Ɗankakkarai
Ciwo ne da ke shafar yatsan hannu ko
na ƙafa.
A irin wannan yanayi yatsa kankumbura, ta riƙa ciwo da
zogi (raɗaɗi) mai
tsananin gaske, har sai wurin ya ja ruwa, wanda ke bayar da damar yin sakiya.
Ana amfani da ganyen zogale wajen maganin wannan cuta. Mai fama da wannan
lalurar sai ya samo ganyen zogale, ya mutsuka shi, sai a saka kanwa, sai ya
kunsa a yatsan da ke ciwo, kamar yadda ake kunsa (ɗaura) lalle.
Da izinin Allah, cikin ‘yan kwanaki kaɗan kumburin zai sace ya kuma daina
raɗaɗI sai wurin
ya ƙafe
(bushe).
Harbin
Kunama
Idan kunama ta harbi mutun (Allah Ya
tsare), sai a nemo ganyen zogale, sai a murmurza tare da turare sai a saka a
daidai wurin da ta yi harbi. In Allah Ya so za ta faɗI ba tare da
jinkiri ba.
Ciwon Sanyi
Mai fama da matsalar sanyi, sai ya
nemi ganyen zogale, ya dafa tare da jar kanwa ‘yar kaɗan. A tace,
ya rinƙa shan ruwan moɗa (kofi) ɗaya, sau
biyua (2) a rana ga babban mutun. Yaro kuwa ya sha rabin moɗa sau biyu a
yini (Jinju,1990:66).
Haka kuma ana tafasa furen zogale
tare da albasa, a rinƙa sha kamar shayi, don magance ciwon sanyi.
Idan ciwon sanyi ya yi yawa, yakan
shafi hanyar mafitsara, sakamakon da kan haifar da wahala ainun kafin fitsari
ya fito..wani lokaci ma fitsarin kan faskara fita. Maras lafiya na jin fitsari
amma ko je ya duƙa (tsugunna) domin yin fitsarin amma abin ya
gagara. A irin wannan yanayi, sai a nemi sayyun zogale, a wanke su sosai domin
a tsabtace su. A kuma sami ruwan tsami da aka tsiyayo daga ƙullun gero,
sai a jiƙa sayyun a ciki, idan sun jiƙa, sai maras
lafiyan ya sha moɗa ɗaya (1) da
izinin Allah cikin ɗan ƙanƙanin lokaci
fitsarin zai fito ( Fadama,2014: ).
Ciwon Sanyin
Mata
Akan kamu da irin wannan cutar a
sakamakon saduwa da mace. Idan namiji ya harbu da ƙwayar cutar,
sai a nemo sayyun zogale wadda bata daɗe da tsira ba. Sayyun za a kwanɗare ɓawonsu,
sannan a dake su cikin turmi tare da jar kanwa. A yi kunun dawa, sai a ɗebo garin
maganin a saka a cikin kunun. Maras lafiya zai riƙa shan kunun
domin maganin wannan cutar sanyi. (Sahabi Ƙardaji,
Gummi).
Sanyin Ƙashi Da
Kumburi
Mai fama da lalurar sanyi ƙashi ko
kumburin jiki, sai ya nemo ‘ya’yan zogale a soya, sannan a daka har su zama
gari. Sai a haɗa garin da
man kwakwa a rinƙa shafawa a wurin da lalurar take.
Sanyin Ƙashi
A wannan nau’in kuwa, za a sami
saiwar zogale da tafarnuwa a kirɓe su. Sai a dinga haɗawa da man
tega ana shafawa a ƙafa sau uku (3) a rana, har tsawon kwana bakwai.
Za a sami sauki da ikon Allah.
Ana kuma kwaɓa garin
zogale tare da manja, a riƙa shafawa a wurin da ake jin
raɗaɗi.
Tsayar Da
Zubar jini
Ta fuskar dakatar da jini daga
zubewa kuwa, zogale nan ma ba a baya take ba. Domin in mutun yay i rauni ta
hanyar yaka ko sara ko tuntuɓe wanda har ya haifar da kwararar jini, sai a
samiganyen zogale ɗanye, a
murtsika shi, a shafa ruwan ganyen a wuri raunin. In Allah Ya so jinin zai
daina zuba.
Rauni Ko
Gyambo
Wanda ya ji ciwo har fatar
jikinsa ta fashe tare da zubar jini. Ko kuma yana wani miki (ciwo) a ƙafa da ya daɗe bai warke
ba, lamarin ya kai yana fitar da mugunya (ruwan ƙurji mai
launin fari). Sai a nemi garin zogale a zuba a kan raunin ko gyambon. Insha
Allahu zai yi saurin warkewa.
Gyambon Ciki
(olsa)
A dafa ganyen zogale da zuma a sha
kamar shayi don maganin gyambon ciki.
Ciwon
Shawara
A dafa ganyen zogale tare da kanwa
‘yar kaɗan. A ci, a
kuma sha ruwan don maganin shawara.
Suga A Jikin
Bani Adam
Jikin bani Adam na buƙatar wani
nau’in sinadarin suga da ake kira a turance “GLUCOSE” da ke cikin jinni domin
gudanar da wasu muhimman ayyukan da suka danganci lafiyar jiki. Irin wannan
nau’in suga na bayar da kuzari ga jiki wanda ake buƙata wajen
narkar da abinci da kuma rayuwar ƙananan
halittu ( cells ) da suka tattaru da yawa suka gina jikin ko halittarsa tamkar
bululluƙa.
Suga, shi ne
makamashin da ke ba jikin ɗan Adam kuzari domin rayuwa. Ƙwaƙwalwa (BRAIN
), hanyoyin sadarwar ƙwaƙwalwa a jiki
wato ( NERVES ) da jajayen halittun jinni (RED BLOOD CELLS) duk suna amfani da
wannan makamashi, wato suga(GLUCOSE) domin samun rayuwa. Ana samunsa ne daga
nau’o’in abinci masu samar da kuzari kamar: shinkafa da dawa da gero da masara
da sauransu. Yayin da ɗan Adam ya
ci abincin da ɗauke da suga
fiye da yadda jikinsa ke buƙata, cikin ikon Allah sai
wani sashen daki da ake kira da suna: mikin ciki (PANCREAS), kamar yadda
Jinju (1990:239) ya kira shi, wato saifa kamar yadda mahauta ( rundawa)
ke kiranta, sai ta samar da sinadarin da kan sa jikin ya tsotse sugan
(INSULIN).
Cutatar
Ciwon Suga
Akwai
dalilai da dama da kan wanzar da cutar ciwon suga a tsakanin al’umma. Wannan
kan faru ne a daidai lokacin da ɓangaren jiki wato mikin ciki
(PANCREAS) ta samu matsala hart a kasa samar da sinadarin da ke maganin cutar
suga (INSULIN) ,wanda kan sa jiki ya tsotse suga (GLUCOSE). To sai adadin da ke
cikin jinni ya yi yawa ya haifar da illa ga jikin.
Ƙiba ma tana
sa wuraren da ake tsotse suga a jiki su ƙI aiki.
Saboda haka, idan babu wannan sinadari ko muhallin tsotsewar na da matsala, sai
sugan ya taru a cikin jinni, har ya kawo illa ga wasu sassan jiki kamar ƙananan
magudanun jinni ( jijiyoyi) na:
·
Idanu
·
Zuciya
·
ƙoda
·
ƙwaƙwalwa
·
Fata
·
ƙafafu da sauransu, a sakamakon taruwar suga a
cikinsu. Yana kuma yi wa wasu jijiyoyin
Lakka aibu,
kamar na dubura da hanji da sauransu. Irin wannan illar ke wanzar da yawan
fitsari da jin ƙishirwa da zafin jiki da ciwon ƙoda da ciwon
mafitsara.
Yayin da suga ya yi yawa a cikin
jinni har yakan buge mutum ya faɗI a some. Haka idan ya yi ƙaranci,
musamman ga masu fama da matsalar. Wannan ne ya say a zama dole gare su das u
diga zuwa ana daidaita musu suga don ya kasance tsaka-tsaki.
Ana iya gadonsa. Saboda haka wanda
iyayensa da kakanninsa suka yi fama da matsalar, shi ma sai ya rinƙa zuwa ana
masa awon suga a ƙalla sau ɗaya a cikin shekara.
Zogale a
Fagen Warkar da Ciwon Sikari (suga)
Itaciyar zogale na taka muhimmiyar
rawa wajen magance matsalar ciwon suga. Sai dai akan samu wasu lokuttan sai an
haɗa tad a wasu
abubuwan wani lokacin kuwa ita kaɗai ta wadatar kamar yadda za a gani.
Ciwon Sukari
A nemi furen zogale a gama da citta
mai yatsu a dafa, a rinƙa sha kamar shayi. Yin haka yana maganin cutar
da ke haddasa yawan fitsari wato Diyabitis.
A haɗa zogale da yaɗiya a dake,
a dinga zubawa a ruwan zafi ana sha sau uku a yini, wato da safe da rana da
dare. Aiwatar da wannan haɗin kamar yadda aka zayyana yana kawar da ciwon
sikari da izinin Allah.
Haka kuma, wanda ke fama da irin
wannan lalurar, sai ya ɗebo ganyen
zogale tun da safe kafin rana ta fito. A shanya shi a wajen da ba hasken rana
har ya bushe. In ya bushe sai a rinƙa dafa shi
kamar shayi ana sha da madara, sau biyu a rana. A kula da zuwa wajen awo.Idan
ba sauran cutar sukari sai a daina sha.
Ciwon Hanta
Da Ƙoda
A nemo ganyen zogale da ‘ya’yan ɓaure, a daka
su har sai sun koma gari. Garin nan za a rinƙa sawa a
nono ko kunu, a sha sau uku a yini. Insha Allahu za a sami lafiya.
Tsakuwar
Ciki (Appendis)
A sami saiwar zogale a gama da
‘ya’yan kankana a dake su har su zama gari. Sai a rinƙa zuba garin
a nono ana sha. Insha Allah za a sami lafiya.
Tsutsar Ciki
Idan yaro na fama datsutsar ciki,
sai a sami ɗanyen ganyen
zogale, a wanke a ba mai fama da lalurar ya ci, sau biyu a rana.
Maganin
Bugun Aljani
Idan Aljani ya bugi mutun har ya faɗI, sai a
sami garin zogale a shaƙa masa a hanci. Zai yi saurin sakinsa. Wani
zubin ma aljanin kan yi Magana.
Kariya Da Buƙatun Zuci
Magunguna ne da akan yi amfani da su
don taimakon ɗan-Adam
wajen kare lafiyar jikinsa tare da biyan wasu buƙatunsa da
suka jiɓinci jin daɗin
rayuwarsa. A wannan haujin ma zogale na taka muhimmiyar rawa. Musamman idan aka
yi la’akari da amfanin da ake yi da ita ta ɓangarori kamar:
Hawan Jini
Da Ƙarin Kuzari
Sanya zogale cikin abinci ana ci,
yana maganin matsalar hawan jinni. Yana kuma ƙara wa mutun
kuzari a jikinsa.
Kare Kai
Daga Cuta
Magunguna ne da ke taimakawa mutun
wajen kare lafiyar jikinsa daga cuta da ke haifar masa da wata illa a jikinsa.
Akan yi amfani da zogale domin ƙoƙari dakatar
da wata cuta daga shiga cikin jikin mutun, ko kuma hana cutar yaɗuwa. Don
haka za a iya cewa zogale na maganin da ya danganci rigakafi tare da hana yaɗuwar cuta.
Hawan Jini
(tashin jini)
A sami albasa, a kasa ta
kashihuɗu, a yanka
kasha ɗaya bias huɗu na albasar
a gama da dafaffiyar zogale a ci. A aiwatar da wannan haɗI sau uku ko
huɗu a wata.
Yin haka na maganin hawan jinni, kamar yadda Jinju (1990:32) ya bayyana.
Magungunan
Biyan Buƙatun Zuciya
Magunguna ne da suka jiɓinci buƙatun rayuwar
ɗan Adam. Ta
wannan fuskar ma ana amfani da zogale domin neman samun biyan irin waɗannan buƙatun rayuwa.
Misalai daga cikin irin waɗannan buƙatun sun haɗa da:
Ƙara Yawan
Ruwan Mama ( nono)
A sami furen zogale a dafa shi tare
da zuma. Mace mai shayarwa ta rinƙa ci sau uku
a yini. Yin haka na ƙara yawan ruwan mama.
Ƙarin Nishaɗi
A sami zangarniyar zogale tare da
‘ya’yan da ke ciki, a haɗa da
kanunfari da citta da masoro da kimba a dake su, har sai sun koma gari. Sai a
riƙa
sawa a cikin abinci ana ci. Yin irin wannan haɗin na ƙara wa mata
ni’ima da nishaɗi.
Ƙara Ni’imar
Kwanciyar Aure
Haka kuma mata ma’aurata na iya
samun garin ganyen zogale a riƙa haɗa shi da
madara ko nono ana sha domin ƙarin ni’imar kwanciyar aure
da maigida. Amfani da wannan haɗin na ƙarasa mace
ta ni’imtu, kwanciyar aure da maigida ta
yi armashi sosai har kuma a kwaɗaitu da sake maimaitawa.
Sa Maigida
Saubatu
A haɗa sauyar zogale da sauyar
kankana da kanunfari a dafa su. Idan sun dafu, sai a tace rowan. Kana a nemi
mazarkwaila da zuma a zuba (saka) a cikin tataccin ruwan, sai a sake ɗora su kan
wuta har sai sun dafu. Idan suka dafu, sai a juye a rinƙa sha safe
da yamma. Za a ga mamaki. Wannan haɗin ya keɓanta ga mata
kawai.
Rage Ƙiba
A nemo ganyen zogale, a
tsabtace shi, a tafasa a rinƙa shan rowan kullum. Insha
Allah za a yi mamaki.
Ƙarin Ni’ima
Da Kuzari Ga Maza:
A nemo furen zogale tare da
‘ya’yanta, sai a shanya su cikin inuwa har su bushe, sai a haɗa da dabino
a dake su su zama gari. Garin za a rinƙa zubawa a
nono ko madarar peak ana sha. Wannan haɗin yana ƙara wa
namiji yawan rowan maniyyi da kuzari. Ana yi wa haɗin laƙabi da karya
gado saboda ingancinsa.
Tsaraka:
Asali da Ma’ana
Asalin Kalmar, Bahaushiyar kalma ce
wadda ke cikin tsarin sunayen kalmomin Hausa, jinsin mace. Ana tunanin cewa
Kalmar ta samo asali ne daga kalmomi biyu na Hausa wato tsara da kuma kayi
(kai). Kalmar tsara na iya ɗaukar ma’anar shirya ko gyara.
Kayi kuwa na nufin kai. Idan haɗa waɗannan
kalmomin da ke cikin jerin kalmomin aikatau, za su bayar da lafazin shirya
kai, ko kuma gyara kai. Da yake lafazin shirya kai da tsara
kai, duk ma’ana ɗayace, yau
da gobe ta yi halinta a sakamakon sassauyawar zamani da sauye-sauyen da shi
harshen kan fuskanta, sai Kalmominsuka rikiɗa suka komatsaraka. Sanin
kowa ne, tun kafin bayyanar musulunci, Bahaushe baya shiga kowane irin sha’ani
sai ya shirya masa. Shirin da ake aiwatar kuwa, yakan haɗa da neman
kare kai ko sa’a ko nasara ga dukkan lamarin da za a fuskanta.
Abin da ya ƙarfafa
guiwar ɗaukar wannan
ra’ayi shi ne, a Karin harshen Katsinanci, Kalmar tsaraka bayan
ma’anarta ta neman maganin sa’a a fagen sana’a tana kuma ɗauke da
ma’anar kwana a shirye, kamar yadda
Abraham (1962:878).
Tsaraka wani tsiro ne wanda masu
sana’ar sayar da dafaffen ganye da fura da nono da wasu abubuwa da dama kan ɗiba su saka
a cikin sana’arsu da ƙudurin kiran kasuwa, wato neman sa’a a yi saurin
sayar da abin da ake talla. Wannan haki na tsaraka, mata kan haɗa da shi
wajen ɗaurin lalle
domin samun kanwar hannu (samun sa’a ko kasuwa)
don haɓakar sana’a,
da cin nasara a fagen kasuwanci.
A luggace kuwa, Ƙamusoshin
Hausa sun ba da ma’anar tsaraka kamar yadda za a gani ɗaya bayan ɗaya:
Kano,
(2006:453) ya bayyana tsaraka da cewa, maganin da mutum yake yi don
samun kasuwa ta fuskar ciniki. A ma’anarsa ta biyu kuwa, sai ya bayyana ta da
cewa, neman sa’a wajen kamun kifi. Hasali an kawo karin magana, wadda Hausawa
ke cewa, “ Su babu tsaraka wanka ne”.
Ta yiyu,
wannan ne ya haifar da wanzuwar keɓaɓɓar Kalmar fannu a cikin lamarin
sarkanci wadda sarkawa ke kira gyandi wato addu’a ko maganin da ake
aiwatarwa domin neman sa’a.
Bargery, (1933:1030) ya kawo ma’anar
Kalmar tsaraka da cewa, duk wani abu da ɗankasuwa ke yin amfani da shi a
matsayin magani domin samun nasarar haɓakar kasuwancinsa. Ya kuma kawo wata
ma’ana da ke cewa: “ Hango haɗari a kuma kauce masa.”
Sai dai abin kula a nan shi ne, tsaraka
na iya kasancewa addu’a ko ‘yan ɗebe-ɗeben ganyaye ko hakukuwa ko
saƙe-saƙin itatuwa
waɗanda akan
murza ko a jiƙa domin shafa wa kayan sana’a ko aiki.
Zogale A
Matsayin Tsaraka
Hausawa na amfani da ganyen zogale
wajen yin tsaraka da ƙudurin samun sa’a a fagen saye da sayarwa. Mata
masu sayar da kaya iri daban-daban kan jiƙa ganyen
zogale a cikin ruwa, in ya jiƙa, sai a ɗauki ruwan a
yi wanka da su. Wasu kuwa, ganyen ne akan saka a cikin kayan sana’ar da nufin
samun kasuwa, sai kuwa a samu biyan buƙata.
Amfanin /
Muhimmancin Zogale A Ƙasar Hausa
A ƙasarHausa
ana kallon bishiyar zogale tamkar “ Nagge daɗi goma”. Wato komai na zogale abin
amfani ne.Ta kasance abin moriya ta fannin rayuwa daban-daban da ake iya
bayaninsu kamar haka:
Zogale don ƙawa ko
kwalliya:
Kasancewar bishiyar zogale mai yawan
amfani kamar yadda bayani ya gabata, akan yi amfani da wannan itaciya a kewaye harabar muhalli domin a yi wa gida
kwalliya. Wannan wani ƙari ne na daga ribar da ake samu daga itaciyar.
Zogale don
Magani
Masana da dama sun gabatar da
ayyukka daban-daban a lokutta daban daban kan gudummawar wannan itaciya mai
yawan albarka kan abin da ya shafi magani.
Tashin farko, bayani ya gabata
kan abin da ya shafi abinci. Wannan
babbar nasara ce, kuma magani babba da har yake kauda yunwa. Yunwa masifa ce
kuma cuta kuma zogale makami ce babba da ake amfani da ita wajen kawar da
wannan cuta. Ba nan kaɗai ba akwai
hanyoyi da yawa da ake bi wajen sarrafa zogale don yin magani.
Zogale Da
Kimiyyar Zamani
Kamar yadda zogale ke da suna
nau’i-nau’i a harshen Hausa dangane da yanayin bambancin muhalli da kuma Karin
harshe, haka take da sunaye daban-daban da ake ambaton ta da su, tun daga
harshen Latin da Faransanci da Girkanci da Indiyanci da sauransu. Wannan ne ya
haifar da wanzuwar sunaye daban-daban da aka kira ta da su a kundaye da ƙasidun
binciken da aka aiwatar game da zogale. Misali ana kiran ta Moringa Tree,
Moringa Oleifera. Akan kuma kira ta da suna: Drustick Tree, Horseradish
Tree. Tana ɗaya daga cikin
jerin itatuwan da Allah Ya albarkata da baiwa ta musamman wajen ƙara lafiyar
jiki tare da kasancewa garkuwar jiki don hana shigar cuta a cikinsa.
Binciken masana kimiyyar zamani ya
tabbatar da kasancewar zogale rumbun sinadarai masu yawan alfanu wajen kiwon
lafiyar al’umma, wanda ke da sauƙin mallaka
har ga matalauta. Ita ce mafi armashin zama kafar samar da sinadarin gina jiki
da ƙara
kuzari. A kimiyyance an tabbatar tana kwantar da cututtuka kamar: saukar da
hawan jini tare da taimakawa wajen samun isasshen barci. Wani aikin da zogale
za ta iya aiwatarwa ya haɗa da tace
ruwa tare da tsabtace su. Kuma tana daskarar da abubuwa masu illa (lahani) a
cikin jikin ɗan Adam.
Yayin da al’ummomi suka cigaba da
amfani da zogale a matsayin cimaka (abinci) don maganin yunwa da cuta a bisa
al’adu mabanbanta a sassa daban-daban na duniya. Haka kuma Romawa da Girkawa da
Misirawa kan tatsi (fidda) mai (oil) daga ‘ya’yanta wanda sukan sarrafa
shi wajen yin turare da man shafawa. A ƙarni na 19
gandayen zogale da ke yammacin ƙasar Indiya sun fitar da man
zogale zuwa ƙas ashen Turai don sarrafa shi wajen yin turare
da giris don amfanin na’urori. An
tabbatar da irin fa’idojin da ke ƙunshe a
cikin zogale ta hanyar binciken masana kimiyyar zamani. Ganyen zogale tun
fil-azal Allah Ya halicce shi kunshe da ninkin sinadarai nau’i-nau’i kamar
haka:
·
Sinadarin
bitamin “SI” (c) ninki bakwai (7) fiye da wanda ke cikin lemo.
·
Sinadarin
kalsiyam ninki huɗu (4) fiye
da wanda ke cikin madara.
·
Sinadarin
bitamin “E” (A) ninki huɗu (4) fiye da
wanda ke cikin karas.
·
Sinadarin
kanwa ninki uku (3) fiye da wanda ke cikin ayaba.
·
Sinadarin
furotin ninki biyu (2) fiye da wanda ke cikin kindirmo.
Dr.
Mercola ya bayyana cewa, zogale na ƙunshe da
bitamin da ma’adanan gina jiki da muhimman tsamin amino , antioxidants
da sauran su. Bincikensa ya tabbatar zogale na maganin ciwon suga
(diyabitis) da maganin kumburi, Cholesterol-lowering, tana kare jiki daga
cututtuka. ‘Ya’yan zogale kuwa za a iya amfani da su wajen tsabtace ruwan sha
fiye da wasu sinadiran zamani da ake amfani da su. Ya kuma nuna cewa, gayen
zogale yana tattare da sinadirai masu gina jiki, kamar furatainin da alli da beta
da carotene da bitamin “SI”(
c ) da potassium. Ana amfani da
ita a matsayin abinci da magani fiye da shekara 4000 da suka shuɗe. Binciken
nasa ya nuna zogale na tattare da abubuwa kamar haka:
·
Sinadarin
gina jiki ninki tara (9) fiye da wanda ke ƙunshe a
cikin kindirmo. (yoghut).
·
Sinadarin
bitamin “E” (A) ninki goma (10) fiye da wanda ke cikin karas.
·
Sinadarin
potassium ninki goma sha biyar (15) fiye da wanda ke cikin ayaba.
·
Sinadarin
kalsiyam (calcium) ninki goma sha bakwai (17) fiye da wanda ke cikin madara.
·
Sinadarin
bitamin “SI” (c) ninki goma sha biyu (12) fiye da wanda ke cikin lemo.
·
Sinadarin
iron ninki ishirin da biyar (25) fiye da wanda ke cikin alayyaho.
Dr.
mercola, ya ƙara da cewa, zogale na maganin ciwon sukari
saboda irin muhimman sinadaran da ke ƙunshe cikin
ganyenta waɗanda suka haɗa da isothiocyanates.
Ya kuma bayyana cewa, duk matar da ta rinƙa shan garin
ganyenzogale mai nauyin giram bakwai (7grm) a duk rana har tsawon wata uku,
sukarin jikinta zai ragu da kasha goma sha uku da rabi (13. 5) daga cikin ɗari (13.5%).
Haka zuba garin ganyen zogale mai nauyin giram hamsin (50grm) a cikin abinci,
ga masu fama da ciwon sukari, yana rage yawan sukarin da kasha ishirin da ɗaya bias ɗari (21%).
Ya kuma nuna ganyen zogale da kwasfarta da
‘ya’yanta suna ƙunshe da isothiocyanates, flavonoids
da kuma tsamin phenolic. Wannan ne yaba su damar mallakar sinadaran da
ke magance kumburi.Saboda haka ne a gargajiyance ake amfani da zogale wajen
maganin gyambon ciki (stomach ulcet). Manta yana maganin ciwon hanta domin yana
kare ta daga kumburin sha-ma-jika. Hasali ma mai ne da babu kamarsa. Ana sarrafa shi wajen kare abinci
daga lalacewa da wajen toye-toye da haɗa salad.Yana maganin amosanin gaɓɓai da hana
bushewar fatar jiki.
A cikin Duniyar Intanet a shafin Madina
Islamic Medicins, an bayyana zogale da cewa, itaciya ce mai ban al’ajabi wadda
Allah Ya sanya albarka da waraka a cikinta.
Ita abinci ce mai romon sinadaran da ke ƙara lafiya a
jiki. Don haka ne aka kira ta da suna Itaciyar Rayuwa (The Tree Of Life).
Ganyen zogale na ƙunshe da romon sinadari mai tarin yawa na
bitamin “E” (A) wanda ke ƙara wa idanun ɗan Adam lafiya da gani fiye
da bitamin “E” (A) da ke cikin karas har ninki huɗu (4). Sun kuma nuna cewa zogale na tattare da sinadarai masu
yawan gaske kamar:
·
Sinadarin
calcium mai sanya ƙashi da haƙoran ɗan Adam ƙwari da
lafiya ninki huɗu (4) fiye
da wanda ke cikin madara.
·
Sinadarin
bitamin SI (c) wanda ke ƙarfafa garkuwar jikin ɗan Adam don
yaƙi
da cututtuka masu kai farmaki ga lafiyar jiki, ninki bakwai (7) fiye da wanda
ke cikin lemo.
·
Sinadarin
bitamin “I” (E) da ke kyautata fata da lafiyar jiki.
Binciken
masana ilimin kimiyya game da itaciyar zogale ya bayyana zogale na:
·
Daidaita
sukarin da ke cikin jiki.
·
Rage
hawan jinni.
·
Ƙara wa mace mai shawarwa ruwan mama (nono).
·
Kasha
ƙwayoyin
cutar bakteriyal.
·
Wanke
ciki, idan aka ci kafin a ci wani abinci.
·
Kare
lafiyar hanta da ƙoda.
·
Ƙara kuzarin jiki.
·
Rage
ƙiba.
·
Gyara
ƙwaƙwalwa da
sauran su.
Zogale A
Idon Duniya
Itaciyar zogale ta shahara a ƙasashen
Afirika, musamman ma a ƙauyuka. Masana ilimin kimiyyar tsirrai sun kira
zogale da suna moringa.A ƙasashe da dama,
da wannan sunan aka san ta da shi.
Masu magungunan gargajiya sun jima
suna sarrafa ta wajen warkar da cututtuka da kuma matsayin abinci mai gina
jiki. Bayyanar nazarin ilimin kimiyya da bunƙasarsa ya
wanzar da bincike game da zogale a sassa daban-daban na duniya ciki kuwa har da
Nijeriya. Sakamakon binciken ne ya haifar da gano kimar ta, a matsayin magani
da abinci da kuma abin sarrafawa a masana’antu. A halin da ake ciki ana nomanta
a nahiyoyi daban-daban kamar Afirika da Amerika ta Kudu da Amerika Ta Tsakiya
da kuma ƙasasas ashenilanka da Indiya da Mexico da
Malaysiya da Filipin. Zogale na da saurin girma da jure wa fari. Tana yi a
wurare masu yalwatattun ruwan sama da kuma ƙarancinsu
kazalika kuma da yankuna masu zafi har ma da wuraren da babu ingantacciyar ƙasar
noma.Tana ɗaya daga
cikin itatuwa da aka fi sanin ta da yawan amfani a duk faɗin duniya.
Kusan komai na jikinta yana da amfani. Babu wani abun yasarwa a jikinta.
Ƙasar Indiya
ta zarce kowace ƙasa a duniya a fagen noman zogale. Ana noma kadada
38,000, inda ake samar da ɗanyen kwanson zogale mai nauyin ton miliyan ɗaya da dubu ɗari ɗaya zuwa ɗari uku
(1,100,000 – 1,300,000) a duk shekara.
An kafa Babbar Cibiyar Ƙasa Da Ƙasa da ke
gudanar da nazarin kayan lambuna, domin rage talauci da ƙarancin
rashin isasshen abinci mai gina jiki a ƙasashe masu
tasowa ta hanyar inganta hanyoyin samar da kayan lambu tare da sahihiyar hanyar
amfani da su. Daga cikin ayyukkan wannan cibiya sun haɗa da
binciken itaciyar zogale.
Ana cin ganyen zogale da kwansonta
da aka ɗebo tun yana
da taushi. A ƙasar Indiya kuwa ana haɗa kwanson (ɓawon ‘ya’yan
zogale) da wasu kayan lambu a yi salad da su. Ana cin ɗanyen
kwanson ko kuma bayan an dafa shi.
A ƙasashe
daban-daban ana magani da ganyen zogale da ɓawonta da saiwarta da furenta da
kuma ‘ya’yanta. Amfaninta bai taƙaita ga ci
da yin maganin gargajiya kawai ba. Saboda muhimmin sinadarin da ke ƙunshe
cikinta, ana safarar ta zuwa ƙasashen ƙetare domin
sayarwa. Kwansonta ya ƙunshe da sinadari kamar PENICILLIN masu kashe ƙwayoyin cuta
waɗanda ake
kira ANTIBIOTICS. Wannan ne ya sa ƙasashe kamar
Ingila da Japan da Kanada da wasu ƙas ashen
Gabas ta Tsakiya ke buƙatar ta sosai. Tun fiye da shekara goma da suka
shuɗe, wani
kamfanin ƙasar Indiya da ake kira da suna: “DRUM STICK
INDIA’ yake safarar kayan da aka sarrafa da
zogale. Kamfanin ya shahara da yin hulɗa da kamfanoni da hukumomin
aikin gona da na kayan abinci da na magunguna da kuma kamfunnan kayan kwalliya
(ado).
Fiye da shekara arba’in (40) da suka
shuɗe, Hukumar
Lafiya Ta Majalisar Ɗinkin Duniya ta yi amfani da itaciyar zogale
wajen kyautata lafiyar al’umma a ƙasashen da
talauci ya yi wa katutu. Masana sun tabbatar da cewa an ɓoye itaciyar
zogale ne, domin ɗimbin ribar
da ake samu daga gare ta, ta hanyar sarrafa ta ta fuskar magunguna da
kayayyakin kyautata lafiya dangin
bitamin (vitamins) da gishirin ma’adanai mai kare lafiyar jiki (miniral salts).
Wannan ne ya samanyan kamfanonin magunguna ba kasafai suke son bayyana
sinadarin da suke yin magunguna da shi ba, da kuma nau’in tsirran da suke tatso
sinadiran.
A nahiyar Afirika kuwa, hukumomi da cibiyoyin nazari da bincike sun
duƙufa
haiƙan
wajen nazarin itaciyar zogale (moringa). Dr. Nworo A. Ozumsa da ke Sashen
Nazarin Ƙwayoyin Cututtuka Na Jami’ar Nmandi Azikiwe,
Akwa, ya gudanar da wani bincike a kan zogale, ga abin da ya ce: “ Haƙiƙa, a ƙididdigar
baya-bayan nan da na aiwatar, na fahimci zogale na maganin cututtuka kimanin
tamanin da ɗaya (81).
Tana ma iya warkar da kusan dukkan cututtukan da ke addabar jikin ɗan Adam. A
can baya, mu masana kimiyyar zamani mun sha famar sukar masu magungunan
gargajiya da ke cewa, magani ɗaya yana warkar da cututtuka ishiri (20). Amm
yanzu a ilmance mun gano gaskiyar lamarin, domin an gano ganyen zogale na iya
warkar da cututtuka masu yawan gaske. Ganyen zogale na maganin ciwon sukari da
zazzaɓin cizon sauro
da rashin isasshen barci da dai sauran su.
Shi kuwa Dr. Ozumba, ya shekara goma
sha ɗaya (11)
yana nazarin itaciyar zogale. Ya bayyana cewa: “ tun da na gane sirrin da ke
kunshe cikin wannan itaciyar ban sake amfani da maganin ƙarin
gishirin ma’adanai da jiki ke buƙata (miniral
salts) irin wanda kamfanonin magunguna ke sarrafawa ba. Saboda aikinsa bai kai
ingancin wanda ke ƙunshe a cikin zogale ba. Masanin ya ƙara da cewa:
A matsayinmu na masana masu bincike, nauyin da ya rataya a wuyanmu shi ne, mu
yi azamar bunƙasa itaciyar zogale domin sarrafawa a
masana’antu. Kuma mu yi ƙoƙarin ƙara mata
kima.
Dr. I. M. Bugaje cewa ya yi: “
Amfanin zogale bai taƙaita ga fannin abinci ba, domin tana tace ruwa.
Idan aka fitar da mai da sauran sinadaran da ake buƙata,
tunkuzar ‘ya’yan zogale na iya tace ruwan sha da kawar da ƙwayoyin
halitta (bacteria) masu haifar da cututtuka”.Ya ƙara jaddada
cewa: “Muna iya tace ruwa ta amfani da ‘ya’yan zogale a maimakon alam (alib ko
alimu) wanda Nijeriya ke kasha biliyoyin daloli domin sayo shi daga ƙas ashen
waje. Bugu da ƙari, zogale ba ta da wata illa a jikin bil-Adam,
don haka tana nan bias yanayinta na ɗabi’a. alhali kuwa an san cewa alam
na haifar da cututtuka da dama wanda ya haɗa har da gurɓacewar jini.
Babban Daraktan Kamfanin AVUCO
Nigeria Limited Yohanna Dami cewa ya yi: “ Zogale tana maganin hawan jinida
zazzaɓin
cizon sauro da ciwon sukari tare da sauƙaƙe zafin
zazzaɓin da masu
ciwon ƙanjamau suke fama da shi. Su ma ‘ya’yan zogale
suna da mai (oil) mai daraja da ake sayarwa a
kan dalar Amirka goma($10) kowace lita ɗaya a kasuwar duniya.”
Shi ma Babban Daraktan Cibiyar
Bincike Da Bunƙasa Kayan Sarrafawa A Masana’antu (Raw Materials
Research and Development Council RMRDC), Farfesa Peter A. Onuwalu cewa yayi:”
Itaciyar zogale za ta taimaka wajen samar da man abinci tare da sauran tsirrai
masu samar da mai. A lokaci ɗaya noman zogale da sarrafa ta zai kawo mafita
ga matsalar samar da guraben aikin yi da
kuɗaɗen shiga
tare da kyautata lafiyar al’umma ta hanyar samar da tsabtataccen ruwan sha
wadatattu lafiyayyu.”.
Yayin da Farfesa Charles Wambede
yake nasa bayani cewa ya yi: “ Itaciyar zogale tana ƙunshe da
wasu fa’idoji kamar haka:
·
Ganyen
zogale yana ƙara ƙarfin
garkuwar jiki.
·
Tana
ƙara
kuzari.
·
Tana
taimakawa wajen zagayawar jini da bugawarsa.
·
Tana
taimakawa aikin ƙoda da hanta.
·
Tana
maganin gyambon ciki da sauransu
Masanin ya ƙara da cewa,
ganyen zogale yana ƙunshe da sinadarai nau’i-nau’i, masu yawa kamar
haka:
·
Ninki
bakwai (7) na bitamin SI (c) fiye da wanda ke cikin lemo.
·
Ninki
huɗu (4) na
sinadarin kalsiyam, fiye da wanda ke cikin madara.
·
Ninki
huɗu (4) na
bitamin E (A) fiye da wanda ke cikin karas.
·
Ninki
biyu (2) nafuratanin fiye da wanda ke cikin madara.
·
Ninki
uku (3) nasinadarin potassiumfiye da wanda ke cikin ayaba.
Ya
kuma nuna cewa ‘ya’yan zogale na ƙunshe da mai
(oil) wanda yawansa ya kai kimanin
kasha 38
zuwa 40 bisa ɗari
(38-40%). Wannan man yana ɗauke da sifofi irin na man zaitun wanda ya
shahara wajen daraja. Zogale za ta taimaka wajen magance ƙarancin
abinci mai gina jiki. Nomanta zai samar da aikin yi da hajar sarrafawa a
masana’antu, wanda zai taimaka matuƙa wajen bunƙasa tattalin
arziki da rage talauci a ƙasashe masu tasowa.
Kammalawa
Kamar yadda aka sani ne, zogale ko
zogala ba baƙon abu ba ce, musamman a karkarar da ke
farfajiyar ƙasar Hausa, domin tana cikin jerin abincin yau
da gobe. Sannu a hankali, mutanen da ke zaune a alƙaryu da
birane suka gano amfaninta, wadda tuni mutanen karkara suka daɗe suna
amfani da ita wajen aiwatar da magani domin magance nau’o’in cuwurwutar da ke
addabar su, sakamakon ɗinbin
sinadarin da ke jibge cikinta wanda Allah Mabuwayi Gagara Misali Ya halicce tad
a su. Irin waɗannan
sinadiran ne ya sa take ƙarfafa garkuwan jikin bani Adam da ke yaƙin
cututtukan da ke cikin jikin wanda duk ke amfani da ita. Kuma haƙora da gaɓoɓI da ƙasusuwan
jiki su ƙara ƙarfi da
inganci. Wannan bincike ya gano cewa, tana ƙarfafa gani
tare da ƙara lafiyar ido. Tana gina jikin ɗan Adam fiye
da yadda madara ke gina shi. Tana taimakawa wajen gyara fatar jiki.
A taƙaice za a
fahimci cewa, zogale na ƙunshed a fa’idoji masu tarin yawa. Daga cikinsu
akwai:
·
Magance
hawan jinni.
·
Ƙara rowan nonon mace mai shayarwa.
·
Daidaita
sukarin da ke cikin jinni.
·
Taimakawa
wajen narkar da abincin da aka ci.
·
Yaƙar tare da
kasha ƙwayoyin cutar Bakateriya.
·
Wanke
ciki.
·
Ƙara wa hanta
da ƙoda
lafiya.
·
Gyara
ƙwaƙwalwa.
·
Rage
ƙiba
ko taiɓa.
·
Ƙara wa bani Adam kuzari.
Irin wannan
alfanu da ke ƙunshe cikin zogale ne ya sa ake kallon bishiyar
zogale a ƙasar Hausa tamkar: “ Nagged aɗI goma”.
Wato komai nata abin amfani ne. ta kasance abin moriya ta fannin rayuwa
daban-daban.
MANAZARTA
Contact Us..
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.