Ticker

6/recent/ticker-posts

Hanyoyin Nazarin Jumla A Nahawun Hausa (1)

 Kundin digiri na farko wanda aka gabatar a Sashen Harsunan Nijeriya, Jami'ar Usmanu Danfodiyo, Sakkwato, Nijeriya

NA 

IBRAHIM HAMISU YUSUF

                                           BABI NAUKU

                  HANYOYIN NAZARIN JUMLA A TAKAICE

3.0 Shimfid’a


Babi na uku ya na dauke da muhimman abubuwa wad’anda suka shafi jumla ta hanyar azuzuwan kalmomin Hausa.  Wanda da ma taken  binciken shi ne hanyoyin nazarin jumla a nahawun Hausa, nazarin zai kawo kasha-kashen azuzuwan kalmomi da ra’ayin masana game da nahawun taciya har wa yau nazarin zai yi bayanin jumla ta hanyar yanki, Bayan nan sai nazarin jumla ta hanyar li’irabi inda za a kawo misalan bishiyoyin bisa ra’ayin masana sai nadewa ta biyo baya.

 

3.1 NAZARIN JUMLA TA HANYARAZUZUWAN KALMOMI


Bisa ga abin da Masana suka nuna cikin nazarin jumla ta hanyar azuzuwan kalmomi, wannan al’amari ya na da matukar mahimmanci ga mai nazarin harshe musamman harshen Hausa wajen gano azuzuwan kalmomi da kuma matsayi kowannensu a cikin jumla, domin masu nazari ko d’alibai ma’abota neman ilimin nahawun harshen Hausa domin ya zamo musu  ido wajen neman k’arin haske game da karatunsu, bayan haka a kawai wasu hanyoyi guda uku da Lamidi, (2000). A cikin wani littafi mai suna “Aspects of Chomskyan grammer”. Ya fito da wasu dokoki guda uku da ake amfani da su wajen nazarin jumla kamar haka:

i- Dokar Tsarin Yankin Suna (Phrase Structure Rules).

ii- Dokar Tsarin bar d’ai (Lebelled Brackets).

iii- Dokar Tsarin bishiyar li’irabi (Phrase Markers).

Duk wad’annan hanyoyin da masanin ya ambata a na amfani da su ne wajen nazarin jumla bisa k’a’ida.

3.1.1 Dokar Tsarin Yankin Suna (Phrase structure).  Wata hanya ce ta lura da yadda tsarin yankin jumlar ko sasan jumla ke zuwa bisa k’a’ida, da kuma lura da wasu abubuwa da suka ketowa cikin jumlar irinsu, S----NP, VP (verb phrase), wanda ya yi daidai da YSn, YAikt, BYnau, YHrf, YSf.

3.1.2 Dokar Tsarin bai d’aya (Leblled Brackets), wannan wata hanya ce ta bin tsari na musamman domin fito da jumla a cikin tsari da ya da ce,  a duk lokocin da aka bud’e ta tom dole sai an rufeta. Masali: “‘Dysn Ado/yaa na noma da karamar  fartanya hrfd’,” bayan haka yawancin jumlolim da ke zuwa da yankin suna da yankin bayanau (ybyn) da ko kuma yankin abin da aka yi Magana game da suna (YAkgsn).

3.1.3 Dokar Tsarin bishiyar li’irabi (Phrase markers) hanya ta uku da masanin ya bayyana da za a yi amfani da su wajen nazarin jumla watau bishiyar li’irabi. Li’irabi wata hanya ce ta yin amfani da zane bishiya li’irabi (diagram), wajen fito ma’anar jumla domin gane abubuwan da jumlar ta kunsa. Bayan haka wannan fannin yana bayyana yadda bishiyar li’irabin ya kamata ta zo bisa kan k’a’ida.

 

     3.2 NAZARIN JUMLA TA HANYAR YANKI


Bisa la’akari da yankunan jumla da kuma aikinnsu a cikin jumla, ba karamin al’’amari ba ne domin kuwa, da taimakonsu ne jumla ke ginuwa saboda yankunan ne ke kara fitowa da ma’anar abinda jumla ta kunsa. Bayan haka Akwai yankuna da Masana suka bayyana a wajen nazarin yankuna Kaman haka;

Masana da dama sun bayar da gud’ammuwa wajen fito da yanayin tsarin yankin  jumlar Hausa. A nan za a kawo gud’ummawar masana don nuna irin yadda suka fito da tsarin yankin suna na jumlar Hausa. Ga yadda suka yi bayani game da yankin suna:

  1. Amfani (1996:p80) ya bayyana mafayyaciya a matsayin d’aya daga cikin abubuwan da ke kawo sauyi a yankin suna na jumlar Hausa. Kuma ya yi bayanin cewa manyan azuzuwan kalmomin mafayyaciya a bayyane suke. Amfani ya yi bayani kan d’anyatau koma baya (PRM), wanda yake nuna jinsi (gender) da kuma adadi (number) a lokacin rakiyarsa.


A lura cewa ita wannan Kalmar ta d’anyatau koma baya, (PRM), wadda kuma mafayyaciya ce tana zuwa ne kawai bayan suna. Ga yadda ya yi bayanin zuwan nasu:

wannan nazarin zai bayyana yadda tsarin yankin suna da sauran yakuna yake kasancewa a jumlar Hausa. Yankin suna yana k’unshe da wasu muhimman kalmomi da ake kira ‘yan rakiya. ‘yan rakiyar  da kan zo tare da suna da dama, kad’an daga cikinsu sun had’a da: mafayyaciya da ajin sifa da k’irgau da manuni da wasu da dama.

‘Yan rakiyar da kan zo tare da suna, a yankin suna na jumlar Hausa, don nuna yadda fasalin tsarin suna yake kasancewa a jumlar Hausa.

A ciki an nuna yanayin rakiyar kowane d’an rakiya a lokacin da suke raka suna. Daya daga cikin abubuwan da aka maida hankali a kansu shi ne fasalin rakiyar mafayyaci da ajin sifa kan fito a bagire biyu a lokacin rakiyar da take yi wa suna. Abin da yake nuna fasalin rakiyar shi ne, manunin bagire. Nazarin ya fito da bayanin yadda manunin bagire kan kasance a lokutan rakiyar, idan ajin sifa ya zo kafin suna shi manunin bagire ya kasance na k’wayoyin ma’anar su -n da -r. idan kuma ta zo ne bayan suna sai k’wayoyin ma’anar su d’auki sigar wasalin k’arshe na ajin sifar da suka zo tare.

 

Yaaro                           n

 

N                             PRM

 

Haka kuma mafayyaciya da adadi suna zuwa bayan suna kamar yadda misali na (ii) da (iii) za su nuna:

 

  1.   Yaro                       n                      nan


 

 

 

N                      Agr                    Jinsi

iii.   Mutane                             kad’an

 

Suna                            Adadi

Wasu ayukkan da masana suka yi kan yankin suna na jumlar Hausa su ne na Tuller (1986) da Yusuf (1991). Nazarin Tuller ya bada muhimmiyar gudummawa wajen warware matsalar fahimta game da matsayin k’wayar ma’anar manunin bagire da Galadanci (1976) ya kira tada mahad’i (linker element).

 

 

Yankin Suna

A wannan ‘bangare za a yi nazarin yankin suna  (YSn). Yankin suna (YSn) shi ma wani mahimmin yanki ne a cikin jumla. Kowace jumla tilas ne ta k’unshi suna aikau wanda yake a ko da yaushe yakan zo ne a matsayin yankin suna a cikin jumla. Wani abin lura kuma shi ne, yankin suna yakan zo  a matsayin kar’bau (K’b).  Ga misali:

 

(i) ‘DYSnAikauAudud’  ya  a  sayi  ‘DYSnk’bgidad’.

(ii) ‘DYSnAikauAudu fariid’ ya a sayi ‘DYSnk’bk’aramin gidad’.

Ga yadda abin yake a bisa bishiyar li’irabi:

 

J

 

 

 

YSn                                YAfgSn

 

 

KN                       YA

 

 

Sn              maf        Lokt   Aik          YSn

 

Sn

Audu              ya           -a     sayi          gida

A wannan misalin yankin suna yana d’auke da wasu kalmomi, wato ‘Audu’ da ‘gida’. Ana kiran inda suna ‘Audu’ ya fito da yankin suna aikau. sannan kuma yankin da sunan ‘gida’ ya fito shi ne yankin suna kar’bau. Kalmar aikatau a  cikin jumlar ita ce ‘sayi’. Zuwan kalmar aikatau da kalmar suna kar’bau a yanki d’aya shi ya hana a kira yankin da yankin aiki ko yankin aikatau. Saboda kowanne d’aya daga cikin su yana cin gashin kansa ne.

Masana irinsu, Kraft da Kirk–Greene (1973) da Galadanci (1976), da Skinner (1977) da Bagari (1986) da Jinju (1986) da Yusuf (1991) da Yalwa (1995) da Amfani (1996) da Sani (1999) da Newman (2000) da Jaggar (2001), duk sun yarda da wannan bayani da a ka yi game da tsarin yankin suna (YSn) da abin da ya kunsa.

Yankin Harafi

Yankin harafi (YHrf), yana tafiya tare da yankin suna (YSn) kafad’a – da - kafad’a (wani lokaci ma har ‘yan rakiya kan shigo cikin yankin). Wato yankin ya k’unshi harafi (Hrf) da kuma yankin suna (YSn). Haka kuma ana samun zuwan yankin harafi (YHrf) ya zo tare da bayanau (YByn). Ga Misali:

YHrf         Hrf    +                   YSn + YByn

YHrf

 

 

Hrf                                                            YSn

 

 

Sn

 

a                                                                  k’asa

Ga misali: Yankin harafi a cikin jumla, domin fito da bayanin fili.

 

Adamu / ya       na         noma   ‘D da babbar fartanyad’YHrfd’.

 

Hrf      Sf            Sn

YSn                        YAfgSn

 

Yankin harafi a cikin wannan jumla shi ne:

da / babbar fartanya.

 

Hrf                    Ysn

 

 

Yankin Sifa

Yankin sifa (YSf) ya k’unshi sifa ita kad’ai, ko tare da d’anrakiya. Ga yadda abin yake kasancewa.

 

 

 

 

(a)     YSf                  (b)                           YSf

 

 

Sf                                             YSf             YSn

Sn

 

Ga misalin yankin sifa a cikin jumla:-

(a)  Yakubu / ya a sayoo sabuwar mootaa.

 

YSn                    YAfgSn

Yankin sifa a cikin wannan jumla shi ne;

sabuwa  r          mootaa.

 

Sf       Mb   Sn

Ga yadda yankin sifa yake a bishiyar li’irabi:

 

YSf

 

Sf                                    YSn

 

Mb                                    Sn

 

Sàbùwá      r                      Mótà

 

Yankin Bayanau

Yankin bayanau (YByn), yanki ne da yake fitowa a cikin yankin aikatau na jumla. Yana yin k’arin bayani ne ga aikatau, domin a fahimce shi da kyau. Kamar sauran sassan jumla, shi ma yankin bayanau (YByn), kalmar bayanau ke jagorantar yankin. Misali:

Musa  ya  a wuce d’azu

|angaren bayanau a cikin wannan jumlar shi ne, ‘Dd’azud’.

 

 

Yankin Aikatau

Yankin aikatau (YA) wani mahimmin yanki ne a jumlar Hausa. Aikatau (Aik) shi ne ginshik’i a yankin aikatau (YA). A k’alla akwai aikatau iri biyu a Hausa. Akwai aikatau so – kar’bau (Aik. SK), da kuma aikatau k’i – kar’bau (Aik. K’k). Idan yankin aikatau ya k’unshi aikatau so – kar’bau (Aik. SK), to yankin kan d’auki yankin suna (YSn), a matsayin kar’bau (Sn K’b). Misali:

Ali /  ya   a  ‘DYA’DAik.SKsayid’’D YSn ‘D  gidad’Snk’bd’.

YSn     YAfgSn

A wannan jumlar yankin aikatau (YA), shi ne “sayi gida”. Yankin aikatau  ya k’unshi aikatau so - kar’bau “sayi” da yankin suna “gida”. Idan kuma jumla ta k’unshi aikatau k’i - kar’bau ne, yankin aikatau zai kasance da aikatau ne kawai, ba tare da wani d’anrakiya ba. Misali:

Ali  /   ya   a ‘DYA’D  tafid’AikK’Kd’.

YSn     YAfgSn

A wannan jumlar yankin aikatau shi ne, “tafi”. A nan yankin aikatau ya k’unshi kalmar aikatau “tafi” kad’ai. Tafi aikatau ne k’i - kar’bau. Don haka a jumlar ba suna kar’bau.

YA

 

 

YA

AikSk                                                         YSn

AikK’k                                                                                                                                Sn

 

tafi                                                        Sayi                                                         gida

 

 

 

 

 

3.3 NAZARIN JUMLA TA HANYAR BISHIYAR LI’IRABI


Nazarin jumla ta hanyar bishiyar li’irabi ta la’akari da abin da ke faruwa a li’irabin da kuma yadda ake fasalta bishiyar li’irabi tare da nuna kowane kalma da ke tattare a cikin jumla da irin yankunan da suka keto a cikin li’irabi, bayan haka anan kawo su  daga kowane bangare na azuzuwan kalmomin hausa da ake dasu da kuma misali daga kowane bangare xa ya zo a cikin azuzuwan kalmomin domin a ga yadda suke a cikin jumla da li’irabi.

 

YANKIN HARAFI:                  YHrf                    Hrf + YSA + YByn

A sama

YHrf            Hrf +   Ysn

YSn                                Sn

Sn                                   Sama

Hrf                                  a

YHrf

Hrf         Ysn

a             sn

Sama

Da k’aramar fartanya

YHrf            Hrf + Ysn

Ysn            Sf + Sn

Sf             k’arama

Sn             fartanya

Hrf             da

YHrf

Hrf             Ysn

Sf     Dik      Sn

da     k’arama    (r)   fartanya

 

YANKIN SIFA: Ysf                Sf +Ysn                          sabuwar huulaa

Ysn             Sn

Sn             hula

Sf           sabuwa

Ysf                                                                                           Ysf

Sf                     Ysn                                                                        Sf        Ysn

Sabuwa  mb         sn                                                                                       sn

r    huulaa                                                             Sabuwar    Huulaa

 

 

YANKIN BAYANAU: YByN          BYN

Kande ta a wuce xazu.

YByn              Byn

Byn             d’azu

 

 

YByn

 

Byn

d’azu

Ladidi ta na daka a hankali

YByn              Byn

Byn             a hankali

Ybyn

Byn

A hankali

Aisha ta a je makaranta jiya

YByn              Byn

Byn             jiya

YByn

Byn

Jiya

YANKIN AIKATAU  YA           AK + Ysn

Ya a sayi gida

Ya         aik + Ysn

Ysn           sn

Sn           gida

Aik            sayi

 

YA

Aik sk’                  Ysn

sn

Sayi          gida

 

Buba ya a tafi

YA           AIK

AIK         tafi

Ya

AIK kq

Tafi

Yasir ya a wanke kaya

YA             Aik+Ysn

Ysn            SN

Sn             kaya

Aik             wanke

Ya

Aik       Ysn

Sn

Wanke      Kaya

 

 

YANKIN SUNA

Tanko ya a sayi gida                                                                      J

Ysn              YAfgsn                                                               Ysn     Yafgsn

YAfgsn          KN+YA                                                              Sn         KN            YA

KN           mal+Lokt                                                                         maf   Lokt  Aik     Ysn2

Maf            ya                                                          Audu        ya      -a      Sayi             gida

Lokt            a

YA            Aik +Ysn

Aik             Sayi

Ysn2         Sn

Sn             gida

Ysn2           Sn

Sn             Audu

Audu ya a sayi babban gida

YSN             TAfgsn

YAfgsn             KN+YA

KN              maf + Lokt

Maf            ya

Lokt            a

Aik            Aik + Ysn2

Aik            sayi

Ysn2           Sf + Sn

Sf           babbba

Sn             gida

J

Ysn      YAfgsn

Sn          KN             YA

maf       Lokt   Aik     Ysn2

Sf         Sn

Audu          ya            -a       sayi    Babba     gida

 

Audu ya a nome wata ‘yar gona

Ysn              YAfgsn

YAfgsn-KN+YA
KN              maf + lokt

Maf            ya

Lokt             a

YA            Aik+YSn

AIK            Nome

YSn            KN +Sn

Kn             maf +isgl

Maf            wata

Tsgl            ’yar                               J

Sn            gona

Ysn              sn              Ysn                          YAfgs

Sn                    KN                   YA

maf          Lokt   Aik                    YSn

KN              sn

maf                   Tsgl

Audu   ya    -a    nome   wata         ‘yar        gona

Sn           Audu

Audu ya na wanke kaayaa

Ysn           YAfgsn

YAfgsn            KN + YA

KN              maf + lokt

Ysn            Sn

Sn             Audu

 

 

J

Ysn                  YAfgsn

sn              KN                               YA

maf                 Lokt    Aik                    Ysn

Ysf      Dkb       sn

Audu         ya                   -a       sayi          babba    (n)        gida

Wannan katangan ta a rushe

YSN             YAfgsn

YAfgsn              KN+YA

KN            maf+Lokt

Maf            ta

Lokt             a

Ya             Aik

Aik              rushe

Ysn             mafmn +Sn

Maf            wannan                           J

Sn             Katanga

Ysn                                                             YAfgsn

Maf mn                        Sn           Dkb               Kn                             Ya

maf                        Lokt        Aik

Wannan               Katanga      -n      ta                             -a         rushe

 

 

3.4 Nad’ewa


Wannan babin na uku, ya fara ne da shimfad’a a mtsayin gabatarwa daga baya sai kuma nazarin jumla ta hanyar azuzuwan kalmomi ya biyu baya. Sai kuma nazarin jumla ta hanyar yanki  da kuma nazarin jumla ta hanyar bishiyar li’irabi suka zo a jere wanda daga nan nad’ewa ta zo a matsayin marufin babin.

 

 

 

 

 

 

Post a Comment

0 Comments