NA
IBRAHIM HAMISU YUSUF
BABI NAUKU
HANYOYIN NAZARIN JUMLA A TAKAICE
3.0 Shimfid’a
Babi na uku ya na dauke da muhimman abubuwa wad’anda suka shafi jumla ta hanyar azuzuwan kalmomin Hausa. Wanda da ma taken binciken shi ne hanyoyin nazarin jumla a nahawun Hausa, nazarin zai kawo kasha-kashen azuzuwan kalmomi da ra’ayin masana game da nahawun taciya har wa yau nazarin zai yi bayanin jumla ta hanyar yanki, Bayan nan sai nazarin jumla ta hanyar li’irabi inda za a kawo misalan bishiyoyin bisa ra’ayin masana sai nadewa ta biyo baya.
3.1 NAZARIN JUMLA TA HANYARAZUZUWAN KALMOMI
Bisa ga abin da Masana suka nuna cikin nazarin jumla ta hanyar azuzuwan kalmomi, wannan al’amari ya na da matukar mahimmanci ga mai nazarin harshe musamman harshen Hausa wajen gano azuzuwan kalmomi da kuma matsayi kowannensu a cikin jumla, domin masu nazari ko d’alibai ma’abota neman ilimin nahawun harshen Hausa domin ya zamo musu ido wajen neman k’arin haske game da karatunsu, bayan haka a kawai wasu hanyoyi guda uku da Lamidi, (2000). A cikin wani littafi mai suna “Aspects of Chomskyan grammer”. Ya fito da wasu dokoki guda uku da ake amfani da su wajen nazarin jumla kamar haka:
i- Dokar Tsarin Yankin Suna (Phrase Structure Rules).
ii- Dokar Tsarin bar d’ai (Lebelled Brackets).
iii- Dokar Tsarin bishiyar li’irabi (Phrase Markers).
Duk wad’annan hanyoyin da masanin ya ambata a na amfani da su ne wajen nazarin jumla bisa k’a’ida.
3.1.1 Dokar Tsarin Yankin Suna (Phrase structure). Wata hanya ce ta lura da yadda tsarin yankin jumlar ko sasan jumla ke zuwa bisa k’a’ida, da kuma lura da wasu abubuwa da suka ketowa cikin jumlar irinsu, S----NP, VP (verb phrase), wanda ya yi daidai da YSn, YAikt, BYnau, YHrf, YSf.
3.1.2 Dokar Tsarin bai d’aya (Leblled Brackets), wannan wata hanya ce ta bin tsari na musamman domin fito da jumla a cikin tsari da ya da ce, a duk lokocin da aka bud’e ta tom dole sai an rufeta. Masali: “‘Dysn Ado/yaa na noma da karamar fartanya hrfd’,” bayan haka yawancin jumlolim da ke zuwa da yankin suna da yankin bayanau (ybyn) da ko kuma yankin abin da aka yi Magana game da suna (YAkgsn).
3.1.3 Dokar Tsarin bishiyar li’irabi (Phrase markers) hanya ta uku da masanin ya bayyana da za a yi amfani da su wajen nazarin jumla watau bishiyar li’irabi. Li’irabi wata hanya ce ta yin amfani da zane bishiya li’irabi (diagram), wajen fito ma’anar jumla domin gane abubuwan da jumlar ta kunsa. Bayan haka wannan fannin yana bayyana yadda bishiyar li’irabin ya kamata ta zo bisa kan k’a’ida.
3.2 NAZARIN JUMLA TA HANYAR YANKI
Bisa la’akari da yankunan jumla da kuma aikinnsu a cikin jumla, ba karamin al’’amari ba ne domin kuwa, da taimakonsu ne jumla ke ginuwa saboda yankunan ne ke kara fitowa da ma’anar abinda jumla ta kunsa. Bayan haka Akwai yankuna da Masana suka bayyana a wajen nazarin yankuna Kaman haka;
Masana da dama sun bayar da gud’ammuwa wajen fito da yanayin tsarin yankin jumlar Hausa. A nan za a kawo gud’ummawar masana don nuna irin yadda suka fito da tsarin yankin suna na jumlar Hausa. Ga yadda suka yi bayani game da yankin suna:
- Amfani (1996:p80) ya bayyana mafayyaciya a matsayin d’aya daga cikin abubuwan da ke kawo sauyi a yankin suna na jumlar Hausa. Kuma ya yi bayanin cewa manyan azuzuwan kalmomin mafayyaciya a bayyane suke. Amfani ya yi bayani kan d’anyatau koma baya (PRM), wanda yake nuna jinsi (gender) da kuma adadi (number) a lokacin rakiyarsa.
A lura cewa ita wannan Kalmar ta d’anyatau koma baya, (PRM), wadda kuma mafayyaciya ce tana zuwa ne kawai bayan suna. Ga yadda ya yi bayanin zuwan nasu:
wannan nazarin zai bayyana yadda tsarin yankin suna da sauran yakuna yake kasancewa a jumlar Hausa. Yankin suna yana k’unshe da wasu muhimman kalmomi da ake kira ‘yan rakiya. ‘yan rakiyar da kan zo tare da suna da dama, kad’an daga cikinsu sun had’a da: mafayyaciya da ajin sifa da k’irgau da manuni da wasu da dama.
‘Yan rakiyar da kan zo tare da suna, a yankin suna na jumlar Hausa, don nuna yadda fasalin tsarin suna yake kasancewa a jumlar Hausa.
A ciki an nuna yanayin rakiyar kowane d’an rakiya a lokacin da suke raka suna. Daya daga cikin abubuwan da aka maida hankali a kansu shi ne fasalin rakiyar mafayyaci da ajin sifa kan fito a bagire biyu a lokacin rakiyar da take yi wa suna. Abin da yake nuna fasalin rakiyar shi ne, manunin bagire. Nazarin ya fito da bayanin yadda manunin bagire kan kasance a lokutan rakiyar, idan ajin sifa ya zo kafin suna shi manunin bagire ya kasance na k’wayoyin ma’anar su -n da -r. idan kuma ta zo ne bayan suna sai k’wayoyin ma’anar su d’auki sigar wasalin k’arshe na ajin sifar da suka zo tare.
Yaaro n
N PRM
Haka kuma mafayyaciya da adadi suna zuwa bayan suna kamar yadda misali na (ii) da (iii) za su nuna:
- Yaro n nan
N Agr Jinsi
iii. Mutane kad’an
Suna Adadi
Wasu ayukkan da masana suka yi kan yankin suna na jumlar Hausa su ne na Tuller (1986) da Yusuf (1991). Nazarin Tuller ya bada muhimmiyar gudummawa wajen warware matsalar fahimta game da matsayin k’wayar ma’anar manunin bagire da Galadanci (1976) ya kira tada mahad’i (linker element).
Yankin Suna
A wannan ‘bangare za a yi nazarin yankin suna (YSn). Yankin suna (YSn) shi ma wani mahimmin yanki ne a cikin jumla. Kowace jumla tilas ne ta k’unshi suna aikau wanda yake a ko da yaushe yakan zo ne a matsayin yankin suna a cikin jumla. Wani abin lura kuma shi ne, yankin suna yakan zo a matsayin kar’bau (K’b). Ga misali:
(i) ‘DYSnAikauAudud’ ya a sayi ‘DYSnk’bgidad’.
(ii) ‘DYSnAikauAudu fariid’ ya a sayi ‘DYSnk’bk’aramin gidad’.
Ga yadda abin yake a bisa bishiyar li’irabi:
J
YSn YAfgSn
KN YA
Sn maf Lokt Aik YSn
Sn
Audu ya -a sayi gida
A wannan misalin yankin suna yana d’auke da wasu kalmomi, wato ‘Audu’ da ‘gida’. Ana kiran inda suna ‘Audu’ ya fito da yankin suna aikau. sannan kuma yankin da sunan ‘gida’ ya fito shi ne yankin suna kar’bau. Kalmar aikatau a cikin jumlar ita ce ‘sayi’. Zuwan kalmar aikatau da kalmar suna kar’bau a yanki d’aya shi ya hana a kira yankin da yankin aiki ko yankin aikatau. Saboda kowanne d’aya daga cikin su yana cin gashin kansa ne.
Masana irinsu, Kraft da Kirk–Greene (1973) da Galadanci (1976), da Skinner (1977) da Bagari (1986) da Jinju (1986) da Yusuf (1991) da Yalwa (1995) da Amfani (1996) da Sani (1999) da Newman (2000) da Jaggar (2001), duk sun yarda da wannan bayani da a ka yi game da tsarin yankin suna (YSn) da abin da ya kunsa.
Yankin Harafi
Yankin harafi (YHrf), yana tafiya tare da yankin suna (YSn) kafad’a – da - kafad’a (wani lokaci ma har ‘yan rakiya kan shigo cikin yankin). Wato yankin ya k’unshi harafi (Hrf) da kuma yankin suna (YSn). Haka kuma ana samun zuwan yankin harafi (YHrf) ya zo tare da bayanau (YByn). Ga Misali:
YHrf Hrf + YSn + YByn
YHrf
Hrf YSn
Sn
a k’asa
Ga misali: Yankin harafi a cikin jumla, domin fito da bayanin fili.
Adamu / ya na noma ‘D da babbar fartanyad’YHrfd’.
Hrf Sf Sn
YSn YAfgSn
Yankin harafi a cikin wannan jumla shi ne:
da / babbar fartanya.
Hrf Ysn
Yankin Sifa
Yankin sifa (YSf) ya k’unshi sifa ita kad’ai, ko tare da d’anrakiya. Ga yadda abin yake kasancewa.
(a) YSf (b) YSf
Sf YSf YSn
Sn
Ga misalin yankin sifa a cikin jumla:-
(a) Yakubu / ya a sayoo sabuwar mootaa.
YSn YAfgSn
Yankin sifa a cikin wannan jumla shi ne;
sabuwa r mootaa.
Sf Mb Sn
Ga yadda yankin sifa yake a bishiyar li’irabi:
YSf
Sf YSn
Mb Sn
Sà bùwá r MótÃ
Yankin Bayanau
Yankin bayanau (YByn), yanki ne da yake fitowa a cikin yankin aikatau na jumla. Yana yin k’arin bayani ne ga aikatau, domin a fahimce shi da kyau. Kamar sauran sassan jumla, shi ma yankin bayanau (YByn), kalmar bayanau ke jagorantar yankin. Misali:
Musa ya a wuce d’azu
|angaren bayanau a cikin wannan jumlar shi ne, ‘Dd’azud’.
Yankin Aikatau
Yankin aikatau (YA) wani mahimmin yanki ne a jumlar Hausa. Aikatau (Aik) shi ne ginshik’i a yankin aikatau (YA). A k’alla akwai aikatau iri biyu a Hausa. Akwai aikatau so – kar’bau (Aik. SK), da kuma aikatau k’i – kar’bau (Aik. K’k). Idan yankin aikatau ya k’unshi aikatau so – kar’bau (Aik. SK), to yankin kan d’auki yankin suna (YSn), a matsayin kar’bau (Sn K’b). Misali:
Ali / ya a ‘DYA’DAik.SKsayid’’D YSn ‘D gidad’Snk’bd’.
YSn YAfgSn
A wannan jumlar yankin aikatau (YA), shi ne “sayi gida”. Yankin aikatau ya k’unshi aikatau so - kar’bau “sayi” da yankin suna “gida”. Idan kuma jumla ta k’unshi aikatau k’i - kar’bau ne, yankin aikatau zai kasance da aikatau ne kawai, ba tare da wani d’anrakiya ba. Misali:
Ali / ya a ‘DYA’D tafid’AikK’Kd’.
YSn YAfgSn
A wannan jumlar yankin aikatau shi ne, “tafi”. A nan yankin aikatau ya k’unshi kalmar aikatau “tafi” kad’ai. Tafi aikatau ne k’i - kar’bau. Don haka a jumlar ba suna kar’bau.
YA
YA
AikSk YSn
AikK’k Sn
tafi Sayi gida
3.3 NAZARIN JUMLA TA HANYAR BISHIYAR LI’IRABI
Nazarin jumla ta hanyar bishiyar li’irabi ta la’akari da abin da ke faruwa a li’irabin da kuma yadda ake fasalta bishiyar li’irabi tare da nuna kowane kalma da ke tattare a cikin jumla da irin yankunan da suka keto a cikin li’irabi, bayan haka anan kawo su daga kowane bangare na azuzuwan kalmomin hausa da ake dasu da kuma misali daga kowane bangare xa ya zo a cikin azuzuwan kalmomin domin a ga yadda suke a cikin jumla da li’irabi.
YANKIN HARAFI: YHrf Hrf + YSA + YByn
A sama
YHrf Hrf + Ysn
YSn Sn
Sn Sama
Hrf a
YHrf
Hrf Ysn
a sn
Sama
Da k’aramar fartanya
YHrf Hrf + Ysn
Ysn Sf + Sn
Sf k’arama
Sn fartanya
Hrf da
YHrf
Hrf Ysn
Sf Dik Sn
da k’arama (r) fartanya
YANKIN SIFA: Ysf Sf +Ysn sabuwar huulaa
Ysn Sn
Sn hula
Sf sabuwa
Ysf Ysf
Sf Ysn Sf Ysn
Sabuwa mb sn sn
r huulaa Sabuwar Huulaa
YANKIN BAYANAU: YByN BYN
Kande ta a wuce xazu.
YByn Byn
Byn d’azu
YByn
Byn
d’azu
Ladidi ta na daka a hankali
YByn Byn
Byn a hankali
Ybyn
Byn
A hankali
Aisha ta a je makaranta jiya
YByn Byn
Byn jiya
YByn
Byn
Jiya
YANKIN AIKATAU YA AK + Ysn
Ya a sayi gida
Ya aik + Ysn
Ysn sn
Sn gida
Aik sayi
YA
Aik sk’ Ysn
sn
Sayi gida
Buba ya a tafi
YA AIK
AIK tafi
Ya
AIK kq
Tafi
Yasir ya a wanke kaya
YA Aik+Ysn
Ysn SN
Sn kaya
Aik wanke
Ya
Aik Ysn
Sn
Wanke Kaya
YANKIN SUNA
Tanko ya a sayi gida J
Ysn YAfgsn Ysn Yafgsn
YAfgsn KN+YA Sn KN YA
KN mal+Lokt maf Lokt Aik Ysn2
Maf ya Audu ya -a Sayi gida
Lokt a
YA Aik +Ysn
Aik Sayi
Ysn2 Sn
Sn gida
Ysn2 Sn
Sn Audu
Audu ya a sayi babban gida
YSN TAfgsn
YAfgsn KN+YA
KN maf + Lokt
Maf ya
Lokt a
Aik Aik + Ysn2
Aik sayi
Ysn2 Sf + Sn
Sf babbba
Sn gida
J
Ysn YAfgsn
Sn KN YA
maf Lokt Aik Ysn2
Sf Sn
Audu ya -a sayi Babba gida
Audu ya a nome wata ‘yar gona
Ysn YAfgsn
YAfgsn-KN+YA
KN maf + lokt
Maf ya
Lokt a
YA Aik+YSn
AIK Nome
YSn KN +Sn
Kn maf +isgl
Maf wata
Tsgl ’yar J
Sn gona
Ysn sn Ysn YAfgs
Sn KN YA
maf Lokt Aik YSn
KN sn
maf Tsgl
Audu ya -a nome wata ‘yar gona
Sn Audu
Audu ya na wanke kaayaa
Ysn YAfgsn
YAfgsn KN + YA
KN maf + lokt
Ysn Sn
Sn Audu
J
Ysn YAfgsn
sn KN YA
maf Lokt Aik Ysn
Ysf Dkb sn
Audu ya -a sayi babba (n) gida
Wannan katangan ta a rushe
YSN YAfgsn
YAfgsn KN+YA
KN maf+Lokt
Maf ta
Lokt a
Ya Aik
Aik rushe
Ysn mafmn +Sn
Maf wannan J
Sn Katanga
Ysn YAfgsn
Maf mn Sn Dkb Kn Ya
maf Lokt Aik
Wannan Katanga -n ta -a rushe
3.4 Nad’ewa
Wannan babin na uku, ya fara ne da shimfad’a a mtsayin gabatarwa daga baya sai kuma nazarin jumla ta hanyar azuzuwan kalmomi ya biyu baya. Sai kuma nazarin jumla ta hanyar yanki da kuma nazarin jumla ta hanyar bishiyar li’irabi suka zo a jere wanda daga nan nad’ewa ta zo a matsayin marufin babin.
Wani yaro yamari yarinya Afede Arataye shi a bishiyar mi’irabi
ReplyDeleteWani yaro yamari yarinya
ReplyDelete