Citation: Nazir Ibrahim Abbas & Muhammad Mustapha Umar (2017). Ƙwayoyin Ma’anar –inne da –ayye da kuma –a A ƘIrar Wasu Kalmomin Jam’i Da Kuma Jinsi A Karin Harshen Sakkwatanci. Yobe Journal of Language, Literature and Culture (YOJOLLAC), Vol. 5. Department of African Languages and Linguistics, Yobe State University, Damaturu, Nigeria. ISSN 2449-0660
ƘWAYOYIN
MA’ANAR –inne da –ayye da kuma –a A ƘIRAR
WASU KALMOMIN JAM’I DA KUMA JINSI A KARIN HARSHEN SAKKWATANCI
Daga
Nazir
Ibrahim Abbas
Da
Muhammad
Mustapha Umar
ABSTRACT
Morphology
is the branch of linguistics which studies the internal structure of words and
rules governing word formation in a language, it is the second step preceded by
phonetics and phonology. In Hausa dialectal studies variations can be seen in
special forms in all branches of linguistics from phonetics/phonology,
morphology, syntax as well as semantics. This paper intends to discuss some
variations between Sakkwatanci dialect and standard Hausa in the use of some
affixation. The paper will highlight the affixations and how they are been used
in Sakkwatanci dialect in plural and gender formation and how this formation
differ with standard Hausa variety.
Tsakure
Ginin
kalma wani ɓangare ne na nazarin kimiyyar harshe
wanda ke samar da kalmomi a harshe, wanda shi ne mataki na biyu ba ya ga ilimin
furuci ko tsarin sauti. A nazarin karin
harshen Hausa kuwa ana iya ganin wuraren da kare-karen harshen suka sha bamban
tun daga matakin furuci/tsarin sauti har zuwa ga ginin jumla da kuma ma’ana.
Wannan maƙala
za ta yi ƙoƙarin fito da wani bambancin da ake samu
tsakanin karin harshen Sakkwatanci wajen amfani da wasu ɗafe-ɗafe
da kuma daidaitacciyar Hausa. Maƙalar
za ta fito da waɗannan ɗafe-ɗafen da ake samu a cikin karin harshen
Sakkwatanci a wajen gina wasu kalmomin jam’i da kuma jinsi saɓanin
yadda suke a bisa tsarin daidaitacciyar Hausa.
GABATARWA
Harshe wata baiwa ce da mahalicci ya hore wa
bayinsa domin gudanar da sadarwa tsakaninsu, wannan sadarwa kuwa ta fi gudana
ne, ta hanyar furta sautuka da ke samar da kalmomi da jumloli. Ilimin kimiyyar
harshe kuwa wani muhimmin fage ne a wajen nazarin harsuna, wanda ke nazarin
harshe a kimiyyance tun daga matakin furuci da tsarin sauti da ƙirar kalma da ginin jumla da kuma
ma’ana.
Ilimin ƙirar
kalma kuwa har wa yau, ɓangare ne da ke nazarin
yadda harsuna suke samar da kalmominsu ta hanyoyi daban-daban daidai da tsari
ko tanadin harshe. A harshe kamar Hausa hanyar da ta fi shahara wajen ginin
kalma ita ce, ta amfani da ƙwayoyin
ma’ana na kalmomin da, da ma can harshen yana da su sai ya ƙera wasu daga gare su.
Wannan takardar bincike mai taken: ‘Ƙwayoyin ma’anar –inne da -ayye da –a, a ginin wasu kalmomin jam’i da jinsi
a karin harshen Sakkwatanci’ za ta yi ƙoƙarin nazarin waɗannan
ƙwayoyin ma’ana a ilimin tasarifin Hausa
da kuma ganin yadda suke taka muhimmiyar rawa a wajen samar da wasu kalmomin
jam’i a karin harshen Sakkwatanci ba kamar yadda lamarin yake a daidaitacciyar
Hausa ba. Sakkwatanci kuwa wani babban karin harshe ne, da ke cikin rukunin
kare-karen harshen Hausa na yamma, wanda ke da siffofin da suka bambanta shi da
kare-karen harshen Hausa na gabas, kamar yadda malamai da masana suka bayyana.
ƘIRAR
KALMA/TASARIFI
Kamar yadda malamai daban-daban suka bayyana
ilimin ƙirar kalma, shi ne mataki na biyu bayan
ilimin furuci/tsarin sauti, bayan an samar da sautuka da rarraba su da kuma
ganin irin sauye-sauyen da ke gudana a cikinsu, mataki na gaba shi ne yadda ake
amfani da ƙwayoyin ma’ana a ƙera wasu sababbin kalmomi domin biyan buƙatu na sadarwa tsakanin al’umma.
Duk da yake akwai mabambantan siffofin kalmomi
daban-daban da nau’o’in ƙirar
kalmar ke samarwa daidai da irin kalmar da aka samar ko kuma ƙwayar ma’anar da aka yi amfani da ita
akwai mai aiki irin na nahawu kawai, wanda ya shafi, bayyana loka-taƙ (tense-aspect) ko adadi da jinsi, akwai
kuma mai nuna ƙarin ma’ana da samar
da wata kalma mai ajin nahawu da ya bambanta da asalin kalmar farko, akwai kuma
mai harɗantawa
(wanda ya ƙunshi haɗa
kalmomi biyu ko fiye don su samar da wata kalma mai ma’ana ɗaya).
Abubakar (2001:01) ya bayyana ma’anar ƙirar kalma (morphology), a matsayin wani
ɓangaren
da ke nazarin ƙirar kalma ko tsira
(ilimin ƙirar kalma ko tsirar kalma). Wannan ya ƙunshi hanyoyin ƙirƙira
ko harɗantawa
(haɗa
kalmomi).
Fagge (2013:03) ya ce ƙirar kalma: ‘nazari ne da ya haɗa ƙwayoyin ma’ana a harshe da tushen
kalmomi da ƙa’idojin kumbura
kalmomi da na tsirar kalmomi da kuma li’irabin kalmomin. Wannan ya ƙunshi: (a) li’irabin kalmomin da ke
cikin harshe (b) ƙera
sababbin kalmomi.
Amfani (2011:147) ya bayar da ma’anar ‘ƙirar kalma (morphology) a matsayin
sashen kimiyyar harshe wanda ke nazarin tsari ko samar da kalmomi, musamman ta
amfani da ƙwayoyin ma’ana’.
Yule (1985:60) ya bayyana, ƙirar kalma da: ‘nazari ne na tsarin
kalma a cikin harshe.
Singleton (2000: 35) kuwa a nasa ra’ayin ‘ƙirar kalma gaba ɗaya
ya danganci tsarin kalmomi, saboda haka ana iya cewa ƙirar kalmomi nazari ne na tsarin kalmomi
kawai’.
ƘWAYAR
MA’ANA (MORPHEME)
Ƙirar
kalma wani al’amari ne wanda ba zai yi
yu ba mafi yawa sai an yi amfani da ƙwayoyin
ma’ana. Ƙwayar ma’ana kuwa kamar yadda malamai
irinsu; Jinju (1980) da Abubakar (2001) da Sani (2002), Amfani (2011) da Fagge
(2012, 2013) da Singleton (2000) suka bayyana ita ce, sashen magana mafi ƙaranci wanda ke ɗauke
da ma’ana. Ƙwayar ma’anar tana
iya zama da kanta da bayar da ma’ana (‘yantacciyar ƙwayar ma’ana) ko kuma ta kasance ba ta
iya zama da kanta ta bayar da ma’ana (wato ɗaurarriya
ƙwayar ma’ana).
A fahimtar mai gudanar da wannan binciken
saiwa/tushen kalma da ɗafe-ɗafen
da suke tafiya da su, wajen ƙirar
kalma duka ƙwayoyin ma’ana ne,
sai dai kowace da irin sifarta da kuma irin aikin da take yi. Sashen kalma
wanda ke iya zama da kansa, ya bayar da ma’ana, shi ne saiwar kalma.
Saiwa/tushen kalma kamar yadda Jinju (1980:05) ya bayyana, ita ce: ‘gangar
kalma ita kaɗai ba game da wani ƙari a gabanni ko ƙarshen kalmar ba’.
Yayin da shi kuwa ɗafi ƙari ne da ake yi wa kalma/tushen kalma
domin a samar da wata kalma sabuwa mai ma’anar da ta bambanta da asalin kalmar.
A Hausa akwai irin wannan ƙarin
ma’ana ko ɗafi guda uku: ƙarin ma’ana a gaban saiwa (ɗafa
goshi) da ƙarin ma’ana a ƙarshen saiwa (ɗafa ƙeya) da kuma ƙarin ma’ana a tsakiyar saiwa (ɗafa
ciki).
Dukkan waɗannan
muhimman abubuwa biyu wato; saiwa/tushen kalma da ɗafe-ɗafen,
da su ne ake mafi yawan ƙere-ƙeren kalmomin Hausa daga jikin wasu
kalmomin. Saiwa/tushen kalma da ƙare-ƙaren ma’anonin da ake yi su ne, ƙwayoyin ma’ana na ginin kalma. Wannan
nazarin zai ta’allaƙa ne
a kan waɗannan
abubuwa guda biyu na ginin kalma da yadda ake samun sauye-sauye cikinsu wanda
ya danganci karin harshen Sakkwatanci da kuma yadda yake a tsarin
daidaitacciyar Hausa.
KARIN HARSHE
Karin harshe wani ɓangare
ne na harshe. Harshe ya fi karin harshe girma da faɗi,
wasu malamai sun bayyana cewa duk lokacin da harshe ya bunƙasa ba zai rasa karin harshe a cikinsa
ba. Karin harshe kuwa yana nufin nau’in magana na wasu al’umma a cikin harshe ɗaya
wanda ke samuwa ko dai don dalilin yanki ko rukuni.
A Hausa kuwa akwai kare-karen harshe da dama,
waɗanda
masana suka kalla ta fuskoki daban-daban, kaso mafi karɓuwa
wanda aka yi ta la’akari da siffofin kare-karen harshen ta ɓangaren
nazarin harshe, shi ne na yankin Gabas da Yamma wanda Bergery (1934) ya yi.
Wannan kason ya rarraba karin harshen gida biyu: rukunin gabas, waɗanda
suka haɗa
da: Kananci da Bausanci da Zazzaganci da Guddiranci da Damagaranci (Zinder).
Kare-karen harshen yamma kuwa su ne: Sakkwatanci da Katsinanci da Arewanci da
Kurfayanci da Gobiranci.
Dukkan waɗannan
kare-karen harsuna suna da siffofin da ake iya gane su da su, waɗanda
suka shafi nazarin kimiyyar harshe tun daga furuci da ƙirar kalma da ginin jumla da kuma
ma’ana. Wannan binciken zai ta’allaƙa ne
ga karin harshen Sakkwatanci da yadda yake aiki wajen samar da wasu kalmomin
jam’i da kuma jinsi tare da yin kwatance da daidaitacciyar Hausa. A nan za mu
ga yadda wasu ƙwayoyin ma’ana (na ɗafi)
ke bambanta wajen ginin kalmomi.
Karin harshen sakkwatanci kuwa karin harshe
ne, na yamma a cikin rabe-raben karin harshen Hausa, wanda ake samu a yankin ƙasar Sakkwato da kewayenta, wanda kuma
ake iya bambantawa ta siffofi da dama na kare-karen harshen Hausa.
GAMAYYAR
KARIN HARSHE DA TASARIFI
Daga cikin matakan da ake iya auna bambancin
karin harshen Hausa kamar yadda masana suka bayyana akwai furuci da ƙirar kalma/tasarifi da ginin jumla da
kuma ma’anar kalmomi. Wannan kawai zai iya tabbatar mana da cewa akwai alaƙa tsakanin tasarifi/ƙirar kalma da karin harshe a Hausa.
Karin harshe yana iya bambanta da ɗan’uwansa
ta yadda suke ƙera kalmominsu
daban-daban.
Muhimmin abin lura a nan, shi ne karin harshen
Sakkwatanci yana da wasu bambance-bambance da sauran kare-karen harshen Hausa
na gabas da ma ‘yan’uwansa na yamma ta yadda yake ƙera wasu kalmominsu na jam’i da kuma
jinsin mace daga namiji ta amfani da tushen kalma ɗaya
amma ɗafe-ɗafe
mabambanta. Wannan kuwa wani bambanci ne wanda za a iya siffanta karin harshen
da shi kai tsaye a cikin sauran kare-karen harshen Hausa gaba ɗaya.
Ga yadda al’amarin yake gudana a cikin ƙirar
kalma a Sakkwatanci.
1.3.1. GININ KALMOMIN JAM’I TA AMFANI DA ƘWAYAR MA’ANAR –INNE A KARIN HARSHEN SAKKWATANCI
Ƙwayar
ma’ana kamar yadda bayani ya gabata, tubali ce daga cikin tubalan ƙirar kalma. Ƙwayar ma’ana na iya kasancewa ɗafi
ko tushen kalma, waɗanda, da su ne ake muhimman
ayyukan ginin kalma a Hausa. Binciken da za mu gudanar ya danganci ƙwayar ma’ana ta ɗafa ƙeyan –inne da ake amfani a karin harshen Sakkwatanci wajen gina wasu
kalmomin jam’i na Hausa, a maimakon ɗafa ƙeya –u,
wanda ake amfani da shi a daidaitacciyar Hausa da wasu kare-karen harsuna wajen
ƙera wasu kalmomi. Karin sautin ɗafin
ginannun kalmomin kuwa yakan canza daga karin sautin sama zuwa karin sautin
sama ƙasa. Ga misali:
Daidaitacciyar
Hausa Karin Harshen Sakkwatanci
Tilo Jam’i Jam’i
Makaranta Makarant-ú
Makarant-ínnè
Ma’aikata Ma’aikat-ú
Ma’aikat-ínnè
Maƙabarta
Maƙabart-ú Maƙabart-ínnè
Jami’a Jami’-ú
Jami’-ínnè
Buƙata
Buƙat-ú Buƙat-ínnè
Mazaɓa Mazaɓ-ú Mazaɓ-ínnè
Al’ada Al’ad-ú
Al’ad-ínnè
Kwarkwaɗ-a Kwarkwaɗ-u Kwarkwaɗ-ínnè
Kalangu Kalang-ú
Kalang-ínnè
Shaida Shaid-ú Shaid-ínnè
Masa’anta Masa’ant-ú
Masana’ant-ínnè
A dukkan waɗannan
misalan kalmomin jam’i da muka kawo, za a ga yadda aka samu bambancin ɗafa ƙeyan –ú na Daidaitacciyar Hausa inda ya
canza zuwa ɗafin –ínnè a karin harshen Sakkwatanci.
Sa’annan aka samu sauyin karin sautin sama ƙasa,
a ɗafin
maimakon karin sautin sama kawai a asali na Daidaitacciyar Hausa. Wannan kuwa
wata sifa ce ta kai tsaye da ake iya ganin bambancin karin harshen Sakkwatanci
a fagen ƙirar kalma.
1.3.2. GININ KALMOMIN JAM’I TA AMFANI DA ƘWAYAR MA’ANAR –IYYE A KARIN HARSHEN SAKKWATANCI
A irin wannan halin, ana amfani da ɗafa ƙeyan –ayye a karin harshen Sakkwatanci wajen gina wasu kalmomin Hausa,
wanda ya sha bamban da sauran kare-karen harshen da kuma Daidaitacciyar Hausa,
kamar yadda za mu gani a waɗannan misalan da ke tafe:
Daidaitacciyar
Hausa Sakkwatanci
Tilo Jam’i
Jam’i
Masallaci Masallat-ái
Masallat-áyyè
Kwalbati Kwalbat-ái
Kwalbat-áyyè
Magudana Magudan-ái
Magudan-áyyè
Mataki Matak-ái
Matak-áyyè
A nan ma karin sautin yakan sauya daga karin
sautin sama a jam’in na daidaitacciyar Hausa zuwa karin sautin sama ƙasa a ƙirar
wasu kalmomin karin harshen Sakkwatanci.
1.3.3 GININ
KALMOMIN JINSIN SUNAYEN ASALI KO ƘABILA
TA AMFANI DA ƊAFIN
–A A KARIN HARSHEN SAKKWATANCI
A wajen ginin kalmomin jinsin mace daga jinsin
namiji a cikin sunayen da ke nuna asalin mutum ko ƙabilarsa, ana samun sauye-sauyen a wajen
ƙwayar ma’ana da ke zuwa a matsayin ɗafa ƙeya da sauyin karin sauti tsakanin karin
harshen Sakkwatanci da Daidatacciyar Hausa. A nan maimakon yin amfani da ɗafa ƙeyan –iyaa na daidaitacciyar Hausa,
karin harshen Sakkwatanci yana amfani da ɗafa ƙeyan -a. Ga misali:
Daidaitacciyar
Hausa Sakkwatanci
Jinsin
namiji Jinsin Tamata Jinsin Tamata
Bàgòobírí Bàgòobírìyáa
Bàgòobír-àa
Bàháɗéejèe Bàháɗéej-ìyáa Bàháɗéej-àa
Bàkábèe Bàkábìiy-yàa
Bàkáb-àa
Bàsákkwácèe Bàsákkwàc-ìyáa Bàsákkwát-àa
Bàzámfárèe Bàzámfár-ìyáa
Bàzámfár-àa
Bà’árèe Bà’ár-ìyáa
Bà’ár-àa
A waɗannan
misalan mun lura da yadda ɗafa ƙeyan –iya wanda ake amfani da shi wajen ginin jinsin tamata a sunayen
asali ko ƙabila a
daidaitacciyar Hausa ya sauya zuwa ɗafa ƙeyan –aa kawai. Sa’annan karin sautin gaɓoɓi
biyu na ƙarshen kowace daga cikin kalmomin ya
sauya daga karin ƘS a
daidaitacciyar Hausa zuwa SƘ a
karin harshen Sakkwatanci.
KAMMALAWA
Wannan muƙala
mai taken: ‘Amfani da Ɗafin
–inne da -ayye da –a, a ƙirar wasu kalmomin jam’i da kuma jinsi a
karin harshen Sakkwatanci’ ta yi ƙoƙarin nazarin tasarifin ko ƙirar kalma a cikin karin harshen
Sakkwatanci tare da fitowa da yadda karin harshen Sakkwatanci yake amfani da
wasu ƙwayoyin ma’ana na ɗafau
da suka bambanta da daidaitacciyar Hausa a wajen ƙera
kalmomin ko dai jam’i ko kuma na wasu kalmomin jinsin mace daga namiji.
Binciken ya yi ƙoƙarin fitowa da misalai don kariyar
bayanan da aka kawo. Wannan ya ƙara
tabbatar da cewa ana iya ganin bambance-bambancen karin harshe a dukkan matakan
da ake iya nazarin bambancin kare-karen harshe harshen Hausa ba kawai a ɓangaren
tasarifi ba.
MANAZARTA
Abbas, N.I. (2000). ‘The
Zamfarci Dialect of Hausa: A Preliminary Survey. B.A. Dissertation DNL, UDUS.
AbdulRahman M.A. Da Inusa,
S. (2013). ‘Nazarin Tsari da Yanayin Ɗafin
Jam’i a Hausa: Bincike kan Ɗafa Ƙeyan (-una)’. Maƙalar da aka gabatar a taron ƙasa na farko kan Harshe, Adabi da Al’ada. CNHN, BUK
Abubakar, A. (2001). An Introductory Hausa Morphology.
Maiduguri: University Press.
Ahmed A. and Daura B.
(1970). An Introduction to Classical
Hausa and Major Dialects. Zaria:
NNPC.
Amfani, A.H. (1993). Aspects
of Hausa Dialectology. In Research In
African Languages and Linguistics. Pg 1-12. Kaduna: Sunnals Press.
Amfani, A.H. (2011). Hausa
Morphology. In Basic Linguistics for
Nigerian Languages. (Ed Ore Yusuf.
Ijebu Ode: Shebiotimo Publications.
Bargery, J.F. (1934). A Hausa English and English Hausa Vocabulary.
London: Oxford University Press.
Bello, A. (2014). Sabon Nahawun Hausa. Zaria: Ahmadu Bello
University Press.
Bello, A. (2015). The Dialects of Hausa: Revised Edition; Zaria:
Ahmadu Bello University Press.
Bello, A. (2016). Hausa Dialects and Distinctive Feature. Zaria:
Ahmadu Bello University Press.
Fagge, U.U. (2012). Hausa Language and Linguistics. Zaria:
Ahmadu Bello University.
Fagge, U.U. (2013). Ƙirar Kalma A Hausa.
Zaria: Kamfanin Ɗab’i
na Jami’ar Ahmadu Bello.
Jinju, M.H. (1980). Rayayyen Nahawun Hausa. Zaria: Northern
Nigeria Publishing Company.
Mukoshy, I.A. (1978). ‘Hausa
Plurals’. in Studies In Hausa Language,
Literature and Culture. Kano: B U K Pp. 317-326.
Newman, P. (2000). The Hausa Language, An Encyclopaedia
Reference Grammar. USA: Yale University Press.
Sani, M.A.Z. (2002). Alfiyyar Mu’azu Sani 1 Tsarin Sauti Da
Tasarifin Hausa A Waƙe. Kano: Benchmark Publishers.
Sani, M.A.Z. (2009). ‘Siffofin Daidaitacciyar Hausa’. Kano:
Benchmark Publishers.
Singleton, D. (2000). Language and the Lexicon An Introduction.
Great Britain: Hodder Headline Group.
Southworth, F.C. and Daswin
C.J. (1974). Foundation of Linguistics.
Newyork: The Free Press.
Wurma, A. G. (2005). Daidaitacciyar Hausa Da Ƙa’idojin Rubutunta. Kaduna:
Olatunde Rasheed Publishing Works.
Yule, G. (1985). The Study of Language An Introduction.
Great Britain: Cambridge University Press.
Yusuf, M.A. (2011). Hausa Grammar: An Introduction’. Zaria:
ABU Press
Zaria, A.B. (1981). Nahawun Hausa. Lagos: Thomas Nelson
Nigeria Limited.
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.