Citation: Mukhtar Ahmad (2017). Aikin Maraka Yanki A Kan Samar Da Ma’ana Fiye Da Ɗaya A Wasu Kalmomin Hausa. Yobe Journal of Language, Literature, and Culture (YOJOLLAC), Vol. 5. Department of African Languages and Linguistics, Yobe State University, Damaturu, Nigeria. ISSN 2449-0660
AIKIN MARAKA YANKI A
KAN SAMAR DA MA’ANA FIYE DA ƊAYA A WASU KALMOMIN HAUSA
Daga
Mukhtar Ahmad
Tsakure
Kari kalma ce da ake
amfani da ita a maraka yanki, ilimin furuci da fannin tsarin sauti domin su
duka su nuna bambanci a kan ƙarfin amo ɗaukaka murya, da rauji.Wannan muƙala
tana bincike ne a kan wasu kalmomin Hausa waɗanda maraka yanki ke bambantawa a ma’ana, wato kalma na iya
samun ma’ana biyu ko fiye, kamar: Ayya- idan ka ce Ayya=HL- tana nufin hatsari,
in aka ce Ayya: HH- tana nufin tausayi. Ko Haba:LH- tana nufi tsawatarwa ko a
ce Habaa:LH- tana nufin ba da haƙuri, Wai: H- tana
nufin damuwa, wai:L- tana nufin gajiya. Kuma wannan muƙala
gudummawa ce a koyo da koyar da harshen Hausa, da kuma ci gaban nazarin Harshen
Hausa.
Abstract
This paper investigates some Hausa words
in which suprasegmental are used to differentiate their meaning, that by the
used of suprasegmental one word can have two or more meanings. Such as Ayya, if
it is said Ayaa: HL- pronounce when accident occur, and if it is said Ayaa: HH-
it means pity, and a word Haba:LH- it means warning, or Habaa:HH- it means to
say sorry to somebody, and the word wai:F- means to remember and wai:H- it
means to be in a situation of been worried and wai:L- it means to be tired. The
paper is a contribution to the teaching and learning in Hausa language, and the
development of Hausa language studies.
1.0 GABATARWA
Harshen
Hausa, wani harshe ne mai muhimmanci a sashen Afirka ta Yamma. Mafi yawan ‘yan
asalin harshen an fi samunsu a yankin kudancin Jumhuriyar Nijar da Arewacin
Nijeriya, da kuma maƙwabtansu a kowane ɓangare.
Sannan wannan Harshe, ɗaya ne daga cikin iyalan harsunan Chadi. To wannan harshe ana
yi masa laƙabi da harshe mai
karin sauti. Wato yakan yi amfani da karin sauti a wurare da yawa don ya
rarrabe a tsakanin kalmomi da ma’ana. Wannan muƙala za ta dubi yadda maraka yanki ke kawo bambancin ma’anar
kalma. An ba da ma’anar maraka yanki da cewa “Siffa ce ta tsarin sauti wadda ta
faɗaɗa zuwa ga sautin magana fiye da ɗaya
kamar kaifin amo, tashin sauti, ko ƙarfin
wasali da gaɓar magana, kuma suna ba da ma’ana (Harris da Hodges 1995) kuma an bayyana harshe da cewa wata abu
ce wadda ake amfani da ita a ilimin furuci da tsarin sauti wanda ke nuni a kan
tasirin furuci, wanda ke faɗaɗa
zuwa sautuka daban-daban fiye da ɗaya
a cikin furuci, kamar kaifin amo, tashin sauti ko ƙarfin wasali da salon waƙafin
magana (Crystal, 2009).
Ayyuka
masu alaƙa da wannan: Akwai
ayyukan da aka yi masu alaƙa da
wannan, amma wanda aka samu shi ne Yalwa (2002), wanda ya yi maƙalarsa da Ingilishi ya yi mata take da cewa “Autosegmental
Account to some Hausa Tonal Processess”. A ciki ya yi bayanin yadda karin
sautin kalma ke canzawa idan aka yi mata tasarifi a magana. Inda wani abu zai
shiga a magana sai ya zamo canjin ba ya canza wa kalma karin sauti. Wannan maƙala tana da dangantaka da wadda ake gabatarwa, a wajen amfani
da karin sauti. Amma sun bambanta, kasancewar muƙalar da ake gabatarwa tana bayani ne a kan aikin maraka yanki
a samar da ma’ana fiye da ɗaya a wasu kalmomin Hausa.
2.1 DABARUN BINCIKE
A
wannan bincike za a yi amfani da dubarun manya hanyoyin bincike da kuma sauran
hanyoyin bincike da ba manya ba. A manya hanyoyin bincike za a dubi yadda
Hausawa ke ta’ammuli da waɗannan kalmomi a aikace.
Kuma, a wasu hanyoyi da ba manya ba, za a dubi bayanan littaffai, kamar
kamusai, irin su Burgery (1934) da ƙamusun
Cibiyar Nazarin Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero, Kano (2006) da Hausa Meta
Language (Muhammad, 1990) da littafan ilmi harsuna irin Crystal (2009).
3.1 KALMOMIN DA MARAKA YANKI
KE SAMAR WA MA’ANA DA YAWA
An
yi bayanin cewa kamar yadda ake iya samun tashin sauti a Ingilishi a Hausa ma
akwai shi. Sani (2013). Wato kenan ana iya samun tashin sauti na faruwa ne
sanadiyar yin magana a cikin yanayi na damuwa, ƙosawa da ɓacin rai, a kan haka lafazin
zai sauya daga na tattaurar murya zuwa na kakkausa.
Kuma
wasu masana suna maganta a kan kalma ɗaya
a matsayin jimla. Palmer (2002) a nan kenan idan aka samu kalma ɗaya
aka furta ta a yanayin da take ba da cikakkar ma’ana a magana to wannan kalma
na a matsayin jimla.
Kuma
ana samu rausayar murya a cikin maganar Hausa. Rausayar murya a tsarin sauti,
lamari ne na yadda murya take layi tana rangaji yayin da mai magana yake
maganarsa. Tabbas, lokacin da mai magana yake magana, muryarsa ba a miƙe take sak ba. A’a, hawa take yi tana gangarawa, kamar
tafiyar mai bin hanyar tudu da kwari. Sani (2013).
To a
bayanin waɗannan kalmomi za a samu wasu kalmomi masu tashin sauti, kuma
za a iya samu rausayar murya a wasu kalmomi, kuma kasancewar ana samun kalma a
matsayin jimla. Mafi yawan kalmomin da za a ambata a matsayin jimla suke.
Saboda haka ba bu buƙatar a sa su ga wata
jimla a wasu wurare. Sannan kuma za a yi amfani da alamomin tashin sauti waɗanda Sani (2013), ya yi amfani da su.
A
nan za a kawo kalmomi tare da nuna yadda maraka yanki ke aiki a kan su, har su
samar masu da ma’ana fiye da ɗaya. Kalmomin ga su kamar
haka:
1a Ahaa-LF- wannan
kalma ce mai motsa rai kuma tana nuna farin ciki ko gamsuwa:
Idan mutum na son ya samu wani abu ko yana buqatar wani abu,
kila ya yi ta yi har ya gaji to a lokacin da ya samu abun ko ya ga abin da yake
nema ko aka yi wani abu ko wata magana da ya gamsu, abu na farko da zai furta
shi ne ‘Ahaa’ tare da jan wasali wannan shi ke nuna farin ciki da murna.
b. Aha!-LL- wannan kalma tana nufin faɗe ko
yi wa mutun gori
bambancin kalmar farko da ta biyu shi ne, ta farko na da
sauti ƙasa faxau, ta biyu na
da sauti ƙasa-ƙasa.
c. Ahaa: LL= Wannan kalma ana furta ta don a nuna mamaki, ga
wani abu da ya faru ko wata magana da aka faxa.
Kalma ta uku ta bambanta da ta biyu saboda ta uku na da
tsawon wasali da rausayar murya.
Idan aka yi wa mutun maganar ya bar abu bai bari ba, ko aka
nuna masa abin da yake yi na iya kawo masa abu kaza. Duk da haka sai bai bari
ba. To idan wani abu ya faru a gare shi wanda ya yi masa magana ya gani, ko
wasu da suka san an yi masa magana suka gani, kalmar farko da za a furta ita ce
‘Ahaa’ don nuna masa ga abin da ake masa gudu nan ya faru.
2a. Ayyaa: LF= kalma ce wadda ake furtawa ana nuna danasani
wato ana furta ta ne idan aka yi kuskure ko ba daidai ba.
b. Ayya: HL= Wannan kalma ce mai sosa rai wato ana furta ta
ne idan wani hatsari ya faru ko wata matsala ta sami mutun sai a furta ta ana
nuna tausayi a gare shi.
Bambancin kalmar farko da ta biyu shi ne kalmar farko tana da
karin sauti qasa-faxau, sannan tare da dogon wasali, ita kuma kalma ta biyu
tana da karin sautin sama-ƙasa
ne ba tare da jan wasali ba.
3a Can-F- wannan kalma na nufin, nuni ga wuri mai nisa ba ƙwarai
ba. Wanda ake iya gani
kusa lokacin da aka nuna shi.
i. Ga mota can.
b. Can-H-wannan kalma
na nufin, nuni ga wuri mai nisa sosai. Wanda ke da wuyar gani.
i. Ga mota can nesa
Kalma ta farko tana da gajeren wasali da sutin faɗau.
Sannan ta biyu tana da karin sautin sama.
4a Da kyau-LF-duk da yake nan ba kalma ɗaya
ba ce, amma ana furta
wannan ga mutum don a
nuna ana yaba masa ga abin da ya yi.
Misali: Ana ba da
labari a ce Audu ya ci Jarrabawa, sai mai sauraro ya ce ‘da kyau’.
b. Da kyau-FL- Nan ma
ba kalma ɗaya ba ce, amma suna nufin
kashedi, ga wanda aka
furta wa ita: Misali idan mutum ya aikata wani abin da aka hane shi, ko abin da
bai kamata ba, idan wani ya gani sai ya ce da kyau, yana yi masa gatse, wato a
nan kalmomin da kyau ana furta su ne a kan gatse.
Kuma kalma ta farko tana da karin sauti faxau da sauti sama,
ita kuma ta biyu tana da karin sauti faxau da na ƙasa.
5a Habaa-HL- wannan kalma na nufin tsawatarwa ga wanda aka
furtawa ita. Misali, idan wani ya yi abin da bai kamata ba, sai babba ya gan
shi, kuma ya san wanda ya yi abin. Shi ma ya san ba abun ne mai kyau ya yi ba,
ko ana ganin girmansa bai kamata ya aikata hakan ba. Sai a ce ‘haa’ ko a ce
‘haba ya ka aikata haka!’.
b. Habaa-LH-Wannan kalma abin da ke bambanta ta, da ta farko
shi ne wannan tana da tsawon wasali. Sannan wannan ta biyu ma’anarta ita ce ba
da haƙuri da rarrashi. Amma
a Zamfara musamman mutanen garin Gumi suna bambanta karin sauti su ce Haba-LL-
ita ma tana nufin rarrashi ko ba da haƙuri.
c. 1Haba: LH: Ana furta ta tare da tashin sauti wajen furuci:
Misali, idan aka gaya wa mutun wani labari game da wani mutun, sai mai sauraron
ya tuna ya lura da wani abu, ko wata halayya ga wanda aka ba shi labari kansa.
Sai mai sauraron ya ce ‘haba’ ni kam na lura da abu kaza a kan wane.
d. Haba: HL= a nan kalma na nufin jan hankali da ankarar da
mutum ga abinda ke daidai. Duk da cewar a can sama an kawo mai irin karin
sautinta, amma ma’anar ta bambanta.
e. Haba: LL= Wannan kuma ana faɗar
ta don a nuna rashin yarda da abin da mutum ya faɗa.
Wani lokaci ana faɗarta tare da maimaitawa. haba-haba.
6a Iyyee-LF- Kalmar tana da harafin ‘y’ biyu, sannan da karin
sautin qasa a gava ta farko da kuma karin sautin faxau a gavar qarshe. Bayan
haka kuma kalmar na nufin mamaki. Misali idan mutum ya aikata wani abu wanda
bai kamata ya yi ba, musamman na raini. Idan ana son a nuna a cikin raha cewar
bai yi daidai ba, sai a ce ‘iyye’.
b. 1Iyyee-HF-
Wannan kalma ta bambanta da ta farko, don tana da sauti sama. Ita kuma tana
nufin jinjinawa tare da mamaki.
7a Kai-H- Wannan kalma ana furta ta ne don a nuna tsawatarwa
ga
wanda aka furta wa
ita.
b. Kai-F- Wannan
kalma ana furta ta ne don a nuna ƙaryata
wanda
aka furta wa ita.
c. Kai-L- Wannan
kalma ana furta ta ne don a nuna an yi mamaki. Misali a ce kai wane, haka abin
yake.
d. Kai-F- Wannan
kalma na nufin sunan wani sashe na jiki.
e. Kai-H- wannan
kalma wakilin suna rakaɓau ce.
f. 1Kai: F- Wannan
ana furta ta a lokacin da ake kiran mutun namiji.
Kalmar kai ta farko tana da karin sauti sama ne, sannan ta
bambanta da ta biyu. Domin ta biyu tana da karin sautin faɗau
ne, kuma da jan wasalin ‘ai’. Sannan duk sun bambanta da ta uku. Domin ta uku
sautin ƙasa gare ta. Sannan
ta huɗu tana da faɗau amma ba jan wasali, ita
kuma ta biyar karin sautin sama gare ta. Ita kuma ta shida tana da karin sauti
faɗau.
8a Kaico-LH- Kalmar na nufin, takaici ko ban haushi. Misali
idan mutun ya yi abu aka ji haushi ana iya furta wannan kalma, a Sakkwato ana
faɗar haka.
b. Kaico-LL- Wannan
kalma na nufin tausayawa mutum.
c. 1Kaico-HH- Ita kuma
wannan kalma na nufin kashedi ko gargaɗi.
Misali an ce ga mutun ‘kaicon ka idan ka kasa cin jarabawa’.
Bambancin waɗannan kalmomi shi ne, kalmar
farko tana da sauti ƙasa sama a tare.
Sannan ta biyu ita kuma karin sauti ƙasa
qasa gare ta guda biyu tare da furta ta da ƙarfi.
Ita kuma ta uku karin sauti sama sama gare ta. To, ke nan duk sun bambanta da
juna ta fuskar karin sauti.
9a 1Kayya-HH- Wannan kalma ma’anarta na nufin nuna an yi
kuskure. Ko wani abin haushi ko takaici. Idan mutum ya yi abu ba daidai ba, sai
na tare da shi ya furta wannan, kuma idan aka yi wani abun haushi, ana furta ta
a Sakkwato.
b. Kayya-HL- Wannan kalma ana furta ta a nuna wanda ake
magana da shi, kamar a ce kai, ana faɗar
haka a Sakkwato.
c. Kayya: LL= Ana furta ta ana nuna rashin tabbas. Misali ana
samun abu kaza a kasuwa- sai a ce kayya, wato ba tabbas.
Kalmar farko tana da karin sauti sama-sama. Sannan ta biyu
ita kuma tana da karin sautin sama ƙasa,
kalma ta uku kuma tana da karin sautin ƙasa-ƙasa.
10a Kash-F- Wannan kalma ana furta ta idan aka ji ciwo. Wato
da zarar mutum ya ji ciwo zai furta ta ko wani ya furta ta, ana samun irin
wannan yanayi a Sakkwatanci.
b. 1Kash-H- Wannan kalma ana furta ta idan aka yi kuskure ko
aka yi wani abin ban haushi kuma ana furta ta tare da tashin sauti. Wato da
zarar mutum ya yi kuskure zai furta ta.
Idan aka lura kalmar farko tana da sauti faɗau
ne. Ita kuma ta biyu tana da sauti sama, sannan a farko harafin da tashin
sauti.
11a Oho-LH- Wannan kalma na bayanin halin ko in kula, halin
ba ruwana. Missali idan mutum ya aikata wani abu ko ya furta wata magana ana
tsammanin mai sauraro ya damu, sai ya ce oho, wato ai bai damu ba.
b. Ohooo-LH- Wannan kalma tana bayanin an tuna da wani abu ko
wata magana da aka manta. Ko an gane wani abu da ba a gane ba
farko.
c. Oho-HL-Wannan kalma
na bayanin amincewa cikin gatse. Kamar yaro ko mata ta tambayi mai gida izinin
yin wani abu, sai ya ce oho, wato in anga dama a yi in ba a ga dama ba a bari.
Idan aka lura da waɗannan
kalmomi za a ga cewa sun bambanta. Kalmar farko tana da karin sauti ƙasa sama. Ta biyu ma na da karin sautin qasa sama, amma ita
tana da tsawon wasali. Sannan ta uku tana da karin sautin sama ƙasa.
12a. 1Too-H-Wannan kalma ana furta ta idan wani abu na mamaki
ya
faru. Wato idan aka yi
wani abu ko aka furta wata magana mai sauraro ya yi mamaki to yana iya furta
ta. Too, a Sakkwato ana furta haka.
b. To-F-Wannan
kalma ana furta ta don a nuna amincewa. Wato idan mutun yana neman izini ga
wani, sai wanda aka nemi izinin gare shi, ya ce to, wannan ya nuna ya aminci.
Waɗannan kalmomi na da bambanci tsawon wasali. Kalmar farko na
da karin sautin sama da tsawon wasali da furta harafin ‘T’. Sannan ta biyu na
da gajeren wasali da karin sauti faxau.
3.13a. Wai-F- Wannan kalma tana nufin tunawa da abin da aka
manta, ko aka gano kuskuren da aka yi. Wato idan mutun yana aikata wani abu sai
ya tuna ba haka ya kamata ya yi ba, ko ya furta wata magana, sai ya tuna ba
haka ya kamata ya faxa ba sai ya ce wai.
b. Wai-L- Wannan kalma ana furta ta idan aka shiga halin
gajiya.
c. Wai: L= Wannan kalma ana furta ta don a nuna abin da aka
ji, kamar sanyi ko zafi, misali:
i- Wai! wannan ruwan da sanyi yake
ii- Wai! wannan kunu da zafi yake.
d. Wai: L: Ana furta wannan kalma don a nuna an samo maganar
ne daga wani, kuma wani lokaci mai faɗa ba
ya da tabbacin abin da ya ji misali:
i- Wai an ce ana kiran
Audu.
ii- Wai an ce za a yi
albashi yau.
Kalmar farko ta sha bamban da ta biyu. Don ita ta farko tana
da karin faɗau, ta biyu na da karin sauti ƙasa.
14a. Wash-H- Wannan
kalma ana furta ta idan aka ji ciwo, musamman
in aka ji zafin ciwon.
Wato idan mutum ya ji ciwo sai ya furta ta.
b. Wash-F- Wannan
kalma ana furta ta ga mutum idan ya yi kuskure,
ko wani abu na rashin kyautawa. Wato idan mutun ya yi kuskure
a aikata wani abu ko abin ya ba da shi sai ya furta ta.
c. Wash: L= Wannan kalma ana furta ta ga abin mamaki, wato
abin mamaki ya faru sai a ce wash.
Banbancin waɗanda kalmomi shi ne, kalmar
farko tana da karin sautin sama. Sannan ta biyu tana da karin sauti faɗau,
ita kuma ta uku tana da karin sautin ƙasa.
15a Wayyoo-HL- Wannan
kalma ma’anarta na nuna tausayawa ga wanda aka furta wa ita. Wato an ganshi
cikin wani hali mai ban tauayi.
b. 1Wayyo-LH- Wannan kalma mutum na furta ta idan ya firgita,
ko
ya ji tsoro ko ya ji
ciwo.
c. Wayyo: HH= Wannan kalma ana furta ta don a nuna mamakin
abin da aka ji na daɗi ga abu, wanda ba a yi tsammanin a ji shi ba. Misali:
i- Wayyo abincin nan
na da daɗi.
ii- Wayyo- ruwan nan
na da sanyi
Kalma ta farko tana da karin sautin sama-ƙasa, sannan kalma ta biyu tana da karin sautin qasa-sama da
tashin sauti, sannan kalma ta uku, ita ma tana da karin sautin sama-sama, amma
ba tashin sauti.
4.1 KAMMALAWA
Wannan muƙala
ta duba aikin maraka yanki a bambanta ma’anar kalmomi, kuma wannan na nuna cewa ba karin sauti kawai
ke bambanta ma’anar
kalmomi ba. A’a
har da tashin sauti, jan wasali da
sauransu kuma wannan maƙala gudummuwa ce ga
cigaba a nazarin harshen Hausa.
MANAZARTA
Aliero,
M.A (2016). Metaphorical Extensions of Some Perception Verbs in Hausa. A paper
presented in a Conference of Linguistic Association of Nigeria at University of
Jos.
Bargery,
G.P, (1993). A Hausa–English Dictionary,
English Hausa Vocabularies. Zaria:Ahmadi Bello University Press ltd..
C. N. H.
N. (2006). Kamusun Hausa. Kano:
Jami’ar Bayero.
Clair,
R. (2003) “The Social and Cultural Construction of Silence”. Intercultural
Communication Studies as University of Louisville.
Cruse,
DA (1997). Lexical Semantics. Great
Britain :Cambridge University Press,.
Crytal,
D. (2009). A Dictionary of Linguistics
and Phonetics, Sixth Edition. Black Well Publishing.
Fagge,
U.U. (2012). Hausa Language and
Linguistics. Zaria: Ahmadu Bello University Press limited.
Harris
D. A. H. (2012) The Library Dictionary:
The Vocabulary of Reading and Writing, International Reading Association .
New York : 800 Barkdale Road. Delaware 19714-8139 USA.
Hornby
A.S. (2010) Oxford Advanced Learner’s
Dictionary of Current English Eight Edition, Oxford.
Jaggar
J. P. (2001) Hausa. Amsterdam Philadelphla: John Benjamins
Publishing Company.
Jaggar
J. P. and Buba (2013) Metaphorical Extension of ‘eat’ => (OVERCOME) and
‘drink’ => (UNDERGO) in Hausa. London: SOAS, University of London.
Katz,
J.J (1971). Semantic Theory. New
York: Harper and Row, Publishers.
Lateeflyanda,
K., and Zulfa’a, Y. (2016) Silence As A Message Conveying Process: A Hausa
Yoruba Paradigm. 29th Conference, Linguistic of Association, Jos.
Lyons J.
(1996) Semantics Vol. 1 and 2. Great
Britain: Cambridge University Press,.
Lyons J.
(1996). Linguistic Semantics. An
Introduction. Great Britain: Cambridge at the University Press.
MaNewman, (2008). An English Hausa Dictionary. Longman.
Muhammad D. (1990). Hausa
Metalanguage (Ƙamus na Keɓaɓɓun Kalmomi) Vol. 1. Ibadan: University press limited.
Newman P. (2000). The Hausa Language.
An Encyclopedic Reference Grammar. New Haven and
London: Yale University Press.
Newman P. da wasu (2006). Sabon Kamus
na Hausa zuwa Turanci. Ibadan : University Press Plc.
Processes.
Kano: Algaita Journal No. 1. Department of Nigerian Languages Bayero
University.
Sani,
M.A.Z. (2013) Maraka Yanki a Tsarin
Sautin Hausa. Zaria: Ahmad Bello University Press.
Stubbs,
M. (1983), Discourse Analysis: The
Sociolinguistic Analysis of Natural Language. Chicago: University of
Chicago Press.
Yalwa L.D (2002) Autosegmental Account to some Hausa Journals
0 Comments
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.