Waka-Kwaikwaye: Zakulo Wasu Sigoginsa Daga Bakin Sa’idu Faru

Citation: Ahmad, A.A. (2024). Waƙa-Kwaikwaye: Zaƙulo Wasu Sigoginsa Daga Bakin Sa’idu Faru. Four Decades of Hausa Royal Songs: Proceedings from the International Conference on the Life and Songs of Makaɗa Sa'idu Faru, 3(3), 56-61. www.doi.org/10.36349/tjllc.2024.v03i03.007.

Waƙa-Kwaikwaye: Zaƙulo Wasu Sigoginsa Daga Bakin Sa’idu Faru

Daga

Aliyah Adamu Ahmad
Sashen Nazarin Harsunan Nijeriya,
Jami’ar Jihar Sakkwato, Sakkwato.
Lambar Waya: 08095059926, 08133314217
Imel: aliyahadamu@yahoo.com, drpullo@gmail.com

Tsakure

Nazarin tsari a cikin waƙoƙin makaɗa da mawaƙa ba sabon abu ba ne, ana samun irin wannan take (nazarin zubi da tsari) a cikin kundaye da litattafai da dama. Amma tsarin waƙa-kwaikwaye a matsayin waƙa ba duk ɗalibai suka waye da shi ba. Ba kuma kowane mawaƙi ya waye da yin amfani da shi a matsayin salon tsattsafin waƙoƙinsa ba, wato tsarin da yakan bijiro da shi cikin tsari na gaba ɗaya na waƙoƙinsa da aka saba, ko da kuwa yana naɗe a bakinsa da cikin waƙoƙinsa, sai a taras bai san yana amfani da shi tsarin ba. Domin tallata wannan tsari, a sake fahimtarsa, a ci gaba da amfani da shi, aka nemi zuwa da wannan maƙala wadda za ta yi tsokaci kan wannan tsarin har aka yi ƙoƙarin mene ne sabo wanda ba a faɗa ba a ambata sosai ba a maƙalar farko a kan shi waƙa-kwaikwaye amma sai aka ga shi cikin waƙoƙin Sa’idu Faru. Bayan an saurari waƙoƙinsa biyu, da na wanda yana ɗan sarki da wanda yana sarki ya yi musu waƙa, da aka kalato a hannun waɗanda suka tanade su, an nemi ƙarin bayani a hannun masu sha’awar waƙoƙinsa, da wasu malamai masu nazarin waƙoƙin waɗanda kuma suka ji daga wasu iyalansa domin ƙarin fahimta. Abin da wannan maƙala ta fahimta shi ne, Sa’idu Faru lalle gwani ne na bijirowa da wannan tsari na waƙa-kwaikwaye, ta kuma fito da wasu sigogi aƙalla biyu da wannan tsari yake da su. Bayanan da ke biye sun tabbatar da hakan.

 

Gabatarwa

A shekara ta 2021 da aka gabatar da sakamakon wani bincike da mai wannan maƙala ta kira ‘Waƙa-kwaikwaye: Daɗaɗɗen Adabin Hausawa na Auren Waƙa da Wasan kwaikwayo’[1], an bayyana ma’anar waƙa-kwaikwaye kamar haka:

Abin da ake nufi da waƙa-kwaikwaye a wannan maƙala shi ne, waƙar da aka tsara ta yadda za a ji ko kalli aiwatarwarta tamkar ana sauraren ko kallon waɗanda ke magana tamkar cikin wasan kwaikwayo ne ake gabatar da su. Maganar cikin waƙa-kwaikwaye kan kasance ta wasu ce ba ta mawaƙin ba. Haka kuma waƙa ce wadda ita ce gimshiƙin wasan kwaikwayon da ta ƙunsa kuma harshenta da salonta duk na waƙa ne da ke taimakawa ga bayyana duk wani saƙo da mawaƙin yake son ya isar ga jama’a. Wannan tsari da aka kira waƙa-kwaikwaye akan same shi cikin waƙar baka da kuma rubutacciyar waƙa. (Aliyah, 2021, sh.19)

 

Haka nan kuma an bayyana muhimman sigogin da wannan waƙa ta ƙunsa, wato salon hira da na zayyana da na labari, to amma akwai wasu waɗanda su ma sukan taka rawa kamar rerawa musamman idan waƙar ta fito a sutudiyo aka rera ta ko aka yi ta domin a saka ta ciki.[2]

Tun bayan rubuta wannan maƙala aka ci gaba da nutsar da bincike a kan waƙa-kwaikwaye, musamman fitowar batun gudanar da wannan taro na ƙasa da ƙasa a kan rayuwa da waƙoƙin Sa’idu Faru Malamin Waƙa Mai Kwana Ɗumi na Mamman na Balaraba. Babbar ribar da wannan muhimmin taro ya haifar tun ba a kawo ga wannan rana ta gudanar da shi ba ita ce samar da zauren tattaunawa yau kusan watanni huɗu. Cikin wannan tattaunawa lalle an yi ta musayar ra’ayi dangane da Sa’idu Faru da waƙoƙinsa, an kuma anfana sosai. Wasu waƙoƙin mawaƙin da ba a sani ba an same su a wannan zaure. Akwai ma wani wanda aka yi ta konkomawa gare shi don a samu waƙoƙin da ba a da su, ko biɗar ƙarin bayani game da su. Wannan bawan Allah shi ne Alhaji Ibrahim Muhammad Ɗanmadamin Birnin Magaji, wanda ko cikin lokacin da ya tafi jinya bai daina bayar da gudummuwar ba. Sauran ribar kuwa ga ta nan kullum muna samu daga maƙalun da ake gabatarwa. Ita ko mai wannan maƙala ga ‘yar tata gudummuwa nan kusa a gaban mahalarta.

Waƙa-kwaikwaye daga Malamin Waƙa

Lokaci da fili ba za su bari a baje kolin ribar da mai wannan maƙala ta samu ba sakamakon yin kurma cikin waƙoƙin Sa’idu Faru, sai dai ta ɗan ƙyallaro ɗaya ko biyu. Akwai sauransu tuli ta baro gida kamar yadda “malamin waƙa mai kwana ɗumi” ya bar waƙoƙi tara gida lokacin da ya je da guda inda Sarkin Yawuri! Ga ƙyallarowar nan a gabanku.

Lalle Waƙa-kwaikwaye Daɗaɗɗen Tsarin Waƙa Ne

Ƙara samun ƙwarin gwiwa kan iƙirarin cewa waƙa-kwaikwaye daɗaɗɗen tsarin waƙa ne na Hausawa, ya samu ne saboda samun sa cikin waƙoƙin Sa’idu Faru. An san cewa Faru bai yi makarantun boko ba balle a ce daga waƙoƙin Turai ya koyi yin irin wannan waƙa. Da ma maƙalar farko ta tabbatar da haka ta kawo misalai daga waƙoƙin baka da rubutattu na da da na yau. Sa’idu Faru ƙarin tabbaci ne. Waƙoƙin biyu da aka yi nazari a nan sun ƙunshi wannan tsari na waƙa-kwaikwaye aƙalla har sau biyar. Waƙar da mawaƙin ya yi wa Sarkin Kudu da take da rerawa biyu ko uku, ‘Gardaye Zo Kai Man Iso’ ko kuma ‘Kana Shire Baban ‘Yan Ruwa’, ta ƙunshi tsarin har sau huɗu, uku a jere, ɗaya a daban. A cikin wannana waƙa akwai tsarin waƙa-kwaikwaye da ya ƙunshi mawaƙin da kuma wasu mutane, sannan akwai wanda ya ƙunshi mawaƙin da tsuntsaye. Ga misalai biyu daga waƙar:

Da mutane:

Ina ƙamnak ka Muhammadu

Na tabbataƙ ƙamna ta kakai

Ko kai niyyab ba mu dawakuna

Samnan bahwade sara yakai

Ya ce ko ka ba mu dawakuna

Ran da Sallah ka tashi Ƙaura mukai

Ya ce ko ka ba mu dawakuna

Ran da Sallah ka tashi Ƙaura mukai

Mamman Haraka sai yaj jiya

Yac ce kai ko ƙarya kakai

Ƙaura da Gusau da Kwatarkwashi

Ɗangulbi da Bunguɗu ham Maru

Duɗ ɗai na ga Mamman Sarkin Kudu

Ɗan Dikko yana can yaj jiya

Wannan magana ta tabbata

Da’ inda rana ka fita gabas

Har inda rana taka faɗuwa

Duɗ ɗai na ga jikan Ɗanhodiyo

Babu inda mulkinai yat tsaya

(Sa’idu Faru: Kana Shire Baban ‘Yan Ruwa).

A wannan ɗan waƙa ana iya a fahimci cewa mawaƙin yana faɗa wa ubangidansa Sarkin Kudu cewa akwai wani wawan bafade daga cikin yaransa wanda ke zaton yana iya ya yi makircin da zai hana ubangidan yin alheri ga jama’a. A nan waƙa-kwaikwaye ne mawaƙin yake ƙoƙarin ya tsara wanda ya shafi shi mawaƙin da ubangidansa. To amma tsarin na waƙa-kwaikwaye bai fito sosai ba saboda babu magana daga ubangidan. Sai fa idan mun ƙaddara maganar da zai iya yi, wato a taƙaice mu ɗauka cewa shafe maganar ne mawaƙin ya yi. Yin wannan ƙaddartawa ba laifi ba ne a nazarin waƙa. A kan haka muna iya mu ce maganar da Sa’idu Faru ya shafe ita ce ta ubangidan, wato, ‘wane ne wannan bafade, Sa’idu Faru?’. To amma sai ma mawaƙin ya hutar da manazarcin waƙarsa ko mai sauraren ta ta hanyar fitowa ƙarara da tsarin na waƙa-kwaikwaye. Mawaƙin ya kawo muna martanin da wasu fadawan (?) Sarkin Kudu biyu suka yi wa wannan saunan bafade. Sun mayar da martanin kamar a zahiri ko halarce, ga su nan ga bafaden a gabansu.

A jimlace a wannan ɗan waƙa za a fahimci cewa mawaƙin ya yi amfani da salon tsattsafi ya saka tsarin waƙa-kwaikwaye ciki, tana ƙyalli kamar kwalli a kan daɓe.

Da kuma tsuntsaye

Can na taɓa yat tafiya kaɗan

Sai ni’ ishe burtu na kiyo

Shina ta waƙas Sarkin Kudu

Rainai ya daɗe Sarkin Kudu

Alisabbinane ɗan Amadu

Allah shi ƙara mai nasara

Nic ce burtu waƙa akai

Yac ce lalle waƙa nikai

Waƙam Mahamman Sarkin Kudu

In na yi ta za ni wurin kiyo

In niz zo abinci sai na ije

(Sa’idu Faru: Kana Shire Baban ‘Yan Ruwa).

Wannan shi ne tsarin waƙa-kwaikwaye na uku cikin ita waƙar saboda kamin sa akwai wani inda mawaƙin ya ci karo da suda uwar tsuntsaye. Ita ma tana rera waƙar nan da mawaƙin ya yi wa Sarkin Kudu.Shi burtu cewa ya yi waƙar ta zamar masa tamkar wani du’a’in da yake yi idan zai je kiyo. Wannan magana ta burtu ta bambanta da ta suda wadda ta ce saboda jin daɗin da take ji sai da ta sa a ranta cewa da sarauta take yi da ta ce ma Sa’idu Faru ya yi mata waƙa kamar wannan ta Sarkin Kudu.

A lura da cewa cikin waɗannan misalai biyu duka ana samun salon hira da na labari: hira tsakanin tsuntsayen da mawaƙin; labari wanda mawaƙin yake ba ubangidansa. Duk kuwa waɗannan salailai suna cikin muhimman sigogin tsarin waƙa-kwaikwaye.

Ita kuwa waƙar da mawaƙin ya yi wa Sarkin Zamfaran Zurmi, da take da amshin, /Wada Yaz zo Da Lafiya Na Kanau Ya Dawo da Girma//Bajinin Sardauna Amadu Mai Takakka Ga Arna/, tana da shi wannan tsarin sau guda, duk da yake a ciki an tsinci wata sigar da bayani zai zo a kanta a gaba kaɗan.

Alibawa kuna ganin hwansakku wurin Sule babu dama

Giwa ta sha ruwa tai miƙa ta taushe gurbi

Alibawa kuna ganin hwansakku wurin Sule babu dama

Giwa ta sha ruwa tai miƙa ta taushe gurbi

Kuma ‘yan ɗiyanta sun shiga

Sun sha su fara ƙarhi

 

Kuma ‘yan ɗiyanta sun shiga

Sun sha su fara ƙarhi

‘Yan namu suna jin ƙisa ba damar su kurɓo

‘Yan namu suna jin ƙisa ba damar su kurɓo

Sai bil’amu uban dibara

Shi ɗai yaz zo ga giwa

Sai bil’amu uban dibara

Shi ɗai yaz zo ga giwa

Albarkacinki niz zaka

In samu ruwan danis sha

Albarkacinki niz zaka

In samu ruwan danis sha

Giwa ta ba shi fili

Ya samu ruwan dayas sha

Ya sha ya kuma ba ɗiyanai

Ya wa dangi kirari

Yac ce ya ƙwato da ƙarhi

Zomo ya ce tsaya shege

Lallashin ta kay yi

In ƙarhi gaskiya na

Koma ebo gabana

(Sa’idu Faru: ‘Wada yaz zo da lafiya, Na Kanau Kuma Ya dawo da Girma’ Sarkin Zamfaran

Zurmi Sule).

 

Cikin wannan ɗan waƙa a fili tsarin waƙa-kwaikwaye yake inda za a ga dila (bil’amu) da zomo da mawaƙin ya kawo su suna magana da juna. Haka kuma ga giwa ita ma mawaƙin ya saka ta cikin waƙa-kwaikwayen, to amma sai gaba za mu kawo bayanin shigarta ciki.

Wannan waƙa-kwaikwaye ƙunshe yake da salon labari da na hira da kuma na zayyana. Mawaƙin ne yake ba masu sauraren waƙarsa bayani game da ‘ya’yan sarki, abokan jayayyar gwarzon mawaƙin, wato Sarkin Zamfaran Zurmi Suleiman. Wannan bayani da mawaƙin ke bayarwa turken habaici ne cikin salon labari.

Har yanzu dai wannan ɗan waƙa ya tilasta masu saurare da ganin giwa ta fake rafi bayan ta shiga ciki ta sha ruwa ta fito ta yi miƙa, ‘ya’yanta su ma sun zo sun shiga rafin sun sha ruwa su ma sun fara walwala. Ita kuwa giwa tana nan tsaye bakin rafin. Masu sauraren waƙar har yanzu da idon zukatunsu suna ganin sauran dabbobin daji da ba su kai girma da ƙarfin giwa ba, tsoro ya hana su shiga wannan rafi duk kuwa da ƙisar da ta haddabe su.To amma Sa’idu Faru ya tuna muna cewa dila (bil’amu) da yake mai dibara ne da wayo cikin dabbobi sai ya tafi inda giwa ya yi ta yi mata fadanci har ta amince mai da ya shiga rafi da shi da ‘ya’yansa su ɗebe ƙisar da ta dame su. Da ya sha ruwa shi da ‘ya’yansa sai ya tafi wurin sauran dabbobi ya yi musu alfahari tare da cewa shi da ƙarfi kuma bisa ga dole giwa ta bar shi ya sha ruwa, da shi da ‘ya’yansa! To amma daga cikin ƙananan dabbobin akwai kuma wani mai hankali, wato zomo. Zomo bai yarda da fankamar da dila ya yi masu ba, cewa wai da ƙarfi ya je ya sha ruwa wai giwa tana wurin tana kallo ta bar shi ya sha ruwa wai don ba ta iyawa da ƙarfin dila! Shi ne zomo ya ce ma dila idan har da gaske ne ƙarfi ya nuna wa giwa to ya koma a gabansa ya sake ɗebo ruwan don kowa ya sheda!!

Duk fa wannan tsarin waƙa-kwaikwaye cikin salon zayyana da salon hira ne mawaƙin ya kawo shi tare kuma da salon labari. Masu sauraren waƙar za su kasance waɗanda tsarin waƙa-kwaikwaye ya yi tasiri a kan zukatansu.

Haka nan kuma duk waɗannan misalai sun fito ne daga bakin mawaƙin da ya rayu cikin daɗaɗɗiyar al’ada, wanda kuma ba makarantar Boko ya yi ba balle a ce daga adabin baƙi ne ya naƙalto tsarin waƙa-kwaikwaye. Tsarin adabin Hausawa ne daɗaɗɗe. Tsari ne wanda ana iya cewa yana cikin jinin ɗan Adam, Bahaushe kuwa ko tantama babu yana cikin ‘ya’yan Adamu.

Sigar Shafe ko Haɗiye Magana ko Giɓin Jimla

Farfesa Abdulƙadir Ɗangambo ya yi bayanin ‘giɓin jimla’, abin da a nan nake son in kira ‘shafe magana’ ko ‘Haɗiye magana’, cikin aikinsa kamar haka:

(abin da ake nufi da giɓin jimla shi ne) Sau da yawa za a ga akwai wurare a cikin waƙa inda za mu iya cewa an bar giɓi wanda ake fatan mai karatu ko mai sauraro ya cike da fahintarsa. (Ɗangambo, 2007, sh. 56).

 

Mai maƙalar nan ta bi sahun malaminta, da cewa a cikin waƙa-kwaikwaye akan ci karo da inda mawaƙi ya bar giɓin magana, la’alla kalma ɗaya ce ko kalmomi da dama ko ma jimla ko jimloli sukutum, kuma mai karatu ko saurare ne mawaƙi ke nufin ya cike giɓin. A cikin waƙar Sarkin Zamfaran Zurmi Sule, Sa’idu Faru ya yi irin wannan nufi yana cewa:

Sai bil’amu uban dibara

Shi ɗai yaz zo ga giwa

Albarkacinki niz zaka

In samu ruwan da nis sha

Albarkacinki niz zaka

In samu ruwan da nis sha

Giwa ta ba shi fili

Ya samu ruwan da yas sha

Ya sha ya kuma ba ɗiyanai

(Sa’idu Faru: ‘Wada yaz zo da lafiya, Na Kanau Kuma Ya dawo da Girma’ waƙar Sarkin Zamfaran Zurmi Sule)

A nan akwai shafe magana har sau biyu. Wuri na farko shi ne tsakanin layi na biyu da na uku. Mai saurare yana iya cike giɓin da, /Ya ce/ wanda zai haɗe da layin na uku sai ya zamo /Ya ce albarkacinki niz zaka/.

Shi kuwa wuri na biyu mai irin wannan haɗiye magana ya biyo bayan da dila ya ce, / In samu ruwan danis sha/. Maganar da mawaƙin ya haɗiye ita ce zuciyar mai saurare ke iya cikewa kamar haka:

Sai giwa tac ce kak ka damu 

Dila na ba ka dama

Shiga ka sha ruwa 

To amma shi mawaƙin bai faɗi wannan magana ba saboda ba ta zama ita ce muradinsa ba. Muradin yana can gaba inda ƙaryar da dila ya yi shi kuwa zomo ya ƙure shi da neman ya je ya ɗebo ruwan daga tafkin a gabansa. Haɗiye maganar da mawaƙin ya yi bai hana shi gina waƙa-kwaiye ba ko ya yi amfani da salon hira ko labari balle zayyana ba..

2.0.3Mawaƙi Cikin Waƙa-kwaikwaye

Mawaƙi ma kan shiga cikin waƙa-kwakwayen da ya yi. Abin da ake nufi a nan shi ne mawaƙin ya kasance shi ne ke bayar da labarin abin da ke faruwa tsakanin fitattun waɗanda ke cikin waƙa-kwaikwayen da ya saƙa. Ya yi amfani da salon labari amma shi ne da kansa mai fitowa cikin salon. To sai dai a lura da cewa mafi yawan waƙar da ke ƙunshe da salon labari a zahiri mawaƙin ne yake cikin salon.

Cikin wannan ɗan waƙa da ke a nan ƙasa za a ji mawaƙin ne yake amfani da salon labari cikin waƙa-kwaikwaye.

Waƙag ga da nay maka Mammadu

Tun dak Kabi

Na ji daɗin ta Mamman Sarkin Kudu

Tun dak Kabi hak Kano ham Masar

Hab birnin Legas hab Bici

Kowa ya ji waƙas Sarkin Kudu

Ni ko daɗinta da nij jiya

Can dauri zaman daji mukai

Da kay yi waƙas Sarkin Kudu

Mamman yaɗ ɗaukan yar riƙa

Mun san manyan mutane ƙwarai

Mun san ƙananan mutane kuma

Mun kammala dum mun ƙasura

Barwa mu shidda muna gume

Sarkin makaɗammu shina gaba

Duk kowane tashi ƙawa daban

Yai taiɓa yai ƙaton ciki

Kowag ga shi zamne ga innuwa

Ko da makiɗin sarkin Masar

Yag ga Sa’idu sai rainai yai haki

(Sa’idu Faru: Kana Shire Baban ‘Yan Ruwa).

Waƙa-kwaikwaye ne saboda mawaƙin ya “rabu biyu”[3] ne, da shi da yaransa. Shi ne a layi na ɗaya da na biyu, su kuma yaran suka yi sauran layukan. Amma fa waƙar Sa’idu Faru ake cewa, ko kuma a ce, “Sa’idu Faru ya ce”. Ɗan mu’abba, ma’abba, ko maba ne kurum ke cin gashin kansa cikin waƙa saboda shi wani ɓangare ne na adabi daban yake yi, ba na waƙa ba.

Kammalawa

Wannan maƙala ta yi magana ne a kan waƙa-kwaikwaye, wani daɗaɗɗen tsarin waƙar Hausa. Inda kuma ta fuskanta shi ne bayani kan wasu sigogi uku na wannan tsarin waɗanda bayani a kansu bai fito sosai ba cikin maƙala ta farko wadda mai wannan ta rubuta. Duk kuma wannan mayar da hankali na maƙalar ta yau a kan waƙoƙin Sa’idu Faru ya kasance. Kira ko nuni da maƙalar take yi shi ne, da farko manazarta su ba waƙa-kwaikwaye nazarin da ya dace don a fayyace sigoginsa sosai da sosai; nuni na biyu shi ne masu bincike su zurfafa bincike kan matsayin waƙa-kwaikwaye cikin waƙoƙin Sa’idu Faru su gano shin wannan tsari salon waƙoƙinsa ne, mafi yawan waƙoƙinsa suna ɗauke da shi ne ko kuwa a’a?Haka kuma mai wannan maƙala tana kira ga ɗaliban nazarin waƙa da su dinga konkomawa ga tarihin Hausawa kafin su kai ga yanke hukumci na abin da suke bincike a kai daɗaɗɗe ne ko ararre ko kuma sabo ne ful.

Manazarta

 

Aliyah, A. A. (2017), Rupert Moultrie East 1898-1975: Tarihinsa da Sharhi a kan Gudummawarsa ga Adabin Hausa, Kaduna: Whales Adverts Limited.

Aliyah, A. A. da Yahya, A. B. (2020), Kukan Kurciya cikin WaƘoƘin Korona Biyu, Zaria: ABUPRESS.

Aliyah, A. A. (2021), “Waƙa-kwaikwaye: Daɗaɗɗen Adabin Hausawa na Auren WaƘa da Wasan kwaikwayo”, cikin kundin Karramawa ga Farfesa Sa’idu Muhammada Gusau na Bayero University, Kano wanda ke kan hanyar fitowa.

Bunza, A. M. (2009), NARAMBAƊA. Lagos: Ibrash Islamic Publications Centre Ltd.

Dangambo, A. (2007), Ɗaurayar Gadon Feɗe Waƙa (sabon tsari), Zaria: Amana publishers ltd.

Gusau, S. M. (2013), Wasanni Don Yara. Kano: Century Research and Publishing Company.

Gusau, S. M, (2003), Jagoran Nazarin WaƘar Baka, Kano: Benchmark Publishers Limited.

Gusau, S. M, (2009, 2018, 2019), DIWANI WAƘOƘIN BAKA 1,3,4. Kano: Century Research and Publishing limited.

Gusau, S. M, (2015), WaƘar Baka Bahaushiya No 14, Kano: Bayero UniƁersity

Yahya, A.B (1997), Jigon Nazarin Waƙa, Kaduna: Fisbas Media SerƁices.

Yahya, A.B (2002), ‘Siffantawa Bazar Mawaƙa: Wani Shaƙo Cikin Nazarin Waƙa’, cikin Studies in Hausa Language, Literature and Culture 5: 220-240, (ed.) Bichi A.Y., Kafin Hausa, A.U. and Yalwa, L.D., Kano: Jami’ar Bayero.

Yahya, A. B. (2013), ‘Tsattsafi: Wani Ɗigo cikin Gulbin Nazarin Salon Waƙoƙin Hausa’ cikin ƊUNƊAYE: Journal of Hausa Studies Vol.1:5, Sokoto: Usmanu Ɗanfodiyo University.

Yahya, A. B.(2016), Salo Asirin Waƙa (sabon bugu), Sokoto: Guaranty Printers.

---

[1] Daga bisani kwamitin tsara kundin karrama malaminta Farfesa Sa’idu Muhammad Gusau ya amince daya buga maƙalar cikin kundi wanda a yanzu haka yana a kan hanyar fitowa in sha Allahu.

[2] Littafin Aliyah Adamu Ahmad da Abdullahi Bayero Yahya (2020), Kukan Kurciya cikin Waƙoƙin Korona Biyu ya tattauna wannan Magana a shafi na 50-59.

[3] A ra’ayin Farfesa Abdullahi Bayero Yahya yayin wata hira da na yi da shi, wanda ni ma na yarda da shi, waƙar baka ta mawaƙi guda ce, ‘yan amshi waƙarsa ce suke rerawa ba tasu ba, sai idan sun fita daga ƙungiyar mawaƙin sannan suke yin tasu waƙar.