Salon Sarrafa Harshe a Wakokin Makada Sa’idu Faru: Nazari a Wakar Amadu Sarkin Kiyawan Kauran Namoda

Citation: Lamido, I. & Maikadara, B.I. (2024). Salon Sarrafa Harshe a Waƙoƙin Makaɗa Sa’idu Faru: Nazari a Waƙar Amadu Sarkin Kiyawan Ƙauran Namoda. Four Decades of Hausa Royal Songs: Proceedings from the International Conference on the Life and Songs of Makaɗa Sa'idu Faru, 3(3), 207-213. www.doi.org/10.36349/tjllc.2024.v03i03.026.

Salon Sarrafa Harshe a Waƙoƙin Makaɗa Sa’idu Faru: Nazari a Waƙar Amadu Sarkin Kiyawan Ƙauran Namoda

Na

Ibrahim Lamido PhD
Sashen Koyar da Harshe da Kimiyyar Harshe
Jami’ar Tarayya ta Kashere, Jihar Gombe 

Da

Bara’atu Inuwa Maikadara PhD
Sashen Koyar da Kimiyyar Harshe da Harsunan Afirka
Makarantar Horas da Aikin Ɗan Sanda da ke Wudil, Jihar Kano 

Tsakure

Wannan bincike ya yi nazarin salon sarrafa harshe a ɗaya daga cikin waƙoƙin Makaɗa Sa’idu Faru. Nazarin wanda ya karkata a nazarin salon sarrafa harshe a fannin kimiyyar harshe, ya duba salon zaɓen kalmomi na Sa’idu Faru a waƙarsa ta Amadu Sarkin Kiyawan Ƙauran Namoda. An yi amfani da hanyar nazarin salo da sarrafa harshe na Leech da Short (1981) aka aiwatar da nazarin. Waƙar wadda ita ce babbar ginshiƙi a bayanai da binciken yake buƙata an same ta ne a kafar sadarwa da kuma rubutacciyar ta a diwani da manazarta suka tattara na wasu waƙoƙin baka. Binciken ya nuna irin kalmomin rukunan nahawu da aka yi amfani da su musamman Suna, da Wakilin suna, da Aikatau, da Bayanau. An kuma yi nazarin nau’o’in Adon Magana a waƙar da makaɗin ya yi amfani da su, musamman Siffantawa da Jinsintarwa. Haka nan an ga irin ganguna da makaɗin ya faye amfani da su da yadda duka waɗannan sassa manya da ƙanana na nahawu da adon magana suka taimaka wajen isar da manya da ƙananan saƙonnin cikin waƙar.

Keɓaɓɓun Kalmomin Nazari: Salo, Sarrafa Harshe, Nazari, Suna, Aikatau

Gabatarwa

Salon sarrafa harshe a waƙoƙin baka wata hanya ce da makaɗa suke bi su kyautace tunaninsu a waƙa. Makaɗi yakan sarrafa tunaninsa cikin azanci domin ya cim ma burinsa na isar da saƙon waƙa. Salon waƙa ya ƙunshi abubuwa da dama da suka haɗa da adon harshe da aiwatar da harshe (Gusau 2003:61-62). Wannan takarda ta kalli wani sashe na aiwatar da harshe a waƙa,wato zaɓen kalmomi. Wannan fanni ya shafi irin kalmomin da makaɗi ya zaɓo ya zuba a cikin ɗiyan waƙarsa. A yayin da bincike ya gudana da dama a kan abin da ya shafi salon sarrafa harshe a waƙa ciki har da ɓangaren da wannan bincike ya shafa, amma an lura akwai rashin yalwar bincike a abin da ya shafi nazarin kalmomin waƙa musamman a mahangar Ilimin Kimiyyar Harshe. Wannan shi ya zaburar da masu bincike wajen duba yanayin zaɓen kalmomi a waƙoƙin Makada Sa’idu Faru ta mahangar Leech da Short (1981) wanda ya shafi kimiyyar harshe da adabi. Nazarin ya duba irin kalmomin da makaɗin ya yi amfani da su musamman a waƙarsa ta Sarkin Kiyawa Amadu.

Taƙaitaccen Tarihin Makaɗa Sa’idu Faru

Shekara ta 1932 ita ce shekarar haihuwar Makaɗa Sa’idu Faru. An haife shi a Faru da ke yankin Maradun da ke cikin ƙaramar hukumar Talata Mafara. Mahaifinsa shi ne Makaɗa Abubakar Ɗan Abdu ɗan Alu mai Kurya. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi gadon kiɗa daga wajen mahaifinsa wanda shi ma ya gada daga mahaifinsa Alu makaɗin kurya ta kiɗin yaƙi, kuryar da ake yi wa kirari da “Kuryar gangar mutuwa”. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi ƙuruciyarsa a garin Banga da ke Ƙaurar Namoda garin mahaifiyarsa amma daga bisani ya dawo Faru. Ya yi karatun allo inda ya yi zurfi a karatun Alƙur’ani, amma bai yi karatun boko ba.

Makaɗa Sa’idu Faru ya koyi waƙa a wurin mahaifinsa Makaɗa Abubakar. Mutum ne mai baiwar ƙwaƙwalwa da ke cike da fasaha da hikima. Da taimakon mahaifinsa wanda gare shi shi kaɗai ya naƙalci waƙa da hikimomi ya koyi salailai iri-iri da yake amfani da su a waƙoƙinsa. Bayan ya samu cin gashin kansa, waƙar da ya fara ita ce waƙar da ya yi wa sarkin Yamman Faru Ibrahim. Ya yi wa sarakuna da dama waƙoƙi da ‘ya’yan sarakuna ciki har da sarkin musulmi Muhammadu Maccido ɗan Abubakar. Ya fara masa waƙa tun yana riƙe da muƙamin Sarkin Kudu. Sauran fitattun mutane da ya yi wa waƙa sun haɗa da:

a.   Sarkin Musulmi Abubakar na III

b.   Sarkin Yawuri Alhaji Muhammadu Tukur

c.    Sarkin Sudan Na Wurno Alhaji Shehu

d.  Turakin Kano Ahmadu

e.   Sarkin Kiyawa Abubakar Ƙaura-Namoda da saura da yawa.

Bincike ya nuna Makaɗa Sa’idu Faru bai taɓa yi wa wanda ba sarki ko ɗan sarki waƙa ba. Shi da kansa aka ce ya tabbatar da haka.

Makaɗa Sa’idu Faru yakan shirya waƙoƙinsa a gida kafin ya je ya sadar da ita a waje. Yakan riƙa bitar ɗiyan waƙar daya shirya kafin lokacin da zai je ya sadar da ita. Ko kai tsaye zai shirya ta , zai nemi sunayen iyayen sarkin da na kakanninsa da na sauran danginsa. Waƙar da ya shirya a gida ta fi tsaruwa fiye da wadda ya yi kai tsaye.

Makaɗa Sa’idu Faru ya yi waƙoƙi da yawa, amma waɗanda ake jin sun fito da shi a a duniya su ne waƙoƙin da ya yi wa Sarkin Musulmi Muhammadu Macciɗo. Yaransa masu masa karɓi su ne Mu’azu Daudun kiɗa wanda yake ƙane ne gare shi, kuma Ɗangaladimansa. Da akwai Ɗandaudu, da kuma Ali. Makaɗa Sa’idu Faru ya sami alkairai masu yawa a dalilin kiɗa da waƙa. Makaɗa yana da matan aure guda 3 da ‘ya’ya 26 da jikoki 20 (Gusau 2005:117-125).

Matakan Nazarin Salon Sarrafa Harshe Mahangar Leech Da Shorts (1981)

Mukhtar (2010:24) ya zayyana matakan da Leech da Short suka tsara a mahangarsu ta nazarin salon sarrafa harshe a matani na adabi. Ga su kamar haka:

a.   Matakin Kalma

i.     Kalmomi ne sauƙaƙa ko masu tsauri

ii.   Kalmomin Suna, ɓoyayyu ne ko bayyanannu

iii.Yaya yanayin amfani da kalmomin sifa

iv.Kalmomin aikatau da yadda suke taimakawa wajen daukar saƙon matani.

v.   Yanayin amfani da kalmomin bayanau

b.  Matakin Nahawu

i.     Ire –iren jumlolin matani na bayani ko umarni ko tambaya

ii.   Nauyin jumlolin matani

iii.Ire-iren ganga a matani da tsarinsu

iv.Yankin suna

v.   Yankin aiki

vi.Sauran nau’o’in yanki-yanki na jimla

vii. Zubin jumlolin matani

c.    Zantukan Hikima

i.     Na nahawu da na kalma kamar kalmomin kari ko na ƙulla dangantaka ko na daidaito ko bambanci.

ii.   Na ƙwayoyin sauti/haruffa kamar ƙarangiya ko amsa amon kari

iii.Maganganun azanci da adon harshe kamar siffantawa da kamantawa da jinsintarwa

d.  Dangantaka Tsakanin Jumlolin Matani

i.     Yanayin ƙulla dangantaka tsakanin jumlolin matani

ii.   Hanyar ruwaito matani kai tsaye ne daga mawallafi ko an ari bakinsa ne?

Wannan takarda ta taƙaita a nazarin amfani da kalmomin rukunan nahawu a waƙar da ake nazari. Haka nan kuma an duba zantukan hikima da suka haɗa da kalmomin adon magana da sarrafa harshe.

Bayani a Taƙaice a Kan Waƙar Alhaji Amadu Sarkin Kiyawa na Ƙauran Namoda

Wannan waƙa kamar sauran waƙoƙin Makaɗa Sa’idu Faru waƙa ce da aka rera ta cikin ƙungiya da makaɗa Sa’idu Faru a matsayin jagora tare da masu masa amshi da ƙari. Gindin waƙar shi ne: “Gwauron Giwa Jirayi Gaba na Amadu”. Sannan waƙar da ta zo hannun masu bincike tana da ɗiya 19 ne. an kuma cirato ta ne daga Gusau (2014). Masu bincike ba su iya tantance rerawar farko ce ko ta biyu ba ce. Ɗiyan waƙar suna da zubi mai gauraye, a inda wasu ɗiyoyin matsakaita ne wasu kuma dogaye ne. dangane da tsari, galibin ɗiyoyin gauraye ne na bayarwa daga jagora da ƙari da ga ‘yan amshi. Sai dai an sami wasu ɗiyoyin kaɗan waɗanda jagora ya ci karensa babu babbaka. Ma’ana babu ƙari da ‘yan amshi suka yi masa a cikinsu. Turken waƙar yabo ce ga Alhaji Amadu Ssarkin Kiyawa na Ƙauran Namoda. Amma an jejjefa wasu ƙananan turaku na zuga da koɗa kai.

 

Zaɓen Kalmomi a Waƙar Alhaji Amadu Sarkin Kiyawa na Ƙauran Namoda

A ƙarƙashin wannan an yi nazarin wasu azuzuwan nahawu da kalmomin aro da na kari waɗanda makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da su a waƙarsa da fa’idar da kalmomin suke bayarwa a isar da turakun cikin waƙar tasa.

Sunaye

Suna ya kasu nau’i-nau’i kamar yadda magabata suka karkasa. Daga cikin nau’o’in akwai waɗanda makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da su.

Sunan Yanka

Waɗannan su ne sunaye waɗanda aka keɓe su ga wani mutum ko dabba ko abu guda. Ire-iren waɗannan sun fito a waƙar Amadu Sarkin Kiyawa. Misali:

‘Mu’azu’ a ɗa na 2

‘Amadu’ a ɗa na 6

‘Sa’idu’ a ɗa na 4

‘Ɗanmaliki’ a ɗa na

‘Jankiɗi’ a ɗa na 10

Narambaɗa a ɗa na 10 da sauransu

Ga misalin inda wasu daga cikin waɗannan sunaye suka fito a waƙar:

Ka tabbata Malam Sa’idu ya iya Ishiriniyya

(Ɗa na 4 saɗara ta 3)

yaro in taƙamar salon magana ag gare ka,

ce amadu ƙanƙarin ƙamado

(Ɗa na 6 saɗara ta farko da ta 2)

Dodo mai tabshi Jankiɗi,

Narambaɗa ya san muna da waƙa koƊandawo

Bayan su wanda yat taɓan,

Bana sai ya jiya

(Ɗa na 10 saɗara ta 4-7).

Duba yadda makaɗin ya yi amfani da sunayen yanka wajen isar da turakunsa na yabo da koɗa kai. Alal misali a saɗaru na cikin ɗa na 10 an yi amfani da sunayen Jankiɗi da Narambaɗa da Ɗandawo ya ba da dama wajen fito da kwatancen da makaɗa ke yi na makaɗan da yake ragawa. Waɗannan kalmomi sun taimaka kaifafa kwatancen. Ma’anar ba za ta fito ba in da Suna – Gamagari aka yi amfani da shi.

Ban da Sunan Yanka na mutane da akwai na dabbobi da wasu abubuwa, kamar:

Garuruwa

‘Faru’ a ɗa na 17

‘Sakwato’ a ɗa na 12

‘Rara’ a ɗa na 17

Dabbobi

‘Giwa’ a ɗa na 3

Abubuwa

‘Katifa’ a ɗa na 17

‘Labule’ a ɗa na 17

‘Kuɗɗi’ a ɗa na 6

‘Jalalaini’ a ɗa na 4

‘Ishiriniyya’ a ɗa na 4

Waɗannan kalmomi na sunayen yanka sun taimaka wajen ƙara fito da ma’anar ƙananan saƙonni da suke cikin ɗiyoyin da suka fito. Alal misali: sunayen yankuna irin su ƙasar Rara da Faru a ɗa na 17 sun taimaka wajen fayyace wa mai sauraro wuraren da makaɗin ya ziyarta da fahimta abubuwan da makaɗin ya bayyana aukuwarsu a wuraren.

Hakazalika, sunayen bargo da katifa da labule waɗanda ya yi amfani da su duka a ɗan waƙa na 10 sun fayyace irin kayan shimfiɗu ado na ɗaki da yake son gwadawa a ɗan waƙar.

Suna Gama-gari

Suna gama-gari akasi ne na sunan yanka wanda yake ɗaukar duk wani suna wanda ba a keɓe shi ga mutum ko abu guda ba. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da wannan nau’i na suna wajen saƙa zaren tunanin waƙarsa. Alal misalin irin waɗannan sunaye da akwai:

‘Malam’ a ɗa na 4

‘Makaɗa’ a ɗa na 7

‘Birni’ a ɗa na 8

‘Yarinya’ a da na 17

Ta (ita)

Kalmar ‘yarinya’ da ya yi amfani da ita a ɗan waƙa na 17 inda yake cewa:

 

“Dan nan sai na game da da yarinya,

tag gane ni, ni ko sai na nig ga ta”

(Ɗan waƙa na 17 saɗara 10 da 11).

A waɗannan saɗaru inda aka yi amfani da kalmar yarinya a saɗara ta farko, kalmar ta taimaka wajen sakaya ma’ana. Alal misali inda makaɗin ya so sai ya ambaci suna. Makaɗa sukan yi amfani da irin waɗannan kalmomi in suna son sakaya sunan wanda suke magana a kansa. Hakazalika a saɗara ta biyu wakilin suna ‘ta’ aikau da ‘ta’ karɓau hikima ce ta tattalin kalma a inda makaɗin ya yi amfani da su a madadin sake maimaita sunan yarinya musamman a gurbin aikau.

Aikatau

Makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da kalmomin aikatau nau’i-nau’i a waƙarsa

Kalmar aikatau kalma ce da take nuna aiki a cikin jimla. Kalmomin aikatau suna taka muhimmiyar rawa a zance musamman wajen gwada ayyukan da aka yi ko ake da niyyar yi ko aka riga aka yi su. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da kalmomin aikatau nau’i-nau’i. Kamar: masu gaɓa ɗaɗɗaya:

‘Ba’ a ɗa na 4

‘Yi’ a da na 4 da na 10

‘Ga’ a ɗa na 17

Akwai masu gaɓa bibbiyu kamar:

‘ɗauko’ da ‘jawo’ da ‘ɗore’ a ɗa na 4

‘ƙage’ da ‘tula’ da ‘aza’ a ɗa na 17

Akwai masu gaɓa uku-uku kamar:

‘tabbata’ a ɗa na 4

‘taƙama’ da ‘maƙalle’ da ‘ƙarahi’ a ɗa na 5

‘Dakata’ a ɗa na 8

waɗannan kalmomin sun taimaka wajen kaifafa ma’anar cikin ƙananan turakun waƙar. Alal misali, duba yadda makaɗin ya zaɓi amfani da kalmar aikatau ‘ratsa’ da ‘kama’ da ‘ƙulle’a ɗa na 17 waɗanda suka daɗa fito da hoto labarin da makaɗin yake bayarwa a inda yake cewa:

“Dan nan muka ratsa ƙasar Rara (saɗara ta 6)

Dan nan nik kama gardama taƙ ƙulle “(saɗara ta 16)

Makaɗin inda ya so, yana iya amfani da kalmar ‘bi’ ko ‘shiga’ a madadin ‘ratsa’. Hakazalika da zai iya amfani da kalmar ’riƙa’ a madadin ‘kama’ da kuma ‘fara’ ko ‘wakana’ a madadin ‘ƙulle’.

Adon Harshe

Adon harshe wata dabara ce ta yi wa harshen waƙa kwalliya. A yayin kwalliyar akan zaɓo wasu kalmomi ne a zayyana waƙa da su, a ƙawata ta sosai ta yadda zai jawo hankalin masu sauraro (Gusau 2003:54).

Akwai hanyoyin yi wa harshen waƙa kwalliya da dama. Daga ciki an kawo waɗanda Makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da su a waƙarsa:

Jinsintarwa

Wannan wata dabara ce ta ɗaukar jinsin wani abu a bai wani abun daban. Ya karkasu kashi-kashi: akwai mutuntarwa da dabbantarwa da abuntarwa da kuma abuntarwar abuntarwa. A waƙar da ake nazari an sami abuntarwar abuntarwa. Ga misali:

“Dan nan nik kama gardama taƙ ƙulle” (Ɗa na 17)

A misali na sama an sami abuntarwar abuntarwa inda aka ɗauki gardama wanda abu ne da ake aikatawa tsakanin mutane waɗanda ra’ayinsu a kan wani al’amari bai zo ɗaya ba. Sai aka maishe shi wani abu wanda ya shafi kaya ko maɗauri da ido yake iya gani, ta hanyar ba shi ɗabi’a ko siffa na ƙullewa. Wato dai an san maɗauri igiya ko tsumma shi ake ƙullawa. Wannan ta fuskar aiki ke nan. Haka nan ta fuskar abin da ake ƙullewar. A nan ma an abuntar da gardama. An ɗauki siffar wani abu da ido ke iya gani da za a saka cikin tsumma a ƙulle aka bai wa gardama wadda ido ba ya iya gani.

Misali na biyu duka a ciki ɗa na 17 dai shi ne:

“wanda yai tuwon gishiri,

Shin da me yaka mai kayan miya?”

Makaɗin ya ambaci waɗannan saɗaru a waƙar da cewa ba’a yake yi, to amma a wannan nazari an kalle su ta fuskar jinsintarwa. A nan an sami abuntarwar abuntarwa, a inda aka ɗauki gishiri wanda wani abu ne da ake saka wa a miya, sai aka ba shi yanayi ko siffa na hatsi da ake tuƙa shi a yi tuwo da shi.

Ƙarangiya

Wani adon harshe da aka samu a cikin waƙar shi ne ƙarangiya. Gusau (2003:61) ya bayyana ƙarangiya da cewa wata dabara ce ta luguden harufa ko kalmomi ko wasa da harshe cikin baƙaƙe da kalmomi. Akan riƙa maimaita wata gaɓar kalma ko ƙwayar sauti ya dinga tafiya bai ɗaya a cikin kalmomi da saɗarun waƙa. Ƙarangiya nau’i ne na adon harshe da ya shahara a waƙoƙin makaɗa Sa’idu Faru. Ga ‘yan mislaia a waƙar da ake nazari:

“Yaro in taƙamar salon magana ag gare ka,

Ce Amadu ƙanƙarin ƙamaɗo

Na maƙalle ƙanƙara ba ta cika,

Baran ƙamaɗo ƙirgin cikin ruwa”

 

“karatun salon magana mukai,

Korau na kwa rarame,

Ka tashi ka kamo kware

Ka roƙo mana koramin kware,

Kowaz zo kware ka san in ba,

Koramin kware kora ta a kai,

Kowaz zo kassuwar kware,

Yaka riƙƙe samun kuɗɗin kware”

(Ɗa na 6)

Hakazalika a ɗa na 11 yana cewa:

“Shusshuka toron tami gaton sansane,

Sa samari su samo ma tsalla,

Tsala na can ga tsalle ta tsane”.

(Ɗa na 11).

Waɗannan duka misalai ne luguden gaɓoɓin kalma da makaɗin ya riƙa jejjefawa yana ƙawata waƙar tasa da su. Leech da Short (1981) sun bayyana irin wannan nau’i na adon magana na nuna zurfin laƙantar harshen mai matani da gogewarsa a iya kwalliyar zance.

Kinaya

CNHN (2006:245) ya bayyana kinaya da cewa ita ce: “saye ko ɓoye ma’ana ko siffar abu saboda wani dalili. A waƙa kinaya dabara ce ta sakaya zance wadda take juyar da abu daga ma’anarsa ta asali zuwa ga wata ma’anar ta sakayawa. Ga yadda makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da kinaya wajen sakaya zancen waƙarsa:

“Dan nan nig game da yarinya,

Tag gane ni, ni ko sai nig ga ta,

Sai tac ce mai kiɗin ga,

Mai sisi me nai maka,

Kac ce ke gafarakki ‘ya yarinya kike,

Tac ce nai ma yawa,

Nac ce ƙarya ki kai......”

“Tac ce mani ran da ka yi shuka ta fito,

Da me kake noman bisa?,

Noman bisa kiy yi tambaya?,

Za ni hwaɗa miki...”

(Ɗa na 17).

Saɗaru na 6 zuwa na 10 za a ga an yi sayen maganganu masu nauyin gaske waɗanda makaɗin ya yi alkunya da su wajen isar da wannan ƙaramin saƙo a labarin gamuwarsa da yarinya da yake bayarwa.

Sarrafa Harshe

Wannan ya shafi gwanintar harshe a waƙa, ta yadda za a yi amfani da wasu dabaru a sarrafa shi ko a aiwatar da shi cikin hikima domin burge masu sauraro. A ƙarkashin wannan za a duba abubuwa guda biyu cikin dabaru da dama da suka shafi sarrafa harshe:

Kalmomin Aro

Kalmomin aro ko baƙin kalmomi su ne kalmomin da makaɗi ya ara daga wasu harsuna ko wani harshe guda ya tsattsarma a cikin wadiyan waƙarsa domin ya burge masu sauraro. Al’ada ce ta makaɗan dauri na Hausa sukan yi aron kalmomi daga harshen Larabci da wasu kalmomin na harsunan al’ummomi makusanta musamman a harshen Larabci. Wannan kuwa ba ya rasa nasaba da ilmin addini da wasu da dama daga cikin makaɗan suke samu tun ma kafin su fara waƙa, wasu ma tun a ƙuruciya. Makaɗa Sa’idu Faru kamar yadda aka ambata a baya ya yi karatun allo ya san addini, wannan shi ya sa ba za a yi mamaki ba in an sami aron kalmomi a waƙoƙinsa musamman daga harshen Larabci. Ga misalan aron kalmomi a wasu ɗiyoyin waƙar da ake nazari:

“Mu ja Attahiyatu az-zakiyatu mu sallame,

Mu ɗauko Tabbat yada abu lahabi wa tabba ma

Mu jawo was shamsu wa luhaha”

(Ɗan waƙa na 4)

Ɗan waƙa na sama, misali ne na yadda makaɗa Sa’idu Faru ya yi aron kalma daga harshen Larabci. Layukan da aka kawo waɗanda duka sun shafi nassoshi ne daga Alƙur’ani da hadisi na nuna irin tasirin addinin musulunci a rayuwar makaɗin da neman tsari daga Allah mahalicci da ayoyinsa masu girma.

Duk da wannan misali da aka kawo a sama, ana iya ka da baki a ce aron kalmomi bai yi tasiri a waƙar ba sosai.

Kalmomin Karin Harshe

Bai zo da mamaki ba idan aka ka da baki aka ce an sami tasirin karin harshen sakkwatanci a waƙar da ake nazari, kasancewar makaɗin ya fito daga yankin Hausawa masu amfani da wannan kari. Don haka ana iya cewa dole ne a samu tasirin karin harshen a waƙoƙinsa. Leech da Short (1981) sun bayyana irin wannan tasiri da cewa wani abu ne da yake nuna alaƙar mai matanin adabi da da al’umma masu karin harshen. Misalai da dama a waƙar na nuna yalwar amfani da karin Hausr Sakkwato a waƙar. Ga ‘yan misalai:

i.        ‘Umfani’ maimakon ‘amfani’ a ɗa na 13 inda yake cewa:

“ ganinka umfanina yakai”

(Ɗa na 15)

ii.      An kuma sami ƙarfafawa inda ake ninka baƙi a ƙarfafa furuci. Misali:

“yanzu tare da ni kay yi ta”

( Ɗa na 15)

A nan an ninka ƙwayar sautin /y/.

“Ni ko sai niw wuce”

(Ɗa na 17).

A nan kuma ƙwayar sautin /w/ ce aka ninka.

“yaron in taƙamar salon magana ag gare ka”

(Ɗa na 6)

A nan kuma an ninka ƙwayar sauti /g/.

iii.   Hakazalika an tauye lafazin wasu kalmomi da suka haɗa da: wakilin suna namiji tilo mutum na uku ‘shi’ ya yi tauye shi a cikin waƙar kamar yadda aka san karin sakkwatanci da hakan: ga misali:

“In kaza yab bugai da urya zaƙi ya kai”. (Ɗa na 9)

‘Bugai’ maimakon buge shi – a nan an tauye wakilin suna shi aka bar wasalinsa na ƙarshe ‘i’ da aka goya a jikin aikatau ‘buga’.

A gefe ɗaya aikatau ‘yi’ ya koma ‘i’ kamar yadda yake a karin sakkwatanci. Ga misali:

“ganinka umfanina yakai”

Yakai maimakon yake yi

(Ɗa na 13)

“Nic ce ƙarya ki kai”

(Ɗa na 17)

‘Ki kai’ maimakon kike yi

Misalai na sama duka suna nuna yadda aka sami aukin tauye lafuzan wasu kalmomi a dalilin tasirin karin Sakkwatanci a waƙar.

Kammalawa

Wannan takarda ta yi magana a kan dabarun salon sarrafa harshen waƙa na Makaɗa Sa’idu Faru. Takardar ta yi magana a kan salo da sarrafa harshe na Waƙar Sarkin Kiyawa Ahmadu wadda Makaɗa Sa’idu Faru ya rera. A waƙar an ga yadda kalmomin rukunan nahawu da makaɗin ya yi amfani da su musamman sunaye na yanka da gama-gari. An kuma ga ire-iren aikatau waɗanda aka gwada yadda suka taimaka wajen tafiya da saƙonnin cikin waƙar, bugu da ƙari an yi nazarin wasu dabarun adon harshe musamman jinsintarwa wadda makaɗin ya yi zancen waƙarsa kwalliya. an kuma ga yadda makaɗin ya yi amfani da salon magana/ƙarangiya wadda ya riƙa luguden ƙwayoyin sauti da gaɓoɓin kalma don nuna gwanintar harshe. An kuma kawo wasu dabarun aiwatar da harshe da makadin ya yi amfani da su da suka haɗa da: zaɓen kalmomi da kalmomin kari, aron kalmomi musamman daga harshen Larabci.

Manazarta

Abba, M. & Zulyadaini, B. (2000). Waƙar Baka. Zaria: Gaskiya Corporation Limited.

CNHN (2006). Ƙamusun Hausa na Jami’ar Bayero. Zaria: Ahmadu Bello University Press Ltd.

Gusau, S.M (2014). Diwanin Waƙoƙin Baka Juzu’i Na Biyu. Kano: Century Research and Publishing Limited.

Gusau, S.M. (2003). Jagoran Nazarin Waƙar Baka. Kano: Benchmark Publishere Limited.

Gusau, S.M. (2005). Makaɗa da Mawaƙan Hausa. Kano: Benchmark Publishers Limited.

Leech, G. & Short. M. (1981). Stylen in Fiction: A Linguistics Introduction to English Fictional Prose. (Second Edition). Longman Publishing Group. Amazon.com.

Mukhtar, I. (2010). Introduction to Styistics Study. Kano: Benchmark Nigeria Ltd.