Dabbobi Da Kwari Da Tsuntsaye a Wasu Wakokin Sa’idu Faru

Citation: Mafara, S.Y. & Bunza, D.B. (2024). Dabbobi Da Ƙwari Da Tsuntsaye a Wasu Waƙoƙin Sa’idu Faru. Four Decades of Hausa Royal Songs: Proceedings from the International Conference on the Life and Songs of Makaɗa Sa'idu Faru, 3(3), 150-162. www.doi.org/10.36349/tjllc.2024.v03i03.020.

DABBOBI DA ƘWARI DA TSUNTSAYE A WASU WAƘOƘIN SA’IDU FARU

NA

Dr. Sani Yahaya Mafara
Abdu Gusau Polytechnic
Talata Mafara, Zamfara State
Email: saniroro114@gmail.com
Phone numbers: 08065240341, 07012184370

Da

Dano Balarabe Bunza, (Ph. D)
Sashen Nazarin Harsunan Nijeriya
Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo, Sakkwato
Email: danobunza@gmail.com
Lambar Waya: 07035141980

Tsakure

Waƙa babban tafarki ce na bayyana falsafar mawaƙa wajen ilmantarwa a fannin adabi da sauran fannonin ilimi. Ana kuma iya kallom saƙonnin da ke ƙunshe a cikin waƙoƙi ta fuskoki da dama. Wannan bincike ya yi bayani ne a kan dabbobi da ƙwari da kuma tsuntsayen da makaɗa Sa’idu Faru ya ambata a cikin waƙoƙinsa, inda ya yi amfani ne da su domin ya fito da wasu halaye na waɗanda yake yi wa waƙa, ta hanyar nuna zaruntaka ko ƙwazo ko kasawa ko yaba masu ta ɓangarori daban-daban na rayuwa, ko amanarsu ko adalcinsu da sauransu. Manufar wannan bincike ita ce fito da dabbobi da tsuntsaye da kuma ƙwarin da makaɗa Sa’idu faru ya ambata a cikin waƙoƙinsa. Sai kuma fito da muhimancin dabbobi da ƙwari da tsuntsaye ga Bahaushe wajen gina adabinsa, don faɗaɗa ilimi da kuma raya adabin Hausa. Binciken ya gano cewa lura ita ce mizanin gano duk wata ɗabi’a ko wani hali na duk wata halitta. Da shi ne mawaƙan suka yi amfani suka gano halaye da ɗabi’un dabbbobi da ƙwari da tsuntsaye har suka fara bayyana su a cikin waƙoƙin.

Gabatarwa

Wannan maƙala za ta yi nazarin dabbobi da ƙwari da tsuntsayen da makaɗa Sa’idu Faru ya ambata a cikin waƙoƙinsa na yau da kullum. Makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da su ne domin ya fito da halaye mabambanta na Sarakuna da ‘ya’yansu da fadawa da masu jiran gado da makusanta ga sarakuna da sauransu. Daga cikin halayen akwai jaruntaka ko kwaɗayi ko tsoro ko kyauta ko rowa ko rinjaye da sauransu, domin yi masu zambo ko habaici da sauransu. A cikin takardar an kawo taƙitaccen tarihin makaɗa Sa’idu faru. An kuma yi bayanin muhimmancin wannan maƙalar da kuma dabarun da aka bi wajen samo bayanan da aka yi amfani da su wajen gabatar da wannan maƙalar. Bayan wannan kuma sai aka fito da dabbobi da ƙwari da tsuntsayen da Makaɗa Sa’idu Faru yi amfani da su wajen dabbantar da waɗanda yake yi wa waƙa, in da aka bayar da misalai da waƙoƙinsa daban-daban. Daga nan kuma sai aka yi bayanin sakamakon bincike da kuma kammalawa. Daga ƙarshe aka bayyana tushen bayanin da aka gabatar sannan sai ratayen hotunan wasu dabbobi da ƙwari da tsuntsayen da makaɗa ya ambata a cikin waƙoƙinsa.

Takaitaccen Tarihin Rayuwar Marigayi makaɗa Sa’idu Faru

An haifi makaɗa Sa’idu Faru a garin Faru ta cikin ƙasar Maradun, ƙaramar hukumar Talata Mafara a wajajen shekara ta 1932. Gusau, (2010 117). Sunan mahaifinsa Makaɗa Abubakar ɗan Audu, mutumin Faru ne. Sunan kakansa Alu mai kurya. Dukkan waɗannan makaɗan an yi su ne a garin Faru. Mahaifiyarsa mutumiyar Banga ta cikin ƙasar Ƙauran Namoda ce, kuma a can ne aka haife ta. Yawancin ƙuruciyar Sa’idu Faru ya yi ta a garin Banga ta Ƙauran Namoda inda aka haifi uwarsa, amma kafin ya girma ƙwarai sai ya koma wajen tsohonsa makaɗa Abubakar a Faru. Sa’idu Faru kamar sauran makaɗan fada, ya yi gadon kiɗa a wajen mahaifinsa da kakansa. Sa’idu na da laƙabi bayan sunansa na yanka, da ake ce masa Ɗan’umma. Ya sami laƙabin a sanadiyyar kiran da yake yi wa matar ƙanen mahaifinsa da suna Umma. Ita kuma, ba ta kiran sunansa, sai ta ci gaba da kiran sa Ɗan’umma. Sannu a hankali laƙabin ya bi Sa’idu, sai dai laƙabin bai yi fice a cikin gari sosai ba.

Dabarun Bincike

An yi amfani da dabaru daban-daban a lokacin gudanar da wannan bincike da suka haɗa da neman waƙoƙin makaɗa Sa’idu Faru da nazarin su domin ganin haƙar da ake so a yi ta cim ma ruwa. An samu waƙoƙin ne ta hanyar amfani da na’urorin ci gaban zamani, kamar su, faifan CD da kaset na rikoda da saurarensu a kafofin sada zumunta na zauren Sa’idu Faru da zauren makaɗa da mawaƙan Hausa da zauren Sa’idu Faru conference. Bayan tattara waƙoƙin da nazarinsu, domin fito da sunayen dabbobi da ƙwari da kuma tsuntsaye waɗanda makaɗa Sa’idu faru ya yi amfani da su wajen yi wa mutane zambo da habaici a cikin waƙoƙinsa, sai kuma nazarin ayyukan da aka gabatar masu kama da wannan kuma ba a samu wani aiki wanda ya yi daidai da wannan ba. Bayan wannan an yi hira da masana adabin Hausa da kuma makusanta ga mawaƙin domin fayyace abubuwan da suka shige wa mai nazari duhu. Dukkan bincike ba zai rasa muhimmanci ba, don haka kowane binciken ilimi mai muhimmanci ne ga al’umma duk yadda yake kaɗan. Wannan bincike na da muhimmanci ta fuskoki da dama. Zai fito da rawar da makaɗa Sa’idu faru ya taka ta amfani da dabbobi da ƙwari da tsuntsaye wajen raya adabin Hausa, musamman ta ɓangaren waƙoƙi. Yana da muhimmanci ga ɗalibai masu nazari don su samu abin tuntuɓa da yin nazari, musamman in an taskace shi. Yana da muhimmanci a fagagen adabi da kuma al’adar zamantakewar Hausawa. Yana da muhimmanci ga masu nazarin rayuwar dabbobi da ƙwari da tsutsaye ta zahiri. Yana da muhimmanci ga masu nazarin zamantakewar dabbobi da ƙwari da tsutsaye da sauran halittu. Haka kuma zai zama ƙari a cikin rumbun adabin baka na Hausa da gudummawa ga ilimi.

Yana da muhimmanci domin zai samar da wani bayani wanda zai kasance kamar wata taska wadda ake adana bayanan da suka shafi dabbobi da ƙwari, da tsuntsayen da ke cikin waƙoƙin Sa’idu faru. A taƙaice, muhimmancin wannan bincike shi ne ƙara wa juna ilimi dangane da waƙoƙin da Sa’idu faru ya yi amfani dadabbobi da ƙwari da tsuntsaye wajen fito da halayen mutanen da yake yi wa waƙa ta hanyar zambo ko habaici.

Ma’anar Dabba

Ma’anar Dabba: Kalmar ‘dabbobi’ jam’i ne na kalmar ‘dabba’. Wannan kalma baƙuwa ce. An aro ta ne daga harshen Larabci. Dabba na nufin duk abin da ke tafiya a saman ƙasa ko abin da ke da yawan gashi. Misali, “Dabba wajhuhu, ma’ana: Fuskarsa ta yi gashi ko tsufa”, Ko kuma a ce, “Dabba jis’muhu, ma’ana: “jikinsa ya tsufa ko ya yi gashi”. (ƙamusun Larabci mai suna, Almu’ajamul waseed, 1972:291, harafin daal)

A cikin Alƙur’ani mai girma, suratul Hud Aya ta 6, Allah (SWT) yana cewa:

Larabci: Wa ma min daabbatin fil ardi illa alal Lahi rizƙuha...”

Fassara: Kuma babu wata dabba a cikin ƙasa face ga Allah arzikinta yake…” (Alƙur’ani mai fassara na Abubakar Gummi).

Masana da dama sun yi ƙoƙarin fitowa da ra’ayoyinsu game da fahimtarsu ta wannan kalma ta “Dabba”. Domin cimma nasarar wannan, an kalli abin ta fuska biyu, ma’ana ta ɓoye da ma’ana ta zahiri.

i.     Ma’ana ta zahiri.

ii.   Ma’ana ta boye.

Ma’ana ta zahiri: ita ce ma’anar da aka fi saurin fahimta kai tsaye a cikin al’umma. Masana da dama sun yi ƙoƙarin bayyana ma’anar kamar haka:

Ƙamusun Hausa na Jami’ar Bayero (2006) ya fassara kalmar dabbobi kamar haka: “Dabbobi dukkan halitta mai ƙafa huɗu”. Abraham (1947) ya ce: “Dabbobi, wasu halittu ne masu ƙafafu huɗu na gida da na daji.”

Bargery (1934) ya bayyana cewa:

1. Dabba na nufin dukkan abu mai rai ne in ka ɗebe tsire-tsire, wato ba nufi muke dabbobin gida da daji kaɗai ba, amma har tsuntsaye da su macizai da kwaɗi da kifaye.

2. Dabbobi wasu halittu ne masu ƙafafu huɗu jikinsu lulluɓe da gashi.

Ma’anar Ɓoye: Bahaushe na amfani da fahimtarsa ta la’akari da siffofi da halaye da ɗabi’a da kuma yanayin abu kamin ya ba shi suna ko matsayi. Wasu lokuta sai a rasa gane mai sunan ko manufarsa. Misali:

i.     Bahaushe kan kira duk wata halitta wadda bata cika hankali ba wajen gudanar da harkokin rayuwarta da suna “dabba”.

ii.   Bahaushe yakan kira mutum da suna “dabba”, idan ya kasance mai ƙarancin fahimta ko rashin iya bayani saboda daƙiƙancinsa.

iii. Bahaushe kan kira kowace halitta da “dabba” idan ta kasance mai tafiya a kan ƙafafunta huɗu ko ta zama mai jan ciki, musamman dabbobin da suke mu’amala da su a gida, na daji kuma su kira su da dabbobin daji ko namun daji.

East da Imam (1949:139) sun bayyana ma’anar dabba kamar haka: In mun ce ‘dabba’ muna nufin duk abu mai rai ne in ka ɗebe tsire-tsire. Watau, ba nufin mu kai dabbobin gida da na daji kaɗai ba, waɗanda mu ka fi saninsu da suna dabba har da tsuntsaye da macizai da kwaɗi da kifaye har da kwari da tsutsotsi.

Ma’anar Ƙwaro

Akwai saɓani dangane da ma’anar kalmar ƙwaro da abin da ta ƙunsa a Hausa. Akwai ma’anarta ta gargajiya wato ta asali da kuma wadda aka tsira saboda sauyin zamani. A yau Kalmar na iya zama:

i. Bahaushe kan kira duk wani mugun mutum da suna ƙwaro, kamar maye da ɓarawo da kwarto da sauran masu kama da su, ko kuma mai naci kamar wurin karatu da sauransu.

ii. Bahaushe na kiran duk wata ƙaramar halitta mai cutarwa ƙwaro, kamar su maciji da kunama da Rina da zuma da sauransu.

iii. Bahaushe (musamman Basakkwace) kan kira duk wani mutum da ba Bahaushe ba da ƙwaro kamar Yarbawa da Inyamurai.

Kalmar ƙwaro ta ɗauki ma’anoni dabam-daban dangane da nahiyar da mutum ya fito da kuma irin halittar da ya ɗauka ita ce ƙwaro, amma duk da haka masana sun kawo ma’anoni dabam-daban dangane da halittar da suka ɗauka ƙwaro, wasu daga cikin ma’anoin sun haɗa da:

Bargery (1934), a cikin littafinsa mai suna A Hausa-English Dictionary and English-Hausa vocabulary ya kawo ma’anonin ƙwaro kamar haka:

i Duk wani ƙaramin ƙwaro ko ƙananan halittu da ba su da ƙashin baya.

ii Ɓarawo ko wani mugu kamar maye ko dabbobi kamar Kada ko Kura. Misali ruwan nan suna da ƙwari ko dajin nan yana da ƙwari.

iii Ƙananan duwatsu da mata ke kitso da shi, ana samunsu ƙasan ruwa.

Shi kuma Ƙamusun Hausa (2006: 292-293) ya bayyana ma’anar ƙwaro da:

i Wata ƙanƙannuwar halitta dangin su kiyashi ko cinnaka.

ii Duk halittar da ke cutar da ɗan Adam wadda don haka ake tsoron ta, kamar Kura ko Kada ko Maciji.

iii Boka.

iv Maye.

v Abin da aka tufka da kaba mai launi daban-daban don ado a hannu ko ɗuwawu a yara.

vi Wani ɗan ƙaramin ƙarfe da ake maƙale lifidi da shi (Ƙamusun Hausa 2006:292-293)

Abin lura a nan shi ne, dangane da ma’anonin ƙwaro da aka bayyana a sama, an kira kura da kada da maciji da sunan ƙwari ne saboda haliyyar da suke da ita irin ta ƙwari, wato mugunta da ƙeta, amma kuma ba ƙwarin ba ne.

Mahe (2008) ya ce: Bahaushe ya fi danganta ƙwari da ƙananan halittu raunana waɗanda ba su fi a taka su da ƙafa ba, ko a murje su da hannu, irin su kiyashi da tururuwa da fara da ƙuda da buzuzu da sauransu. A cikinsu akwai manya da ƙanana da masu tashi a sama da masu dudduƙe a ƙasa.

Hassan (1995:2) ya bayyana kalmar ƙwari da cewa: Halittu ne waɗanda Allah maɗaukakin Sarki ya yi waɗanda al’adunsu da ɗabi’unsu da haliyyarsu ta sha bamban da sauran halittu kamar tsuntsaye da tsutsotsi da sauransu. Ya ci gaba da cewa a wurin Mafarauta duk dabbar da ke cikin daji sun ɗauke ta ƙwaro, don haka ne ma idan zasu shiga daji suke neman tsari daga ƙwarin da ke ciki, ko kuma su ce dajin nan akwai ƙwari da yawa.

Ana iya kiran ƙwari da wasu ƙananan halittu waɗanda ke rayuwa bisa ƙasa, suna rayuwa ta hanyar haihuwa, idan rayuwarsu ta ƙare su mutu. Ƙwari na da yawa sosai don sun fi kowane rukunin halitta da ke bisa ƙasa yawa, kuma sun fi kowane jinsi watsuwa da sauri, sannan zasu iya rayuwa a ko’ina matuƙar yanayin wurin ya gamsar da su. An gano masu yawa cikinsu sannan kuma akwai miliyoyi da ba a gano ba, kamar yadda East da Imam suka ce a lttafinsu mai suna “Ikon Allah”.

“Can asali ƙwari daga ruwa suke, daga ciki suka fito suka zo suka mallaki tudu ka ga wannan bai ishe su ba, ga su nan har suka koyi dabarar tashi sama.sun daɗe ƙwarai a duniya. Ga su da dabara da iya tsari da tsananin yawa. (East da Imam, 1949:245)

A taƙaice bisa ga bayanan da suka gabata ana iya cewa kalmar ƙwaro ta ƙumshi ƙananan halttu waɗanda ba su da ƙashin baya, akwai masu tashi sama ta amfani da fukafukai, akwai kuma masu tafiya a ƙasa, ana samunsu a gidaje da daji da kuma cikin ruwa, kamar ƙwarƙwata da ƙuma da ƙazumzumi da kiyashi da sauro da kunama da tururuwa da sauransu”.

Saboda haka duk wani abu mai rai da ke yawo a doron ƙasa, ya haɗa da dabbobi masu ƙafa huɗu da mutane da tsuntsaye da sauran su duk suna amsa wannan suna na dabba. Hausawa kuma sai suka ware mutane daban, su kuma masu ƙafa huɗu su kira su da dabbobi. Asalin sunan da Hausa ke kiran dabbobi kafin aro kalmar ‘dabba’ shi ne “bisa” (tilo), “bisashe” (jam’i) ga dabbobin gida; na daji kuma “namun daji”, na ruwa kuwa “naman ruwa”.

Waƙar Baka: Ita kuma waƙa masana da manazarta sun bayyana ra’ayoyinsu dangane da ma’anar waƙa ta yadda suka fahimce ta. Wasu sun bayar da ma’anar ta gaba ɗaya, wasu kuma sun rarraba ma’anar ta fannin rubutacciya da kuma ta waƙar baka, kamar haka:

Gusau (2003) a wurin shi, Waƙa wani zance ne shiryayye cikin hikima da azanci da yake zuwa gaɓa-gaɓa bisa ƙa’idojin shiryawa da daidaitawa a rere cikin sautin murya da amsa-amon kari da amshi da kiɗa.

Ma’anar Tsuntsu

A bisa nazari, shi tsuntsu halitta ce wadda take da ƙafafu biyu, amma tana tashi sama, don haka za a same ta tana da fikafikai. Kazalika, halitta ce ‘yar ƙwai. Abin nufi, takan haifu ta hanyar yin ƙwai, ta kuma ƙyanƙyashe. Bugu da ƙari, akwai wasu tsuntsaye da suke zaune a cikin dazukan ƙasar Hausa, amma akwai wasu waɗanda suke na gida ne, waɗanda ke zaune tare da mutane, a cikin gida. Baya ga haka, wasu tsuntsayen suna yin rayuwa a kan tudu, amma wasu suna yi ne a cikin ruwa (Sa’id da wasu (editoci), 2006:460).

Dabbobi Da Ƙwari Da Tsuntsaye A Cikin Waƙoƙin makaɗa Sa’idu Faru.

Makaɗa Sa’idu Faru ya ambaci dabbobi da ƙwari da tsuntsaye da dama a cikin waƙoƙinsa, domin ya fito da kuma ya bayyana halayen uwayen gidansa da kuma halayen masu jiran gadon sarauta da kuma halayen ‘ya’yan sarakuna da fadawan da kuma makusanta ga sarakuna, ta hanyar yi masu zambo ko habaici da sauransu. Misali:

A cikin wata waƙar Dagacin Banga a masarautar Ƙaura Namoda, sarkin yaƙi Sule, mai gindi kamar haka: “Gwabron Giwa uban Galdima Ɗantumba ginjimi, Gamshiƙan Amadu na mai gandi kai a uban Zagi”, yana cewa:

Jagora: Jan Zakara yayi ƙiƙiriƙi,

Ya tare garkar gidan ubanai,

‘Y/Amshi: Ya bar kwaɗɗo shina cikin rame,

Ya lanƙwashe tsara.

Jagora: Ɗiyan Alibawa kui ta biya, Don Allah ya yo uban Zagi.

‘Y/Amshi: Domin Kura ta wuce ana ɓacin laka kamar ita.

Jagora: Ko jiya na iske Gamdayaki da Tuji, Sun iske Jinjimi.

To sun ko mirɗa gardama, Sun iske su Bubuƙuwa ruwa,

Dan nan kulmen da ac cikin gurbi, Ya amsa gaisuwa.

Jagora: Dan nan sai Jinjimi da yas sulata yas suntulesu dut.

‘Y/Amshi: Shi ko Tuji da ad da girman baki yak kwashe Jinjimi,

Dan nan Bubuƙuwa da tar rura ta gangamesu dut.

Jagora/’Y: Ran nan nis san duniyag ga komi nane wani gwanin wani.

Jagora: Zama Giwa ta fito kiwo tai nisa ta zo ta sha ruwa,

‘Y/Amshi: Ku ji ɗan zomo na faɗin faɗa ma su Tsari Tsara ku tay gida.

A cikin ɗiyan waƙar da ke sama makaɗin ya yi amfani da waɗannan tsuntsaye ne waɗanda suka bambanta wajen girma, misali bubuƙuwa da tuji da jinjimida gamdayaƙi duk tsuntsaye ne kuma ba girmansu ɗaya ba, wannan ya fi wannan, wannan ya fi wannan. Bayan waɗannan tsuntsaye ya ambaci giwa da zomo da tsari da tsara, suma ba girmansu ɗaya ba, saboda giwa ta fi su girma. To mawakin ya yi amfani da waɗannandabbobin domin ya nuna cewa har gobe akwai bambanci tsakanin halittu, idan ka fi wani, to kai kuma wani ya fi ka. Daga ƙarshe dai yayi amfani da salon fifiko domin ya nuna bambanci tsakanin wanda ya ke yi wa waƙa da sauran sarakuna ko masu jiran gadon sarauta.

A cikin waƙar sarkin kudu macciɗo, mai gindi kamar haka: “Mai babban rabo gimshikin Sarkin sharifai” yana cewa:

Jagora: Toron giwa yana abinda ya kai ya shigo dawa,

‘Y/Amshi: ‘Yan namu suna ta gaisai sun ba da gaskiya,

Bil’amu na cikin sabara ya ɓoye kainai,

Zomo ya taho ya tsaya ya gaida Toro,

Shi ya yarda Allah kawa kowa nagarta.

Su kuma ɗiyan waƙar da ke sama, makaɗa Sa’idu Faru ya kawo toron giwa wanda yake ya fi kowace halitta da ke cikin daji girma, saboda haka dole sauran namun dajin su yi masa biyayya. Bil’amu (Dila) saboda wayo ya ƙi fitowa, amma sauran namun daji irin su zomo da sauransu duk yi biyayya. A nan makaɗa yana son ya nuna irin martaba da girman da ke ga sarkin Musulmi Macciɗo, idan ya fito kowa zai zo ya yi gaisuwa duk sun yarda da Allah ke ba da mulki sai wani guda da ke da jayayya ya ƙi zuwa ya yi mubaya’a. A taƙaice waɗannan dabbobin (‘yan namu) masu jiran gado ne, shi kuma toron giwa sarki ke nan ka ga ba su haɗuwa. Ma’ana Macciɗo kamar yadda toron giwa ya ke a daji to shi ma haka yake a cikin mutane.

Sannan a cikin wata waƙar ta sarkin Musulmi Muhammadu Macciɗo mai gindi kamar haka: “Farin cikin Musulmin duniya, mai martaba na Abubakar, ci fansa alhaji Macciɗo”, yana cewa:

Jagora: Wanda bai san daɗin doki ba sai yace jaki hikima garai,

‘Y/Amshi: Kowa na kurɓa ruwan zuma ba shi koma tadda batun maɗi”

Haka kuma a cikin ɗiyan ƙawar da suka gabata, makaɗa ya ambaci doki da jaki da zuma da maɗi, sai kuma mota da fanda. A nan ya na son fito da fifikon sarkin Musulmi a kan sauran sarakuna. Ya bayyana cewa wanda bai taɓa zama da sarkin musulmi ba zai ga kamar akwai sarkin da ya fi shi. Shi ne yake cewa wanda bai taɓa amfani da doki ba, zai ga hikimar jaki, daga ƙarshe sai ya bayar da amsa na cewa, kowa na ɗanɗana zuma zai manta da maɗi saboda zaƙin ya bambanta. A taƙaice yana son ya nuna cewa duk wanda ya yi hulɗa da sarkin Musulmi Macciɗo to zai tabbatar da cewa ya fi kowane sarki.

Haka ma a cikin waƙar sarkin gabas na Talata Mafara, Shehu Muhammadu Ɗangwaggo, mai gindi kamar haka: “Koma shirin daga na Muhammadu Shehu ɗan Shehu ganɗon ƙasar Hausa”, yana cewa:

Jagora: Daudu kullun mahwalki nikai sabo,

‘Y/Amshi: Shehu ya ba mu doki da kayanai,

Danda fari biyat wanda an nan gabas inda liman ka bi zai masallaci.

A cikin waɗannan ɗiyan waƙa da ke sama, makaɗa Sa’idu faru ya ambaci doki in da ya fito salon roko inda ya ke cewa ya yi mafarkin an ba shi doki da kayanai, kuma har da siffar dokin da wurin da ake ɗaure dokin ya bayyana. Ya bayyana dokin da yake shi ne danda mai fari biyar. Ma’ana doki ne mai tambarin fari a ƙafafunsa guda huɗu da kuma goshinsa. A taƙaice dai doki ya ke roƙon sarki ya bashi.

Bayan wannan akwai waƙar sarkin Zamfaran Zurmi Sulemanu muhammadu, mai gindi kamar haka: “Babban bajinin gidan Sambo shirinka daban da raggo”. Yana cewa:

Jagora: Hadari mai taushe rana,

‘Y/Amshi: Zaki nisa da ƙarhi,

Wada ‘Yan namu ka gigita ba damar su hwarma.

Jagora: Alibawa suna ganin hwansassu wurin sule babu dama,

Giwa ta sha ruwa tai miƙa ta taushe gurbi,

‘Y/Amshi: Kuma ‘yan ɗiyanta sun shiga sun sha sun hwara ƙarhi,

Jagora: Su ‘yan namu suna jin ƙisa ba damar su kurɓo,

Sai bil’amu uban dubara, sai yaz zo ga giwa,

Albarkacinki niz zaka in samu ruwan da nis sha.

Giwa ta bashi hili, yas samu da yas sha,

sha ya kuma ba ɗiyanai,

Sai yaw wa dangi kirari, yac ce ya ƙwato da ƙarhi,

Zomo yac ce tsaya shege lallashinta kay yi,

‘Y/Amshi: In ƙarhi gaskiya na koma ɗebo gabana.”

A nan kuma ya yi amfani da dabbobi manya da ƙanana kamar zaki da giwa su ne manyan dabobi a cikin daji, duk saura dabbobin ya kira su da ‘yan namu kamar su dila da zomo da sauransu. A taƙaice yana so ya nuna irin ƙarfin da martaba da ke ga wanda yake yi wa waƙa. Kamar yadda giwa da zaki suke a cikin daji, to shi ma haka yake a cikin mutane.

A waɗannan ɗiyan waƙa ma ya ambaci giwa da zaki domin su ne dabbobi da suke fi sauran namun daji ƙarfi da girma domin ya fito da irin ƙarfin da ke ga wanda ya ke yi wa waƙa. Ma’ana yana son ya bayyana cewa kamar yadda giwa da zaki suke a cikin daji, to shi ma wannan basaraken yana da girma da ƙarfin iko a cikin jama’arsa.

Haka kuma a cikin waƙar sarkin Zazzau Alhaji Shehu Idris, mai gindi kamar haka: “Gagara gasa bajinin sarki, Shehu hallaliyar gidan Mamman Allah ya biya maka buƙata kai a babba ga gidan sambo”. Yana cewa:

Jagora: Toron Giwa ƙi fasawa,

‘Y/Amshi: Toron Giwa ba togewa,

Gogarman magaji Jan Zaki,

Jagora: Namijin Zaki ka fi kyau da ƙarfi,

‘Y/Amshi: Ba a haye maka cikin birni,

Ba a haye maka cikin daji.

Jagora: Kolo ya so a bashi sarki,

‘Y/Amshi: An yi biɗa yana cikin daji,

A nan ma ya ambaci dabbobi da tsuntsaye kamar toron giwa da jan zaki da namijin zaki da kuma kolo. Waɗannan dabbobin dukkansu masu ƙarfi ne a daji, to kamar yadda suke da ƙarfi a can, shi ma sarki haka yake da ƙarfi da martaba a cikin jama’arsa. Ya kuma ambaci kolo (angulu) domin yi wa wani ɗan sarki habaici wanda ba a cika samunsa a cikin gari ba kusan kullum yana daji.

A cikin waƙar Ɗanmadamin Sakkwato Usman Ɗangwaggo Bunguɗu, mai gindi kamar haka: “Bajini birni bajini dawa, na dai gaisheka da ƙoƙari Ɗanmaidaga na Abubakar Usuman kai niz zaka in gani”. Yana cewa:

Jagora: Manyan kaya manyan ganwo,

‘Y/Amshi: Jaki kankanbab banza garai

Wasu kaya sai bisa Raƙumi,

 

Jagora: Su Angulu dai an tsuhwa mahauta,

‘Y/Amshi: Nan aka kwana kowace kasuwa”.

Ko a nan ma ya ambaci dabbobi da kuma tsuntsaye. Ya ambaci jaki da raƙumi, domin ya bambanta fifikon da ke tsakinsu a wajen ɗaukar kaya, ya nuna raƙumi ya fi jaki ɗaukar kaya. A nan yana yi wa wani ɗan sarki habaici ne, ya nuna cewa kamar yadda jaki baya iya ɗaukar kayan da raƙumi yake ɗauka, to haka ma wannan ɗan sarkin baya iya ja da sarki a wasu ɓangarori na rayuwa. Ya kuma ambaci angulu domin yi wa wani ɗan sarki mai jiran tsammani habaici, kamar yadda angulu ke jiran a yanka dabba ya sha jini a mahauta.

Haka kuma a cikin waƙar Sarkin Kiyawan Kaura Namoda Amadu, mai gindi kamar haka: “Ginjimin gidan Sambo uban yari ma ci fansa, mai wuyar karo jikan Mamudu marinjayi”. Yana cewa:

Jagora: Jemage ga halinai bamu san wanda shi ke so ba,

Gashi mai haƙora na,

Ga shi mai kunnuwa na,

Ga shi baya sauka ƙasa balle a ga damatai,

‘Y/Amshi: Duk minahikin Allah nan mun ka naɗa babba.

A ɗiyan waƙar da ke sama makaɗa Sa’idu Faru ya ambaci wani tsuntsu shi ne jemage, domin yi wa wani mai jiran gado habaici, yana so ya bayyana halinsa na munafurci kamar yadda jemage yake da sifofi guda biyu, ga shi siffa ta tsuntsaye, kuma ga shi da wata sifa ta mutane wato haƙora irin na mutane da kuma yanayin yadda ya ke haihuwa kamar yadda mutane suke haihuwa ne. A taƙaice dai yana son ya nuna wannan ɗan sarkin fuska biyu gare shi, wato akwai alamun munafurci gare shi.

Sai kuma cikin waƙar Sarkin Kudu Macciɗo, mai gindi kamar haka: “Gogarman gidan Moyi ci fansa niƙatau”. Yana cewa:

Jagora: Toron Giwa shina abinda yakai ya fito dawa.

Jagora: In Jaki ya gaza da kaya a azama Raƙumi,

‘Y/Amshi: Ni nasan kwatancin irin kayanka Jaki,

Jagora: Na ishe Dale tai ƙawa ga jama’arta ba ƙawa,

‘Y/Amshi: Ya rubce kuɗi ya nasa dogon akwati,

Rana ta jewayo na naɗe ya tai Ilori,”

Su kuma waɗannan ɗiyan waƙar makaɗa Sa’idu Faru ya ambaci wasu dabbobi da tsuntsaye irin su toron giwa da jaki da raƙumi. Ya yi amfani da su ne domin ya nuna ƙwazo da kuma halin kyauta wanda sarki ya ke da shi, shi ne ya ke cewa in jaki ya gaza da kaya a azama raƙumi, ma’ana in ba su iya yi masa kyauta to su bari sarki ya yi masa. Shi ne yake cewa, na ishe dale tai ƙawa, ga jama’arta ba ƙawa, wato ya zo wajen sarki ya yi masa kyauta amma ‘ya’yan sarki ba su yi masa ba, wani daga cikinsu ma har tafiya ya yi wani gari don kada ya ba shi komi.

Sai kuma cikin waƙar Alƙalin Gusau Shehu, mai gindi kamar haka: “Ya yi niyar zaman shari’a koyaushe zaki ana tsoron halinka, gogarman gidan Muhamman Alƙali Shehu”. Yana cewa:

Jagora: Ɗiyan kusa suna hwaɗin,

‘Y/Amshi: Da Burgu ka yin shari’a da anga sata.

A nan kuma ya kawo kusu (ɓera) da kuma burgu (gafiya) domin yin habaici ga wani alƙali, inda yake son ya fito da halin alƙalin na cin hanci. Shi ne ya dabbantar da shi ya ɗauki halin burgu(gafiya) ya bai wa alƙalin. Ya ce ɗiyan kusa (mutane ko jama’a) suna faɗin da burgu wato (alƙalin da ya ke yi wa habaici) ka yin shari’a da an ga sata. A taƙaice yana son ya fito da gaskiya da kuma amanar da ke ga wannan alƙalin na Gusau. Ya nuna mutane ma suna yaba masa har suna cewa, in da wani alƙali ne ke yin shari’a wanda ba shi ba, to da jama’a sun sha wahalarsa.

A cikin waƙar Sarkin Buguɗu Usuman Ɗangwaggo, mai gindi kamar haka: “Gwabron Giwa kana da martaba, Usumanu na Bunguɗu uban Marafan Keku na Atto mai wuyar karo”. Yana cewa:

Jagora: In kaga Kadanni da Dorina,

Ruwa mai ƙarfi sunka ishe,

 

Jagora: Zarnaƙo ƙaryar faɗa yakai,

‘Y/Amshi: Kowa ka biɗah hwaɗa ya ja zuma,

Sai ya biɗi mai raba su ya rasa.”

Kada kuma da dorina su ma yana nufin wasu ɗiyan sarki ne da suka nemi sarautar, shi kuma sarki shi ne gulbin da ya zo ya wuce da su duka, ma’ana ya yi nasara a kansu. Sai kuma ya yi amfani da wasu ƙwari domin ya nuna jaruntakar sarki na cewa ba a jan sa wasa da shi, don kowa faɗa masa zai gane kurensa. Shi ne ya kamanta zarnaƙo da zuma, idan ana maganar faɗa to zuma ta fi zarnaƙo nesa ba kusa ba.

Sannan a cikin wata waƙar ta sarkin Musulmi Muhammadu Macciɗo mai gindi kamar haka: “Ka yi sarki daidai wada mai yanzu yar riƙa, Alhaji Macciɗo jikan Mamman mai dubun tsari”, yana cewa:

Jagora: Bajini ɗan gagara gasa Amalin sarakuna,

‘Y/Amshi: Toron giwa ɗan Audu ƙanen Ali ɗan iya.

Su kuma ɗiyan waƙar da ke sama an ambaci dabbobi guda uku, bajini da amali da kuma toron giwa. Waɗannan dabbobin kowanensu babba ne a zuriyyarsu. Bajini a cikin shanu shi ne mafi girma da kuma ƙarfi. Amali a cikin raƙumma shi ne mafi girma da kuma ƙarfi. Toron giwa kuma shi ne mafi karfi da girma a cikin giwaye. To mawaƙin ya yi amfani da su ne domin ya nuna irin karfi da girma da ke ga sarkin Musulmi a cikin al’umma, kamar yadda waɗannan dabbobin suke a cikin danginsu.

A cikin waƙar ta sarkin Tudun Falale Alhaji Muhammadu Bala, mai gindi kamar haka: “Ya riƙa da gaskiya Muhammadun Muhammadu, dangalin/karsanin gidan mai saje shirinka ya yi kyau”, yana cewa:

Jagora: Yahihiya da kunkuru shawara guda sukai,

Da Bushiya da Beguwa shawara guda sukai,

Da Kurciya da Hasbiya shwara guda sukai,

Bubuƙuwa da Jinjimi shawara guda sukai,

‘Y/Amshi: Duk babu wanda yaz zo haji

Babu mai nuhwaz zuwa.”

A nan kuma ya ambaci wasu ƙwari da tsuntsaye wato, yahihiya da kunkuru da bushiya da beguwa da kurciya da hasbiya da bubuƙuwa da kuma jinjimi. Dukkaninsu ɗiyan sarki ne ya dabbabantar. Yahihiya da kunkuru gidansu guda sifarsu guda, yahihiya ta fi kunkuru girma. Bushiya da beguwa gidansu guda sifar guda, beguwa ta fi bushiya girma. Kurciya da hasbiya gidansu guda sifarsu guda, hasbiya ta fi kurciya girma. Bubuƙuwa da jinjimi gidansu guda duk tsuntsaye ne, jinjimi ya fi bubukuwa girma. A taƙaice dai ɗiyan sarki ne ya ke yiwa habaici na rashin samun sarauta.

A cikin wata waƙar ta sarkin Musulmi Muhammadu Macciɗo mai gindi kamar haka: “Bajinin gidan Bello Mamman na yari, Sarkin Kudu Macciɗo ci maraya”, yana cewa:

Jagora: Ina Bangabanga mai ‘yar Mahuta,

Alade wurin shan giya kah hi suna

A waɗannan ɗiyan waƙar da ke sama ya ambaci wata dabba wato “Alade”, ya yi amfani da alade domin yi wa wani ɗan Sarki zambo don ya fito da wani hali nasa wato shan giya domin kowa ya san shi da wannan halin. A nan ya faɗi wata sifa ta shi ita ce yanayin naɗin rawaninsa da kuma halin shi na shaye-shaye

A cikin wata waƙar ta sarkin Sudan Shehu Malami, mai gindi kamar haka: “Muzakkarin Sarki ɗan Shehu abun biya Shehu na Ali”, yana cewa:

Jagora: Gurnanin daji sai giwa,

‘Y/Amshi: Dan Akuya kai tafiyar

Jagora: Karen buki na nan ya shiga ofis,

‘Y/Amshi: Amma bai kai ga Biri

Jagora: Don komi harbinki kunama,

Toron Giwa in yat take ta,

‘Y/Amshi: Babu damar ta yi motsi.

Haka kuma ya Ambato sunayen dabbobi a ɗiyan waƙar da ke sama, kamar giwa da Ɗan Akuya da Karen buki da Biri da kunama domin ya yiwa wasu zambo ta amfani da sunayensu.

A cikin wata waƙar ta Sakataren D.O Ƙaura, mai gindi kamar haka: “Ba a yi ma wargi Zaki, saboda ƙarhin rinjaye”, yana cewa:

Jagora: Kyawon dan sarki alheri,

Dan Sarki in bai alheri,

‘Y/Amshi: Ya zama kotokon Banza,

Jagora: In ya yi man huskas Shanu,

Ni ko in yi mai dibin banza.

A nan ma ya ambaci wata dabba wato saniya don yin zambo ga wanda ba ya yi masa kyauta. Ya ce idan ka yi masa huskar shanu (game fuska ko ɓata rai) shi kuma sai ya ɗauke ka ba kowa ba.

Sakamakon Bincike

Daga ƙarshen bincken, an gano cewa ba komi ya janyo saka dabbobi da ƙwari da kuma tsuntsaye a waƙa ba face sakamakon lura da halaye da ɗabi’un dabbobin. Wannan lura ita ta sanya Hausawa suka fahimci ɗabi’u da halayensu suka riƙa ambatonsu a cikin waƙoƙi. To wannan lurar ita ce tamkar mizani na awon gane halayyarsu da ɗabi’unsu. Ta la’akari da lura ya sanya mutane suka fahimci irin tsuntsayen da ake samu a lokuta daban-daban, lokacin rani ne ko lokacin damana ko hunturu da sauransu. Lura ce ke sa a gane wannan dabba mai faɗa ce, wannan kuma mai haƙuri ce, wannan mai tsafta ce wannan kuma mara tsafta, wannan tana da ƙarfi wannan kuma cima-kwance. A taƙaice, wannan bincike ya gano cewa da lura ne a ke gano duk wata halayya ko ɗabi’a ta kowace irin halitta. Wannan shi ne dalilin da ya sa mawaƙan suka fahimci halayya da ɗabi’un dabbobi da ƙwari da kuma tsuntsaye har suka saka su cikin waƙoƙinsu. An kuma gano cewa dabbobi da ƙwari da tsuntsaye suna taka rawa sosai wajen bunƙasa adabin baka.

Shawarwari

Wannan fanni na ilimin dabbobi da ƙwari da tsuntsaye, yana da yawa ko faɗin gaske. Don haka yana da matuƙar muhimmanci a samu wasu masu sha’awar bincike daga ɗaliban ilimi su ƙara zurfafawa. Akwai abubuwa da dama da za a iya gudanar da bincike dangane da abin da ya shafi harkar dabbobi da ƙwari da tsuntsayen da makaɗa Sa’idu Faru ya yi amfani da su a cikin waƙoƙinsa, kamar abin da ya shafi zambo da habaici da sauransu.

Kammalawa

An fara binciken da gabatarwa inda aka yi bayanin abubuwan da takardar za ta ƙunsa da bayanin dabarun binciken da aka yi amfani da su domin ganin binciken ya kammala cikin nasara. Haka ma an bayyana muhimmancin binciken a daidai wannan lokaci. Bayan wannan kuma, sai Taƙaitaccen tarihin makaɗa Sa’idu Faru. Daga nan sai taken maƙalar da aka yi bincike a kansa, wato dabbobi da ƙwari da tsuntsaye a cikin waƙoƙin makaɗa Sa’idu Faru, waɗanda ya yi amfani da su wajen yi wa mutanen da yake son ya bayyana wa al’umma halayensu masu kama da na dabbobin. An yi bayanin sakamakon wannan bincike. An kuma bayar da shawarwari ga masana da masu sha’awar nazarin waƙoƙin Sa’idu Faru ta ɓangaren dabbobi da ƙwari da tsuntsaye. Daga nan sai aka kammala binciken da wannan bayani, sai aka zayyana tushen bayani da kuma hotunan wasu daga cikin dabbobin da ƙwari da tsuntsayen da aka yi amfani da su a cikin wannan aikin.

Manazarta

Abdullahi, I. S. S. (2008) Bamaguje Da Ɗan Akuya: Soyayya Ko Ƙiyayya? Maƙalar da aka gabatar a Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.

Ado, A. (2011) Wasa Da Kura a Ƙasar Katsina. Maƙalar da aka gabatar a Sashen Koyar da

Harsunan Nijeriya. Katsina: Jami’ar Umaru Musa Yar’adua:

Aminu, N.I. (2015) Kaza ga Bahaushe Jiya da Yau. Algaita Journal oa Current Reseach in Hausa Studies (Special Edition). Kano: Ahmadu Bello University Press. vol. 1, no. 1(631-638)

Asma’u, S. (2015) Ƙwarin Ƙasar Hausa: Nau’o’insu da Tasirinsu ga Adabin Baka da Wasu Al’adun Hausawa. Kundin digiri na biyu. Kano: Jami’ ar Bayero.

Bargery, G. P. (1993) A Hausa-English Dictionary and English-Hausa vocaɓulary (2nd Edition). Zaria: Ahmadu Bello University Press Ltd.

Bunza, A. M. (1999) Raɗaɗi da Zogin Cuta a Ma’aunin Bahaushe: Tsokaci daga Waƙar Kunama ta Garba Mai Tandu. A cikin Hausa Studies. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.

Bunza, A. M. (2011) Kura a Ma’aunin Adabin Hausa. Maƙalar da aka gabatar a Jami’ar Umaru Musa ‘Yar’adua, Katsina.

CSNL, (2006) Ƙamusun Hausa Na Jami’ar Bayero. Zaria: Ahmadu Bello University Press Ltd.

Ɗanyaya, B. M. (2007) Bahaushen Zakara Ya fi Mutum Iya Zama Da Iyali. A cikin Mujallar Makarantar Hausa, Sakkwato.

Ɗanyaya, B. M. (2007) Karin Magana 54 a Kan Kura. A cikin Mujallar Makarantar Hausa, Sakkwato.

Dogarai, I. A. (1992) Namun Daji a Ƙasar Hausa: Ire-Irensu Da Magungunan Da Aka Samu Daga Gare su. Kundin digiri na farko, Kano: Jami’ar Bayero.

East, R. M. da Imam, A. (1949) Ikon Allah, Littafi Na 3 & 4. Zaria: NNPC.

Funtuwa, B.A. (1975) Gandun Dabbobi: Na Goarge Orwell, Ibadan university press limited, in Association with Oxford University Press.

Gusau, S. M. (1996) Makaɗa Da Mawaƙan Hausa. Kano: Usman Al’ amin Publishing Company.

Gusau, S. M. (2008) Waƙoƙin Baka A Ƙasar Hausa Yanaye-Yanayensu Da Sigoginsu. Kano: Benchmark Publishers Limited.

Mahe, I. A. (2008) Amfanin Dabbobi A Fagen Gina Adabin Hausa. Kundin digiri na biyu. Sashen Nazarin Harsunan Nijeriya. Kano: Jami’ar Bayero.

Mu’azu, A. H. (2012) Tasirin Dabbobi a Adabin Baka na Hausa. Kundin digiri na biyu. Sakkwato: Jami’ ar Usmanu Ɗanfodiyo.

Mu’azu, A. H. (2009) Gurbin Dabbobi Da Ƙwari A Cikin Waƙoƙin Baka Na Hausa. Takardar da aka gabatar domin ci gaba da binciken kundin digirina biyu. Sakkwato: Jami’arUsmanu Ɗanfodiyo.

Mu’azu, S. M. (2015) Dabbobi a Tunanin Bahaushe. Kundin digiri na uku. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.

Nasiru, A. (2010) Maza Majaya Amale: Sana’ar Fatuci Da Raƙummai A Jihar Kebbi (Nazarin Kirarin Raƙumi Na Illon Geza). Takarda da aka gabatara taron ƙara wa juna sani, Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.

Sakina, A.A. (2018) Kwarin Ƙasar Hausa A Farfajiyar Tunanin Bahaushe. Kundin digiri na uku. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.

Shinkafi, R. H. (2012) Garba Mai Tandu Shinkafi Da Waƙoƙinsa. Kundin digiri na biyu. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.

Usman, B. B. (2000) The Traditional Medical Care of Donkey: Tsokaci Daga Waƙar Garba Mai Tandu. Taron ƙara wa juna sani. Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.

Ratayen hotunan wasu dabbobi da ƙwari da tsuntsayen da aka ambata a cikin iyan waƙoƙin da aka yi amfani da su