Da Tsohohuwar Zuma Ake Magani: Matakan Tsaro Na Gargajiya A Fagen Magance Matsalolin Tsaro A Zamfara

This article is published in the Tasambo Journal of Language, Literature, and Culture – Volume 1, Issue 1.

Dr. Musa Fadama Gummi
Email: gfmusa24@gmail.com
GSM: 07065635983

TSAKURE

Daular Zamfara tana ɗaya daga cikin daulolin ƙasar Hausa da wasu masana suka ce tana cikin ‘banza bakwai’. Daga wani sashe na tsuhuwar daula ne aka sami jihar Zamfara. Jihar tana nan a yankin arewa maso yamma na arewacin Nijeriya. Zamfara ƙasa ce ni’imtacciya ta ɓangaren noma da ma’adinai na ƙarƙashin ƙasa. Akwai koguna da ƙoramu da suka ratsa jihar. Wannan ne ya sanya ake samun fadamu jefi-jefi a wasu sassa na jihar. Akasarin al’ummomin wannan jiha manoma ne da makiyaya. Shekaru aru-aru da suka shuɗe, manoma da makiyaya na Zamfara suna zaune lami lafiya tsakaninsu da junansu. A wannan zamani da muke ciki, zaman lafiya da amince wa juna ya ƙaranta a tsakanin manoma da akasarin su Hausawa ne da kuma makiyaya da mafi rinjayensu Fulani ne. Tsaro ya yi matuƙar taɓarbarewa a jihar sakamakon rashin jituwa tsakanin waɗannan al’ummomi. Wannan ya sa har ake samun sace-sacen dabbobi da kashe-kashe a tsaninsu musamman ma mazauna karkara. Wannan muƙala ta ƙuduri anniyar yin waiwaye na bin diddigin ayyukan magabata dangane da tsaro a Bahaushiyar al’ada da kuma duba a kan yadda har yanzu ake amfani da su a wasu wurare da nufin samun tsaro. Ra’in da za a gina muƙalar a kai shi ne Bahaushen ra’in da ke cewa, ‘Da Tsohuwar Zuma Ake magani.’ Tunanin wannan muƙala shi ne cewa, watsi tare da kauce wa bin matakan tsaro na gargajiya da aka saba da su kuma suka biya buƙatun tsaro ya taimaka sosai wajen haifar da wannan tayar da zaune tsaye da ake samu a jihar. Wannan ya sanya muƙalar yin waiwaye kan matakan tsaron na gargajiya da nufin zaƙulo yadda za a yi amfani da su a matsayin ‘tsohuwar zuma’ da za a iya amfani da ita wajen magance matsalar tsaro a wannan zamani. Za a yi haka ne ta hanyar tattaunawa da waƙilan tsaro masu ruwa da tsaki kan lamarin tsaro da ma waɗanda shaidi abubuwan da ke faruwa dangane da lamarin. Muƙalar ta gano cewa kasawar hukuma da kuma al’umma haɗe da daina bin wasu matakan gargajiya ne suka haifar da taɓarɓarewar tsaro don haka a sake maido tare da ƙara inganta matakan tsaro na gargajiya domin inganta tsaro.

Fitattunn kalmomi: Matakan tsaro, Gargajiya, Matsala.

1.0 Gabatarwa

Zamfara wata daula da ta wanzu a ƙasar Hausa. Ana kyautata zaton cewa daular ta kafu a shekara goma na farkon ƙarni na goma sha shida (Ƙn.16)[1] Daular ta roshe ne a wajajen tsakiyar ƙarni na goma sha takwas (Ƙn. 18), sakamakon rosa babban birninta da Gobirawa suka yi.[2] Ƙasar Zamfara tana da ƙasar noma ni’imtacciya, mai dausayi sakamakon albarkar ruwa na koguna da ƙoramu, waɗanda suka ratsa ta cikinta. Daga ciki akwai kogin Gagare, da kogin Bunsuru, da suka ratsa jihar ta ɓangaren gabas maso arewa, wajajen Zurmi da Ƙauran Namoda da Shinkafi. Kogin Sakkwato ya ratsa jihar ne ta ɓangaren tsakiya, wajajen Gusau da Bunguɗu da Maru har zuwa Maradun da Bakura. Daga yammaci kuwa, kogin Zamfara da kuma kogin Ka suka ratsa jihar ta wajajen Anka da Bukkuyum da Gummi. Wannan ne ya sanya akasarin al’ummar wannan jiha manoma ne da makiyaya. Galibin manoma Hausawa ne, sha’anin kiwo kuwa akasari na Fulani ne, amma dai ana samun Hausawa mazauna ƙauyuka, har da birane waɗanda ke gwama sana’ar da suke yi da kiwon ƙananan dabbobi, har da manya. Shekaru aru-aru, al’ummomin suna zama na lumana har ta kai auratayya ta shiga tsakaninsu. Kasancewar haka ba ya rasa nasaba da matakan tsaro da kiyaye zamantakewa, waɗanda shugabannin al’umma a wancan lokaci suka ɗauka, suka kuma ɗabbaƙa. Daga cikin matakan, akwai zagayewar garuruwa da ginin ganuwa ko garu. Haka nan akasarin garuruwan Zamfara a wancan lokaci kusan zagaye suke da itatuwa masu ƙaya[3] kamar gumbi. Ana yin haka ne kuwa domin shiga garuruwan ta ɓarauniyar hanya ya yi wuya. Tare da haka ga kafi da ake yi wa garuruwa da ƙauyuka domin samun kariya daga hare-hare. Ana kuma saka ‘yan sintiri masu sa ido da kai kawo da dare domin kiyaye tsaro da lafiyar al’umma. A can inda aka fito, waɗannan matakai na tsaro da makamantansu, sun yi tasiri matuƙa wajen tabbatar da tsaro na birane da ƙauyuka a Zamfara.

2.0 Yanayin Tsaro A Zamfara

Ba nufin wannan muƙala ba ne ta yi dogon sharhi a kan dalilan rashin tsaro a Zamfara. A fili yake cewa, jihar Zamfara, a ‘yan shekarun baya- bayan nan, tana fama da matsalolin tsaro. Da ma can, jefi-jefi, lokaci-lokaci, ana samun rashin jituwa tsakanin manoma da makiyaya a wannan jiha. Lamarin bai yawaita, ya wuce hankali ba, sai a ‘yan shekarun nan. Abin ya ta’azzara, ya yi nauyi sosai ta yadda har ya wuce tsakanin manoma da makiyaya, ya shafi kowa. Munanarsa ya fara ne da ɓarnata dawa a gonakin da aka kafa a cikin dazuzukan da a da can, aka keɓe domin kiwo.[4] Daga nan sai aka shiga satar shanu, a shiga ƙauye, a kore shanun talakawa. Ba a ƙare shan raɗaɗin wannan ba, sai sabgar satar mutane da karɓar kuɗin fansa mai yawa daga danginsu ta ɓulla. Wannan ya sa lamari ya ƙara munana, sai mazauna karkara, waɗanda akasarinsu manoma, suka kafa ƙungiyoyin tsaro na sa kai. An fara ne da ƙungiyoyin banga a kusan kowane gari da ƙauye. ‘Yan banga kama mai laifi suke yi, su miƙa shi ga hannun hukuma. Zargin da talakawa suke yi wa hukuma na rashin kamanta adalci,[5] ya sa talakawa suka kafa ƙungiyar da ake kira ‘Yan sa-kai. Ayyukan ‘yan sa-kai sun ƙara hura wutar rikicin domin sun riƙa ɗaukar doka a hannunsu, ta hanyar kisan ɓarayin da suka kama, ba tare da hukuma ta yanke masu hukunci ba. Su ma al’ummar Fulani suna zargin hukuma ba ta ɗaukar matakin da ya dace a kan ‘yan sa-kai domin hana kisan gilla da suke yi wa waɗanda suke tuhuma.Wannan sai ya sa Fulanin suka riƙa kai hari a ƙauyuka, suna kashe mutane, don ramuwar gayya da ɗaukar fansa. Haka dai lamarin ya kasance har zuwa lokacin da gwamnati ta yi sulhu da ‘yan ta’adda.

A tunanin wannan muƙala, rashin adalci, da cin hanci da rashawa da jahilci da yawaitar jama’a da uwa uba matsanancin talauci, su ne suka jawo wannan matsala ta tsaro da Zamfara ke fuskanta a yau.

3.0 Hangen Muƙala

A tunanin wannan muƙala, har kwanan gobe da jibi, matakan tsaro na gargajiya na iya kasancewa masu matuƙar amfani wajen tabbatar da tsaro na al’umma da dukiyoyinsu, idan dai aka kafa su, aka kuma kiyaye su sau da ƙafa. Irin matsalolin tsaro da jihar ke fuskanta a ‘yan shekarun baya-bayan nan, ba sa rasa nasaba da watsi da aka yi da waɗannan matakai, aka rungumi na zamani masu matuƙar tsada da wuyar aiwatarwa. Da wannan dalili ne muƙalar ta yi ƙudurin waiwaye a kan matakan tsaro na gargajiya da suka biya bukatun tsaro na jiya, a kuma ƙyallaro yadda za a yi amfani da su domin magance matsalolin tsaro na wannan zamani a jihar Zamfara. Gabanin bijirowa da waɗannan bayanai, ya dace a yi taƙaitaccen tsokaci game da muhimman tubulan da suka kafa taken muƙalar.

4.0 Hanyar Gudanar Da Bincike

Domin tunkarar wannan bincike, muƙala ta ƙuduri anniyar bibiyar rubuce-rubucen magabata da suka jiɓinci tsaro a gargajiya domin zaƙulo dabarun tsaro da aka kawo a cikinsu. Haka ma za a yi hira da masana lamarin wasu sanaa’o’in gargajiya kamar farauta da sarkanci da ‘yan tauri domin jin irin hanyoyin da suke bi da ma magunguna da suke amfani da su domin tabbatar da tsaro. Tattare da haka za a tattauna da waƙilan tsaro, a kuma sadu da wasu da suka shaidi abubuwa domin tattaunawa da su duk da nufin zaƙulo sahihan bayanai dangane da wannan batu.

 

 

 

5.0 Ma’anonin Tubulan Take

Domin fito da taken wannan muƙala, an yi amfani da wasu kalmomi waɗanda su ne tubula da aka yi amfani da su wajen gina taken wannan muƙala. Tubulan ginin taken kuwa su ne, matakan tsaro na gargajiya da kuma matsalolin tsaro. Ya dace a yi tsokaci game da ma’anonin waɗannan kalmomi gabanin a shiga warware zare da abawa na abin da muƙalar ta ƙuduri tattaunawa.

5.1 Matakan tsaro

 A kalmomin da aka haɗa a tubala na gina da taken muƙalar akwai, matakan da kuma tsaro. Kalmar mataki ita ce tilo, yayin da matakai take kalmar jam’i. Idan aka haɗa kalmar da harafin nasaba na ‘n’ sai ta kasance ‘matakan’. A ma’ana kalmar tana iya ɗaukar ma’anar matsayi[6] Idan kuwa aka yi la’akari da yadda aka yi amfani da kalmar a cikin taken muƙalar, ma’anarta na iya kasancewa shiri ko tsari ko dabaru ko hanyoyi ko tanadi. Kalmar tsaro kuwa tana nufin kare wani abu[7] kalmar tana kuma iya ɗaukar ma’anoni kamar kiyayewa, ko kula, ko kariya, ko fako.

A wannan muƙala, ‘matakan tsaro’ na nufin dabaru ko hanyoyi ko tsare-tsare, ko tanade-tanaden gargajiya domin kiyaye ko tabbatar da kariya ga rayuka da dukiyoyin al’umma.

5.2 Gargajiya

Bunza, (2006: xxvii) ya kawo asalin kalmar da cewa an samo ta ne daga kalmar gado, aka kuma sami gadajje, ciki har da kalmar gargajiya. A cikin Ƙamusun Hausa Na Jami’ar Bayero, an faɗa cewa kalmar gargajiya tana nufin dabi’a ko wani kaya irin na zamanin da.[8] Idan an yi la’akari da bayanan da suka gabata, ana iya cewa gargajiya tana nufin duk wani abu da aka gada tun kaka da kakanni. Wato abin da ba kwaikwayon sa aka yi daga wata al’ummma ba, tun fil azal, Hausawa ne suka ƙirƙiri abin, ba tare da sun ɗauko shi daga wasu ƙabilu ba kuma babu tasirin zamananci a cikinsa.

5.3 Matsaloli

Jam’i ne na kalmar matsala. Dangane da ma’ana kuwa kalmar na iya ɗaukar ma’anar lalura ko uzuri.[9] Haka ma tana ɗaukar ma’anar rashin tafiyar lamari daidai. Wato abubuwa da ke ci wa wani lamari tuwo a ƙwarya. Haka ma samun cikas ga wani lamari, na kasancewa matsala ga wannan sabga. Duk abin da aka tsara amma ya kasance ana samun koma baya ko tasgaro ko gurguncewa ga abin, to an sami matsala. A wannan muƙala, matsaloli na nufin taɓarɓarewa ko cikas ko tasgaro ga lamuran tsaro da ake samu a yanzu.

5.0 Matakan Tsaro na Gargajiya

Al’ummar Hausawa wayayyiya ce da aka san ta da tsarin shugabancinta, da kyawawan al’adunta da suka dace da buƙatunta, da kyakkyawa da ingantattu da kuma managartan sana’o’i daban-daban. Ta fuskar tsaro da kariya ga rayuwa da dukiyoyin al’umma, akwai ingantancen tsari na tafiyar da tsaro wanda ya biya bukatu tun a wancan lokaci, kuma wannan muƙala take ganin har yanzu zai iya bayar da gudunmuwa wajen tabbatar da tsaro a wannan jiha ta Zamfara. A wannan sashe, za a yi waiwaye game da matakan tsaro na gargajiya. Matakan tsaron gargajiya kuwa, suna iya kasancewa nau’i biyu. Matakan tsaro na kai ko jiki, da kuma na gari.[10]

5.1 Matakan Tsaro Na Kai

 Matakai ne da ɗaiɗaikun mutane suke ɗauka domin samar da kariya daga duk wani mugun nufi ko ta’adi ko cuta da wani abokin gaba ko adawa zai iya haddasawa ga mutum. Irin waɗanan matakan kan haɗa da yin magunguna irin su basanyi, da ƙago da baduhu, da layar zana.[11] Haka ma ana cin maganin tauri don kare kai daga cutar da za a iya wa mutum ta sara da makami.[12] Wasu mazaje har magani sukan ci, wanda ke hana bindiga tashi ko ta kasa yi masu lahani a duk sa’ilin da aka kai masu farmaki da ita. Wannan duk ana yi ne domin kariyar kai daga cuta, da makami ka iya yi ga jiki. Hausawa kan ce ‘maigida takobin daga’. Wannan ya sanya ɗaukar matakan kariya bai tsaya ga kai kaɗai ba. Magidanci kan ɗauki matakai don kariya ga cutar da duk ahalin gidansa. Wannan ne ya sanya ake yin kafi ga gidaje don kange miyagu daga samun damar shiga gidan da nufin cutarwa. Haka manoma a ɗaiɗaikunsu kan nemi kariya ga gonakinsu da albarkatun gona da aka samu domin hana sata ko ɓarnata kayan gonan[13]. Akan yi haka ne ta hanyar yin kafi a cikin gona, ko a kayan gona da aka rufe a zabaro ko bushiya.

5.2 Matakan Tsaro Na Gari

Matakai ne da ake ɗauka don kariya ga rayuka da dukiyoyi na gaba ɗaya al’ummar da suke zaune a gari ko ƙauye ko ma tunga. Irin waɗannan matakai ana iya kallonsa ta ɓangare biyu. Kafin a kafa matsuguni ko gari, ana la’akari da dacewar yanayin muhallin wurin wajen ba da kariya daga abokan gaba. Bayan kafa gari kuma ana ɗaukar ƙarin matakai domin kiyaye tsaron al’ummar garin. A kan haka, muƙalar za ta kalli wannan ta waɗannan fuskoki.

5.2.1 Dacewar Muhalli

A Bahaushiyar al’ada, ana duba dacewar muhallin da za a kafa gari gabanin kafa shi. Addinin gargajiya na Bahaushe shi ne bautar Iskoki da Bori. Ɗaya daga cikin wurare da Bahaushe ke ganin matattara ce ta Iskoki shi ne tsaunuka da duwatsu. Ba domin buƙatar kasancewa kusa ga abin bauta[14] kaɗai ya sa Bahaushe yake kafa gari a gindin duwatsu da tsaunuka ba. Ta fuskar tsaro ma, irin wannan muhalli ya kasance mai biyan buƙatu na tsaro ga mazauna gari. Wannan ba ya rasa nasaba da kasancewar irin wannan wuri mai wuyar ratsawa. Ko baya ga haka, tsaunin ko dutsin na bayar da dama ga mutanen da ke zaune a wurin su riƙa hawa domin hango ko akwai mahara ko abokan gaba.[15] Galibi, ana kuma kafa garuruwa a gaɓar koguna da gulabe ba domin samun sauƙin ruwa kawai ba. Waɗannan gulabe da rafuka ko ƙoramu da ma fadamu na taka rawa sosai wajen ba da kariya ta tsaro ga mazauna wurin.[16]

5.2.2 Matakan Tsaro Bayan Kafa Gari

Kiyayewa da dacewar muhalli da aka kawo a sama kaɗai, ba ya wadatarwa wajen dukkan buƙatun tsaro a gari ko matsuguni. Bayan an zauna, an natsu, fafutukar neman abinci da abin biyan buƙatun rayuwa ta kankama, wajibi ne a Bahaushiyar al’ada, mahukunta su ɗauki ƙarin wasu matakan tsaro da za su ƙara taimakawa wajen tabbatar da tsaron rayuka da dukiyoyin talakawa da ke ƙarƙashinsu. Waɗannan ƙarin matakai na tsaro da akan ɗauka kan haɗa da zagaye birni ko gari da ginin ganuwa ko garu ko badala, da tsara shiyoyi ko unguwanni bisa tsarin la’akari da masu aiwatar da sana’o’in gargajiya, ya kasance kowace sana’a, a keɓe masu aiwatar da ita don su zauna wuri ɗaya, da yi wa gari kafi domin neman tsari da jawo bunƙasarsa ta fuskar yawaitar jama’a da ƙaruwar arziki da wadata ga al’umma. Ana kuma kafa dakarun tsaro da ‘yan sintiri, da ma naɗa ƙananan sarautu na bayi da na ‘ya’yan sarauta, waɗanda za su taimaka wajen tabbatar da tsaro. Tare da haka, ga kuma shimfiɗa mulki a bisa tafarki na gaskiya da adalci. A yanzu ya dace a ɗauke su ɗaya bayan ɗaya a yi bayani a kansu.

5.2.2.1 Gina Ganuwa

Smith, (1987:101) ya kawo bayanin cewa birane da akasarin garuruwa na ƙasar Hausa zagaye suke da ganuwa ko garu ko badala tun ma gabanin kafa dauloli a ƙasar. Ana gina wannan ganuwa ne domin a samar da kariya da tsaro a garuruwan da ma birane. A waɗansu birane kamar Kano da Katsina ga misali, har yanzu ana samun sauran ginin ganuwa a tsaye, ko ɓirshinta. A Surame[17] ga misali, duk da tsawon lokaci ko daɗewar da birnin ya yi a matsayin cibiyar daular Kabi[18], da kasancewar wurin kufai, har yanzu ana iya ganin alamu na rusasshen ginin ganuwar birnin. A kowace ganuwa ko badala, ana barin ƙofofi da ake saka wa ƙyamare. Ƙofofin kan kasance ƙarƙashin kulawar wasu keɓaɓɓun mutane da aikinsu shi ne buɗewa ko rufe su, safe da yamma. Akan haƙa wani babban rami a bayan ganuwar daga waje. Ƙetare wannan rami yana da matuƙara wahala, balantana a kai ga ganuwar, wadda haura ta ba zai yiwu ba saboda tsayinta. A wasu manyan birane, yayin katangance gari da ganuwa, akan bar fili mai yawa domin noma. Hakan yana bayar da dama, yadda zai kasance ko da abokan gaba sun kawo hari, suka yi wa gari ƙawanya na matsakaicin lokaci, ana iya samu a noma abinci da gwargwado zai iya wadatar al’umma na wani lokaci.[19]

A daular Zamfara, Nadama (1977:31-32) ya labarta cewa, a wasu garuruwa, ana shuka itatuwa masu ƙaya kamar gumbi da ɗunɗu, ta yadda za su yi surƙuƙin ƙunci mai kauri. Wannan, ingantacciyar dabara kan hana mahara da duk wani abokin gaba samun damar shiga garin cikin sauƙi. A garin Gummi misali, an sare ƙuncin da ya kusan zagaye sashen gabas maso arewa na garin a wajajen shekara ta 1972. An sare gumbin ne domin buƙatar da ake da ita na faɗaɗa gari a wannan ɓangare, ganin cewa gine-gine tuni har sun fara tsallaka wajen ƙuncin.  

5.2.2.2 Yi wa Gari Kafi

A gargajiyance, magabata sukan yi wa gida ko gona ko gari kafi ta hanyar amfani da magungunan tsafi. Ana yin haka ne domin a kange mugwayen mutane da mahara shiga garin. Wani lokaci idan mugu ya tunkari gona ko gida ko gari da niyar aibatawa ko cutarwa, hanya takan ɓace masa ko makuwa (ɗemuwa) ta kama shi, ya kasa gane hanyar zuwa garin. A cewar Soba, (2017:201) idan aka yi wa gari ko gida ko mata kafi, da zarar mugu ya zo wurin da niyar cutarwa, ba abin da zai gani sai ruwa ko falalin dutsi. Ba domin wannan dalili kaɗai ake yi wa gari kafi ba, ana kuma yin haka domin jawo albarka da wadata a gari.[20] Hanyoyin yi wa gari kafi ya haɗa da saka magungunan tsafi, ko rubuta hatimai waɗanda za a haƙa rami a bisne, bayan an saka su wata tukunya ko kasko.

5.2.2.3 Bukukuwa da Siddabaru da Tsafi

Ire-iren waɗannan bukukwa ya haɗa da buɗin daji da ɗaurin daji da gyaran ruwa. Ɗaurin daji biki ne na ‘yan bori da ake gudanarwa ta hanyar tsafi domin gano abin da shekara mai zuwa za ta zo da shi. Alherin da ke cikin ta da kuma abubuwa marasa daɗi da za su faru a shekara, duk za a iya hango su domin ɗaukar matakin magance su.. Ɗaurin daji, kuwa ana aiwatar da shi ne domin a ɗaure bakin duk wani ƙwaro ko wata dabba da ka iya cutar da mutane yayin da aka shiga jeji, da nufin yin farauta. Wato ya kasance a shiga jeji lafiya, a kuma fito lafiya. Galibi mafarauta ne suka fi aiwatar da waɗannan bukukuwa biyu don ɗaukar matakan tsaro da kariya. A ɓangaren Sarkawa kuwa, suna gudanar da bukukuwan al’ada irin su bikin gyaran ruwa da ɗaurin ruwa. Gyaran ruwa ana yin sa ne da nufin gyara ruwa na cikowa da ambaliya da ke tafe, da kuma hana Iskokin da ke tare da ruwan, cuta wa mutane. Ɗaurin ruwa ana yin sa domin a ɗaure bakin duk wata dabbar ruwa kamar kada da dorina da kuma Iskokin ruwa kamar Jittakuku da Harakwai da Tamashaya, da nufin hana su cutarwa; yadda za a shiga ruwa lafiya a kuma take lafiya.[21] Ana iya yin shashatau da saka wa mugu ɗimuwa a jeji ko hana abokin gaba shan ruwa.

5.2.2.4 Tsara Unguwanni ta La’akari da Sana’a

Wani matakin tsaro na Bahaushe a gargajiyance shi ne tsara shiyoyi da unguwanni a gari ta hanyar la’akari da sana’ar da al’umma take aiwatarwa. Aba ne mai sauƙi ka ji sunayen unguwanni a garuruwan Hausawa kamar Unguwar Malamai, Marina ko Kan Karofi, ko Majema, da Dukawa da shiyar Masunta ko Sarkawa, da unguwar Runji, da dai sauransu. A kowace unguwa akan sami jagora ko shugaba na masu wannan sana’a, wanda zai jiɓinci al’amuran wannan unguwa. Daga cikin ayyukan shugabannin sana’o’i, akwai kiyaye tsaro a tsakanin al’ummarsu. Suna kuma bayar da gagarumar gudunmuwa wajen yaƙi, ta hanyar amfani da laƙunƙuna da asirai irin na sana’rsu. Jagoran Sarkawa (Sarkin ruwa) ga misali, yana iya hana abokan gaba shan ruwa, ko idan sun shiga kogi, ya sa dabbobi ko Iskokin ruwa su yi masu lahani. Idan wani baƙo ya zo, yakan zauna ne a unguwar da masu irin sana’arsa suke zaune. Su za su saka ido ga duk halayensa da ɗabi’unsa kyawawa ne ko miyagu. Idan an yaba da kirkinsa, nan take sai ya saje da su. Idan kuwa mugu ne, sai a yi maganinsa tun nan, ta yadda ba sai ya aibata wa gari duka ba. Lallai nan gaba idan hukuma za ta faɗaɗa gari ta hanyar fitar da sababbin unguwanni, ta riƙa kulawa da irin wannan tsarin.

5.2.2.5 Ƙarfafa Wasannin jaruntaka Tsakanin Matasa

Shugabanni a masarauta sukan shirya ko bayar da goyon baya ga matasa ta fuskar wasanni da ayyukan motsa jiki irin na gargajiya. Wannan yana ba da kafa ga samari su motsa jiki sosai, su kuma koyi jarunta don kasancewa cikin shirin ko-ta-kwana. Irin waɗannan wasanni sun haɗa da dambe tsakanin masu sana’ar fawa, da kokawa. Haka ma a Zamfara, akwai wasan baura, wanda ya yi fice sosai a tsakanin matasan da suka ci tauri. Akwai kuma wasannin kalankuwa da akan shirya bayan an kakace. Ba wasannin kaɗai ba, sana’ar farauta da ake fita jeji domin kambaɗar dabbobin dawa, wata kafa ce ta koyon juriya da jaruntaka. Wasan tauri, wasa ne da mutane ke wasa da wuƙaƙe da sauran makamai, ana yankawa a wuya da sauran sassan jiki, tare da kakkarya ƙarfe cikin sauƙi. Wasan shahararre ne a Zamfara[22] da sauran sassan ƙasar Hausa. Duk waɗannan wasanni, suna taimakawa matuƙa wajen tayar da tsikar jiki da jan hankalin matasa su shiga sabgar, ta kuma motsa jikn matasa da sauran al’umma. Wannan zai saka masu kuzari da karsashi sosai ta yadda za su iya tunkarar kowane irin artabu da karafkiya domin kare gari daga mahara da mayaƙa. Daga cikin irin waɗannan mutane ne ake samun gwaraza da suka shahara a yaƙi.[23] Yana da matuƙar muhimmanci hukuma ta farfaɗo ayyukan Ma’aikatar Wasanni ta Matasa tare ƙara zaburar wasu wasanni na gargajiya domin gujewa salwanta da cusa karkasashi da kuzari a tsakanin matasa.

5.2.2.6 Kafa Sarautu da Suka Jiɓinci Tsaro

A kowace masarauta ta ƙasar Hausa, ana naɗa sarautu daban-daban domin kiyayewa da tsaro. Akwai sarautu na fada waɗanda aikinsu shi ne kiyaye tsaro a fadar sarki. Ire-iren waɗannan sarauta na cikin fada ya haɗa da Sarkin dogarai da Shamaki da Barga, wanda aikinsa ne ya kula da bargar Sarki. Ana amfani da dawaki domin hawansu zuwa yaƙi. Ana kuwa yaƙe-yaƙe ne don kare mutuncin ƙasa da kiyaye dukiya da zama lafiya ga al’umma, tare da ƙara faɗaɗa yankin riƙo. Hakan yana kawo bunƙasar ƙasa ta fannin yawaitar jama’a da za su kasance ƙarƙashin ikon masarauta. Akwai ƙarin wasu muhimman sarautu kamar Sarkin yaƙi da Barade da Ubandawaki, waɗanda su suke jagorantar yaƙi, idan ya samu.[24] Akwai sarautar Sarkin karma ko Karma wanda shi ke jagorantar ‘yan tauri, waɗanda galibi su ne dakarun yaƙi na ƙasa (waɗanda ba saman dawaki suke ba) Akwai Sarkin kofa wanda ke kula da ƙofofin ganuwar gari, ga kuma Sarkin baƙi wanda shi ke saukar da baƙi waɗanda ba na nauyi ba. Aikin Maidaji ko Sarkin daji shi ne kula da dazuka da albarkatunsu. Duk waɗannan ana yi ne domin kiyaye tsaro a gari.

5.2.2.7 Tanadar Makamai na Yaƙi

A bisa al’ada Hausawa a ɗaiɗaiku da kuma matakin masarautu, sukan tanadi makamai don kare kai da kuma yaƙi, idan ya kama. Daga cikin makamai da ake tanada, akwai na ƙarfe waɗanda maƙera suke samar da su. Misalinsu ya haɗa da wuƙa da adda da takobi da gariyo da barandami da mashi da zago da zamai, waɗanda sara da sukar abokin gaba ake yi da su. Ana kuma tanadar majajjawa da kibau, tare da kwari da baka, har ma da bindiga, waɗanda harba su ake yi. Haka ma akan tanadi sulke da garkuwa domin kariya. Ana kuma tanadar dafi da ake sakawa a jikin makamai ta yadda dafin zai ƙara kassara da lahanta wanda aka sara da su. Kowace masarauta tana tanadar barga mai tarin dawaki, waɗanda da su ake zuwa fagen fama. Duk akan tanadi waɗannan ne domin tsaron ƙasa. Hukuma ta ƙarfafa wa maƙera guiwa domin samar da makamai na cikin gida ba kawai dogaro da makaman waje ba.

5.2.2.8 Samar da Tsarin Sasantawa da Yin Hukunci

Shimfiɗa al’adaci ga mabiya, wani babban sinadari ne na kawo zaman lafiya tsakanin al’umma. Fahintar hakan ya sa a tsarin zamantakewa na Hausawa, akwai tanadi na sasantawa tsakanin mutane. Idan aka yi sulhu ko jan hankali, amma bijerewa ta biyo baya, sai a yi wa wanda ya bijire hukunci irin na ba sani ba sabo. Wannan yana cusa shakku da tsoratarwa ga duk wani mai son tayar da zaune tsaye a cikin al’umma. Wajibi hukuma ta tabbatar da bin wannan domin rashin aiwatar da hukunci na ‘ba sani, ba sabo’ ga mai laifi yana haifar da matsaloli ciki har da bijirewa da ɗaukar doka a hannu.

5.2.2.9 Samar da Hurumi da Burtali

A al’ummar ƙasar Hausa, kiwo yana ɗaya daga cikin sana’o’in gargajiya. Hausawa sukan kiwata ƙananan dabbobi kamar awaki da tumaki, waɗanda ake yankawa domin samar da naman ci, da kuma biyan wasu buƙatu na addini kamar tsafi a can da, da kuma layya da suna a yanzu. Haka ma talakawa sukan mallaki jakuna da raƙuma domin ayyukan yau da kullum na sufuri da aikin gona. Yanzu har shanu Hausawa sukan kiwata a ƙauyuka da garuruwa da ma birane. Saboda samar da filin da waɗannan dabbobi za su yi kiwo, akan keɓe hurumi.[25] Samar da wannan fili ya taimaka wajen hana ƙananan dabbobi shiga gonaki wajen ɓata shuka. Da dama a wasu lokuta, ɓarnar da dabbobi ke yi a gonaki kan kasance matsala a zamantakewar mutane. Fulani su ne abokan zaman Hausawa kuma babbar sana’arsu ita ce kiwo musamman na manyan dabbobi kamar shanu. A yunƙurin kauce wa tashin-tashina da tayar da zaune tsaye tsakanin manoma da makiyaya, kowace masarauta ana keɓe burtali. Burtali shi ne filin da aka tanada, wanda ba a noma cikinsa. An keɓe shi ne kawai domin kiwo, da kuma samar da hanyoyi domin shawagin dabbobi ko dai yayin da za su je kiwo ko shan ruwa a mashaya. Ɗaukar wannan mataki ya taimaka matuƙa wajen kiyaye faɗace-faɗace a tsakanin manoma da makiyaya a wancan lokaci.

6.0 Amfani da Matakan Gargajiya na Tsaro don Magance Matsalolin Yanzu

 Bahaushe na cewa ‘Da tsohuwar zuma ake magani’ kuma ba mamaki, tunanin muƙalar shi ne ‘ana iya cin tuwon bana da miyar bara.’ A nan za a yi tsokaci ne dangane da yadda za a yi amfani da matakan tsaro na gargajiya wajen magance matslolin tsaro da jihar Zamfara take fuskanta a yanzu. A tunanin wannan muƙala, bin waɗannan matakai zai taimaka matuƙa wajen magance matsalolin tsaro a Zamfara. Ga matakan kamar haka:

6.1 Komawa ga Malicci

A Bahaushiyar al’ada, idan musiba ta sami mutane, sukan koma ne ga abubuwan bautarsu da tsafe-tsafensu domin neman mafita. Yanzu da aka rungumi addinin Musulunci, ya dace sosai al’ummar wannan jiha ta koma ga Ubangiji mahilicci. Kowa ya san saɓo da butulcin da yake yi wa Allah maɗaukakin Sarki. Jama’a su yi tuba zuwa ga Allah, su kuma duƙufa wajen yin addu’o’i na neman tsari da kariya da neman Allah ya yaye wannan matsala ta rashin tsaro a jihar. Wannan ba wai ya tsaya kawai ga ɗaiɗaikun mutane ba, ya dace matuƙa, hukuma ko gwamnati da ma manya da ƙananan sarakunan jihar nan, su yi ruwa da tsaki wajen saka malamai da salihan bayi su himmatu wajen yin addu’o’i na neman Allah ya kawo ƙarshen wannan bala’i.[26] Tattare da gudanar da addu’o’i. Ya dace mutane a ɗaiɗaiku su mallaki asirai waɗanda ba su saɓa wa addininsu ba. Asirai irin na kariya daga bindiga, da ma sauran makamai duk ana samun su. Sarakuna da hakimai da dagatai su yi ƙoƙarin sabunta ko yi wa garuruwa da ƙauyukansu kafi domin kariya ga al’ummarsu. Wannan ya zamo wajibi domin ga dukkan alama, tanade-tanaden da hukumomin tsaro na ƙasar nan suke yi ba ya wadatar da buƙatun tsaro na yanzu.

 

 

6.2 Shimfiɗa Mulkin Adalci

Hukuma ta riƙa kamanta adalci, a tabbatar da zartar da hukunci ga duk wanda ya taka doka. Wato ya kasance ana zartar da hukunci ba tare da nuna bambancin siyasa ko addini ko yanki da mutum ya fito ba. Yin haka yana sa mutane su shiga taitayinsu kuma su guji aikata laifi. Shehu Usmanu Ɗanfidiyo, a ruwaitowar Bunza, (2019)[27] yana cewa:

                “ Ɗaya daga cikin guguwar musibar da ke ruguza daula (gwamnati) ita ce,

                 fifitar da wata ƙabila bisa wata ko a nuna son kai (alfarma) ga wasu sashen

                mutane koma bayan wasu.”

        A wani wurin, Shehu Ɗanfodiyo, ruwaitowar Bunza (2019: 133) Ya ce:

                 “Cin nasarar kowane irin al’amari yana cikin adalci, rushewar sa da kasawarsa,                      yana cikin rashin adalci.”

       Ƙari bisa ga haka, Sarkin Musulmi Muhammadu Bello yana cewa:

                     “Ainihin tushen zaman lafiya a duniyar mutane shi ne adalci”[28]

 Wannan ya nuna cewa baya ga kawo zaman lafiya a ƙasa, kamanta adalci yana kuma tabbatar da ɗorewar mulki a kowace daula, ko da dular kafira ce. A kan haka ya zama wajibi ga hukuma   ta tabbata ana shimfiɗa adalci a tsakanin al’umma. Lallai Sarakuna manya da ƙanan su himmatu wajen kare al’umma da suke ƙarƙashin ikonsu. Irin yadda tsohon ministan tsaro na Nijeriya, Janar Mansur Ɗan’ali murabus, ya fito fili ya faɗa cewa, wasu daga cikin Sarakunan jihar suna da hannu cikin wannan badaƙala ta rashin zama lafiya, abin kunya ne. Mahukunta su tuna cewa, talakawa da suke jagoranta amana ce a wurinsu. Su tamfar makiyaya ne kuma haƙiƙa, Allah zai tambaye su kan abin da ya ba su kiwo.

6.3 Gina Ganuwa ko katanga

Gina katanga ko wani shinge domin kariya ga gari ko ƙasa, wata daɗaɗɗiyar dabara ce ta kawo tsaro a gari ko ƙasa. Har yanzu wannan dabara idan an yi amfani da ita, tana iya magance matsalar tsaro a yanzu.[29] A ƙauyuka da ake samun yawan hare-hare na ‘yan bindiga da masu satar mutane don karɓar kuɗin fansa, ana iya amfani da wannan dabara. Idan kuma ana tunanin yawan kuɗin da aikin zai ci, ana iya dabarar kewaye ƙauyuka da shinge na itatuwa masu ƙaya, kamar gumbi. Wannan zai rage yawan hanyoyi ko kafofi barkatai da za a iya shiga ƙauye cikin sauƙi. Ai da can wasu garuruwan Zamfara zagaye suke da irin wannan shinge. Ko ba komai, yin haka zai ƙawata muhalli kasancewarsa kure shar, ga kuma furanni kyawawa. Fargabar da ake da ita, na barazana dar muhalli ke fuskanta, dalilin gurgusowar hamada, za ta ragu sosai idan aka yi haka. Yekuwar da ake ta yi ta mutane su dasa itatuwa, zai daɗa bunƙasa.

6.4 Samar Da Makiyaya da Burtali

Sakamakon yawaitar al’umma ya wanzar da buƙatar ƙara faɗaɗa gonakin noma a mafi yawan garuruwa na wannan jiha. Wannan ya haddasa mayar da hurumi da makiyaya da burtali gonaki. Hakan ya sa makiyaya ba su da wadataccen filin da dabbobinsu za su yi kiwo. Hanyoyin da suke bi a cikin karkara domin zuwa kiwo yanzu yawanci duk an mayar da su gonaki. Samar da hurumi a bakin gari da makiyaya a jeji domin kiwon dabbobi, da keɓe burtali domin samar da hanyoyin wucewa ga dabbobi, ko dai zuwa kiwo ko zuwa rafi domin shan ruwa, abu ne mai matuƙar muhimmanci. Yin haka wani babban mataki ne na tabbbatar da tsaro a ƙasa domin yana rage yawan faɗace-faɗace da ke wanzuwa tsakanin manoma da makiyaya.

6.5 Samar wa Matasa Aikin yi

Lallai ne hukuma ta tashi tsaye wajen samar wa da matasa aikin yi. Zaman kashe wando da matasa ke yi yanzu, ba zai haifa wa wannan jiha ɗa mai ido ba. Zaman banza da rashin aikin yi kan sa matasa shiga aikin bangar siyasa. Hukuma ta fito da wani shiri na saka matasa su shiga aikin noma gadan-gadan. Haɗawa da kiyo musamman na kaji da kifi, zai tabbatar da ƙarin tsaro ta fuskar kore yunwa, ga kuma uwa uba, gusar da talauci. Yin haka zai kange su daga shiga cikin ayyukan ta’addanci da sace-sace.

6.6 Hana shaye-shayen Kayan Maye

Lamarin shan miyagun ƙwayoyin da kayayyaki masu sa maye ya ta’azzara matuƙa a tsakanin matasa. Wannan ɗabi’a ta shan maye, ba ta tsaya ga samari kawai ba. A halin yanzu, ‘yan mata budare, kai har ma da matan aure, ba a bar a baya ba wajen shaye-shaye. Shan kodin da sauran magungunan cutar mura na ruwa ba, a yanzu, ya kasance yayi ko wata sabuwar sabga a tsakanin matasa. Wannan barazana ce mai yawa ga sha’anin tsaro a zamanin nan na yanzu.

6.7 Cusa Kishin Ƙasa a Zukatan Mutane

A halin yanzu, gaskiya kishin ƙasa ya ƙaranta a tsakanin mutane. Akasarin mutane ba kasafai suke sadaukar da kawonansu ga sha’anin kariyar ƙasa ko al’umma ba musamman idan aka kwatanta da zamanin da. Dubi irin yadda ‘yan tauri suke alfahari da sarakunansu a yayin da suke kirari bayan da makaɗansu suka tsima su. Haka ma sukan nuna cewa ba batun yin raki ko guduwa yayin ta ɓaci, aka tsunduma fagen daga.[30]

6.7 Saka Masana Asiran Gargajiya Aikin Kula Da Tsaro

Hukuma ta ɗauki matasa masu gaskiya, waɗanda suka mallaki asira na gargajiyai, a saka su aikin banga. A ƙarfafa masu guiwa sosai ta yadda za su sami damar yin sintiri domin sa ido a kowane saƙo da lungu na jiha. Lallai ne a cire son kai wajen zaɓen ‘yan banga. Kada ya zamana kasancewa ɗan ta’adda ko ɗan bangar siyasa shi ne mizani ko ma’auni na ɗaukar matasa aikin banga. Idan da hali, a fito da wani tsari na ‘yan sintiri shigen wanda ƙasashen Yarbawa suka ƙirƙira a kwanakin nan, wato ‘Amotekun’. Dalili kuwa shi ne ‘yan ƙasa su ne suka san lungu da saƙo na jiha kuma su suka san takun masu aikata miyagun laifuka fiye da ‘Yan sanda. Yana da kyau a aiwatar da hakan domin a sami tabbatacce kuma ingantaccen tsaro mai ɗorewa a jiha.[31]

7.0 Sakamakon Bincike

Al’ummar Hausawa wayayyiyar al’umma ce tun gabanin saduwarta da kowace al’umma, walau daga gabas ko yammacin duniya. Tana da tsari na sarautu wanda wani muhimmin mataki ne na samar da tsaron rayuka da dukiyoyin al’umma. Wannan muƙala ta yi ƙoƙarin yin waiwaye, da nufin zaƙulo daɗaɗɗun hanyoyi da matakan tsaron da Bahaushe ya gada kaka da kakanni. Bayan bijirowa da matakan, an tattauna a kan yadda za a yi amfani da waɗannan tsofaffin matakai, domin yin amfani da su a magance matsalolin tsaro da ake fuskanta a yanzu. Matsalolin tsaro da ake fuskanta a yanzu, sun yi kusan yin canjaras da irin waɗanda aka fuskanta a can inda aka fito. Kai wa gari hari, da satar mutane don bautar da su, da sace-sace, da ciren mata da fashi da makami, da ma can, daɗaɗɗun laifuka ne da akan aikata. Kafa daular musulunci ta Sakkwato ya sa aka sami sauƙinsu, sakamakon adalcin da shugabanni suka shimfiɗa. Tun da a yanzu matsalolin tsaron sun yi waiwayen baya, tunaninmu shi ne a yi waiwayen baya wajen ɗaukar matakan tsaro na gargajiya domin magance su.

Kammalawa

A Bahaushiyar al’ada akwai ƙwaƙƙwaran matakai da ake ɗauka domin tabbatar da tsaron al’umma. Matakan sun haɗa da waɗanda mutane suke ɗauka a ɗaiɗaikunsu, domin kare lafiyar su da iyalansu, har da dukiyoyinsu. Irin waɗannan matakan sun haɗa mallakar magungunan tsafi kamar basanyi da sagau (Ƙago) da layar zana da baduhu domin ɓacewa a duk lokacin da aka fuskanci barazanar da za ta kai ga munana wa lafiyar jiki ko ta dukiya. Haka ma ana yi wa gida ko gonaki kafi, domin samun kariya daga mtsalar kutse da sata. A gari baki ɗaya, mahukunta kan ɗauki matakai na tsaro domin kariya ga gari da al’umma baki ɗaya. A da can, akan zagaye garuruwa da ginin ganuwa, da rami mai zurfi daga waje. Ana kafa ƙofofi, a kuma saka masu kula da rufe su, idan yamma ta yi. Akwai sarautu daban-daban da akan naɗa, waɗanda aikinsu yana da nasaba da tsaro. Daga ciki, akwai Sarkin yaƙi, da Barade da Ubandawaki da Zarumi da Karma da Sarkin baka da dai sauransu. Sarautu na sana’a ba akan bar su a baya ba wajen bayar da gudunmuwa ga sha’anin tsaro a masarauta.

Shawarwari dangane da yadda za a yi amfani da matakan tsaron nan na gargajiya wajen magance lamarin tsaro a yanzu sun bijiro a cikin wannan muƙala. A tunanin muƙalar, har yanzu ana iya amfani da dabarar zagaye gari da katanga domin kange ‘yan ta’adda daga samun sauƙin yin kutse, da nufin kai hari na ta’addanci. Wasu garuruwa na Zamfara a can da, an zagaye su ne surƙuƙin itatuwa masu ƙaya, irin gumbi. Haka dai waɗannan matakan suke. A jiya, sun biya buƙatunmu na tsaro kuma ko yau, amfani da su zai sa mu kai gaci, a sha’anin tsaro.

Ƙarshe, muƙalar ta fito da shawarwari dangane da yadda za a yi amfani da tsofaffin matakan tsaro na gargajiya domin a sami ƙwaƙƙwaran zama lafiya mai ɗorewa. Lalle a tashi tsaye, a duƙufa wajen addu’o’i na neman zaman lafiya. Wajibi ne a yi tsaye, a samar wa matasa aikin yi domin maganin zaman kashe wando. A ƙara kyautata yadda ake ɗaukar ‘yan banga. Kada ya kasance mizanin ɗaukarsu shi ne zama ɗan kuwar siyasa, ko ɗan sara- suka ko saka hannu a ta’addanci siyasa. Akwai maharba da ‘yan tauri, waɗanda suka mallaki asirai, kuma suka san su. Ire-irensu ya dace a danƙa wa lamarin sintiri a dazuka, da ƙauyukan wannan jiha domin maganin tsaro da kawo rahoto ga hukuma. Waɗannan, da ma wasu ashawarwari da aka kawo, za su taimaka gaya wajen magance matsalolin tsaro na yau a jihar Zamfara.

 

                                 

 

 

 

                                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 MANAZARTA

 

 

Abbas, H. (2013). “Taɓarɓarewar Tsaro A Nijeriya da Hanyoyin Magance Ta a Gargajiyance” Muƙala da           aka gabatar a taron ƙara wa juna sani na ƙasa karo na biyar. Tsangayar Harsuna, Kwalejin Ilmi         ta Tarayya, Zariya ta shirya.

 

Abdullahi, S. (1987). A Little New Light: Selected Historical Writings of Professor Abdullahi smith.          The Abdullahi Smith Centre for Historical Research, Zaria, Nigeria.

 

Achi, B. (1984). “The Development and Functions of City Walls in the Savannah Belt Area of Nigeria.”        M.A. Thesis,  Ahmadu Bello University.

 

Adamu, M. (1978). The Hausa Factor in West African History Ahmadu Bello University Press.       

        Alkali, M.B. (1969) ”A Hausa Community in Crisis: Kebbi in the Nineteenth Century.” M.A.         Thesis, Department of History,  Ahmadu Bello University.

 

Augi, A.R. (1984). “The Gobir Factor in the Soccial and Political History of the Rima Basin, C.1650 –        1808 A.D.” Ph.D. Thesis, Department of History, Ahmadu Bello University.

 

Bargery, G.P. (1934). A Hausa – English Dictionary and English – Hausa Vocabulary Oxford         University Press,

 

Bunza, A.M. (1989). “Hayaƙi Fid Da Na Kogo (Nazarin Siddabaru Da Sihirin Hausawa)” Kundin Digiri        na Biyu, Sashen Harsunan Nijeriya. Jami’ar Bayero.

 

Bunza, A.M. (1995). “ Magungunan Hausa A Rubuce: Nazarin Ayyukan Malaman Tsibbu.” Kundin        Digiri na Uku, Sashen Harsunan Nijeriya. Jami’ar Bayero.

 

Bunza, A.M. (2006). Gadon Feɗe Al’ada. Lagos: Wallafar Maɗaba’ar Tiwal Nigeria, Ltd.

 

Bunza, A.M. (2019). “Zama Lafiya Ya Fi Zama Ɗan Sarki: Shirin Tunkarar Zaɓen 2015 a       Nijeriya”Takardar da aka a taron ƙara wa juna sani kan kyautata zaman lafiya a zaɓen da za a       gudanar a shekarar 2015. Shiryawar Ƙungiyar Orphans and Huffaz Educational foundation,        Birnin Kebbi, Nijeriya.

 

Bunza, A.M. (2015). “Zaman Lafiya da Tsaro a Daular Musulunci ta Sakkwato.( Abin Koyi ga        Shugabannin Zamaninmu)” Cikin Dunfawa, A.A. (Ed) Jagora Ga Matasa A cikin Karantarwar        Shugabannin Daular Usumaniyya Cibiyar Hidimar Rubuce-Rubucen Shugabannin Daular        Usmaniyya.

 

Bunza, A.M. (2016). “Ƙunar Baƙin Wake: Ƙalubalen Tsaron Ƙarninmu (Duba Cikin Tunanin Bahaushe         Abin da ya koro ɓera.....” Muƙalar da aka gabatar a taron ƙara wa juna sani, a         Tsangayar Fasaha da nazarin Addinin Musulunci, jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo, ranar Talata,         1ga watan Maris zuwa 3 ga Maris, 2016.

 

CNHN (2006) Ƙamusun Hausa Cibiyar Nazarin Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero, Kano. Nigeria.

 

Francic, D.J. (2006). “Peace and Conflict Studies: An Overview of Basic Concepts” in Shedrack, G.B.         (ed) Introduction to Peace and Conflict Studies in West Africa Spectrum Books Ltd.

 

Gusau, S.M. (2009). Diwanin Waƙoƙin Baka. Zaɓaɓɓun Matanoni na Waƙoƙin Baka na Hausa         Century Research and Publishing Ltd.

 

Lugga, S.A. (2007). Conflict and Security Management: A Traditional Approach to Security and Conflict       Management in Hausaland, Nigeria. Lugga Press, Gidan Lugga, Ƙofar Marusa Road,        Ƙatsina.

 

Nadama, G. (1977). “The Rise and Collapse of A Hausa State: A Social and Political History Of         Zamfara.” Kundin Digiri na Uku, Sashen Tarihi, Jami’ar Ahmadu Bello.

 

Sarkin Gulbi, A. (2015) ‘Traditional Title Holders As Ambassadors of Peace in maraɗi Region’Maraɗi:           Muƙalar da aka gabatar a Taron Ƙawa wa Juna Sani Na Ƙasa da Ƙasa ( Maraɗi Kwalliya),           Daga 14-16 Disamda, 2015.

 

Shehu, M. (2008). “Zama Lafiya Ya Fi Zama Ɗan Sarki: Tunanin Bahaushe A kan Zaman Lafiya Da       Sasantawa” Kundin Digiri Na Uku, Sashen Harsunan Nijeriya. Sokoto: Jami’ar Usmanu       Ɗanfodiyo.

 

Soba, A.S. (2017). “Tanadin Tsaron Gargajiya A Ƙasar Zazzau (Waiwaye Cikin Zamunnan Sarakunan       Haɓe 1435 – 1804)” Kundin Digiri na Uku, Sashen Harsunan Nijeriya, Jami’ar Usmanu       Ɗanfodiyo, Sokoto.

---

[1] Duba Nadama, G. (1977) ‘ The Rise and Collapse of a Hausa State: A Social and Political History of Zamfara’ Kundin Digiri na Uku, Sashen Tarihi, Jami’ar Ahmadu Bello Zaria. Nigeria.

[2] Daidai da tushen bayani na 1, shafi na 1.

[3] Daidai da Tushen bayani na 1 amma shafi na 31- 32.

[4] Tun farko, a wajajen 2010/2011 makiyaya suka riƙa shiga gonaki, suka riƙa saran dawa da aka shuka daidai lokacin da ta fitar da kai, tana dab da nuna. Duk gonar da suka sare dawar, sai su saka shanunsu ciki ta yadda za su cinye kararen dawar sarai. A wannan lokaci, abin ya fi tsanani a ƙaramar Hukumar Mulki ta Anka.

[5] Kowane ɓangare na al’ummar da rikicin ya shafa tun daga farko, wato manoma da makiyaya, suna zargin hukuma tana yi masu rashin adalci da rashin ɗaukar mataki a kan masu laifi. Manoma suna zargin idana aka yi masu ɓarna a gona, a faye bi masu kadin haƙƙinsu ba. Makiyaya a ɗaya ɓangaren kuma suna zargin cewa, idan ‘Yan sa-kai suka kai masu farmaki a rugagensu, hukuma ba ta bi masu kadinsu. Wannan sai ya sa kowane ɓangare ya riƙa daukar doka a hannunsa ta hanyar yanke wa kansa hukuncin zartar da duk abin da suka ga dama.

[6] CNHN, (2006) Ƙamusun Hausa Na Jami’ar Bayero Shafi na 338

[7] Daidai da tushen bayani na 4 amma shafi na 452, ƙarƙashin kalmar ‘tsara’.

[8] Daidai da tushen bayani na 5 amma shafi na 159.

[9] Daidai da tushen bayani na 6, shafi na 340.

[10] Duba Sarkin Gulbi, A. ‘Dabarun Tsaro A Ƙasar Hausa: Bin Diddiginsu A Masarautar Gummi’ A Cikin The Hausa People, Language and History. Past, Present, and Future. Malumfashi, A.M.I. da wasu (2016) Garkuwa Publishing, Ltd. Shafi na 372.

[11] Domin ƙarin bayani a kan waɗannan magunguna, duba Bunza, A.M. (1990 )”Hayaƙi Fid da Na Kogo”: (Nazarin Siddabaru da Sihirin Hausawa). Kundin Digirin M.A., Jami’ar Bayero, Kano.

[12]  Ƙasar Gummi ta yi fice sosai wajen yawaitar ‘yan tauri. Ko baya ga dalili na farauta, samun mutane masu yawan gaske da suka ci maganin tauri a wannan yanki na Zamfara, ba ya rasa nasaba da irin barazanar da manoman ƙwarya suka riƙa fuskanta daga makiyaya. A wancan lokaci, ƙwaryar da akan shuka a bayen gulbi da fadamu kan kai har zuwa kokacin da ruwan shuka kan sauka, ba tare da gonar ta tashi ba. Makiyaya a irin wannan lokaci sukan suƙunci fadamu da bayen gulbi domin nan ne kaɗai sauran wurin da ya rage, inda dabbobi za su iya samun koriyar ciyawa. Wani lokaci dabbobi kan shiga gonakin ƙwarya su yi ɓarna. Idan manomi ya fusata ya yi magana a kan rashin gaskiyar da aka yi masa, ko ya kori dabbobin daga cikin gonarsa, sai sa-in-sa ta shiga tsakaninsa da makiyayi. Fulani makiyaya koyaushe ba ka raba su da makamai da suke yawo da su a duk inda suke. Wannan ne ya sanya idan irin wannan jayayya ta yi tsananai, sai ta kai ga faɗace-faɗace. Idan kuwa faɗa ya ɓarke, ba abin da Bafulatani zai yi sai kai sara da makaminsa. Kan ka ce kwabo, an yi wa manomi saran guro (kuɓewa). Ganin yawaitar ire-iren wannan artabu da ta’addanci, manoma a yankin Gummi suka duƙufa wajen mallakar maganin tauri da sagau, don kare kai daga duk wani ɓacin rana, na kawo masu farmaki da makami. Wannan ya sa duk manomin da makiyaya suka san ya ci tauri, to ko kusantar gonarsa ba sa yi, domin sun san buwayayye ne shi.

[13] A wani labari, an ce a wani ƙauye na ƙaramar Hukumar Mulkin Bunguɗu, an yi wani manomi da ba a ɗibar kayan gonarsa sai da izninsa. Wata rana jikansa ya ɗebo kuɓewa a gonarsa, ya kawo gida aka yi miya, ba tare an sanar da shi ba. Gabanin a gaya masa cewa an ɗebo kuɓewarsa an yi miya, sai wani ƙaramin yaro a gidan ya matsa kuka sai an ba shi abinci ya ci. Sai bayan da aka ba wa yaron abincin ne, sannan aka aika a sanar da shi cewa an ɗebo kuɓewa a gonarsa. Kafin manzon da aka aika ya dawo; duk ɗan abincin da yaron nan ya ci sai da ya amaye shi. Yaro kuwa ya ci gaba da amai. Ciwon ciki ya tirniƙe shi. Kan ka ce kwabo, yaro ya ce ‘ga garinku nan (ya mutu)’.

[14] Duba Smith, A. (1987) A Little New Light Salected Historical Writings Of Professor Abdullahi Smith The Abdullahi Smith Centre for Historical Reseach, Zaria, Nigeria. Shafi na 101.

[15] A nan Zamfara garuruwan da aka kafa a irin wannan muhalli sun haɗa da Kanoma ta ƙaramar Hukumar Mulkin Maru. Garin kacokam a saman tsauni yake kuma akasarin gonakinsu duk a saman wannan tsauni suke, musamman ma dai kanoma birni. Garin Kwatarkwashi na ƙaramar Hukumar Mulki ta Bungudu ma ai wani babban misali ne Garin Maru ma a cikin kware yake. Ga tsaunukan Baraba da Ɓaramangu da suke dab da garin ta ɓangaren yamma.

[16] Dubi yadda Makaɗa Kara Buzu Mai Kan Kuwa, makaɗin Sarkin kabin Argungu Sama’ila, yake cewa a wani ɗan waƙa nasa cikin Gusau, S.M. (2009:5) Diwanin Waƙoƙin Baka: Zaɓaɓɓun Matanoni na Waƙoƙin Baka na Hausa Century Research and Publishing Ltd. Kano.

         Jagora: In taƙamakku gulbi,

        ‘Y/Anshi: Sama ɗan Andi ga masuntanai,

               : Nitso mukai muna tsama,

                       : Cewa kakai agwan kifi.

   Gindin Waƙa: Tsare hwaɗa na Mainasara,

               Ɗan Nagwandu ba kango.

Dubi yadda muhallan akasarin garuruwan Zamfara suke a gaɓar gulaben da suka ratsa yankin. A gaɓar gulbin Sakkwato kaɗai akwai garuruwa kamar Gusau da Bungudu da Maru da Maradun da Bakura. A gaɓar gulbin Zamfara kuwa, akwai Wuya da Anka da Bukkuyum da Gummi. Garuruwan Ƙauran Namoda da Moriki suna gaɓar gulbin Gagare, yayin da Zurmi take a gaɓar gulbin Bunsuru.

[17] Surame shi ne garin da Muhammadu Kanta ya kafa a matsayin babban birni na daular Kabi. A yanzu, kufai na wannan birni yana nan kudu kaɗan daga garin Binji a kan hanyar zuwa Gande.

[18] Don ƙarin bayani a kan daular Kabi, duba Harris, P.G. (1938) ‘Sokoto Provincial Gazetter’, da Alkali, M.B. (1969) “A Hausa Community in Crisis, Kebbi in the Nineteenth Century”. Kundin Digiri na Biyu,Sashaen Tarihi, Jami’ar Ahmadu Bello, Zaria.

[19] Duba tushen bayani na 12, shafi na 101.

[20] Magunguna irin waɗannan na buƙatar sirri domin a bisa al’ada masu su ba za su so a bayyana su a sarari ba.

[21] Don ƙarin bayani a kan yadda ake aiwatar da waɗannan bukukuwa a al’adance, ana iya duba Harris P.G.(1942) “The Kebbi Fishermen (Sokoto Province)” Journal Anthropological of The Royal Anthropological Institute. PP 283-334 da Nadama, G. (1977) “The Rise and Collapse of A Hausa State: A Social and Political History of Zamfara” Kundin Digirin Ph.D, Sashen Tarihi, Jami’ar Ahmadu Bello, Zaria.

[22] Abin da ke tabbatar da haka shi ne wanzuwa ko kasancewar shahararrun makaɗan tauri a Zamfara. Misalinsu ya haɗa da Makaɗa Kassu Zurmi da Makaɗa Garba Ɗanwasa Gummi.

[23] Dubi yadda aka nuna Muhammadu Kanta na Kabi shahararren ɗan kokawa da ya buwaya a zamaninsa. Wannan ne ya sa ya yi fice a fagen yaƙi, ya kasance ɗaya daga cikin dakaru na daular Sanwai; kafin daga baya ya yi wa daular ta Sanwai tawaye. Wannan ne ya ba shi damar kafa daular Kabi. Don ƙarin bayani, tarihin Kabi a cikin Harris, P.G. (1938) “Sokoto Provincial Gazatter.”

[24] Domin ƙarin bayani dangane da sarautu masu kula da sha’anin tsaro a masarautu, duba muƙalar Sarkin gulbi, A. “Dabarun Tsaro A Ƙasar Hausa: Bin Diddiginsu A Masarautar Gummi.” Cikin Malumfashi, I.A.M. da Wasu (2016) The Hausa People, Language And History: Past, Present And Future. Shafi na 369-377.

[25] Wato wani yanki da aka ware ko aka keɓe a bakin gari, wanda ba a nomawa. Ana keɓe shi ne domin kiwon dabbobin gari.

[26] A gargajiyance, idan musiba ko fitina ta riski mutane, komawa suke yi ga abin bautarsu na Tsafi da Bori. Akan yi wa abin bauta yanke-yanke na dabbobi manya da ƙanana, da nufin abin bauta ya taimaka a sami sauƙin lamari. Yanzu da yake al’ummar Hausawa akasari an yi watsi da addinin gargajiya, an rungumi na Musulunci, ya dace a yi abin da addinin Musulunci ya tanada na komawa ga Allah ta yawan ambatonsa, da neman sauƙi daga wajensa. Allah ma ji roƙon bayinsa ne.

Dubi yadda a wani lokaci can baya, tsohon shugaban mulkin soja na Nijeriya, General Yakubu Gowon (murabus) ya yi ta fafutikar, shela da ƙaddamar da shirinsa na jagorantar al’umma wajen yi wa ƙasar Nijeriya addu’a.

[27] Duba muƙalar Bunza, A.M. (2019) “Zaman Lafiya Da Tsaro A Daular Musulunci Ta SakkwatoLAbin Koyi Ga Shugabannin Zamaninmu)” Cikin Dunfawa, A.A. (ed)) Jagora Ga Matasa: A Cikin Karantarawar Shugabannin Daular Usmaniyya Shafi na 121 – 145.

[28] Daidai da tushen bayani na 25, shafi na 133.

[29] A duniyar zamannmui, har yanzu ana amfani da dabarar katangance gari ko iyakokin ƙasa don magance matsalolin tsaro. Ƙasar Amurika ga misali, shugabanta George W. Bush, a shekarar 1990, ya umurci a kafa shinge na tsawon mil14 tsakanin iyakar ƙasarsa da Mexico.An kammala shinge a shekara ta 1994. A watan oktoba na 2006, an sake gina wani shingen a ɓangaren Arizona, na iyakar ƙasarsa da Mexico. A isra’ila ma, daidai shekarar 1994, an gina wata katanga tsakanin ƙasar da zirin Gaza na Palasɗinu, da nufin daƙile yawaitar samun hare-haren Palasɗinawa ‘yan sara suka. Wannan katanga ta kewaye gaba ɗayan iyakar ƙasar Isra’ila da zirin na Gaza, mai tsawon kilomita 708, wato mil 440. A shekarar 2000, sakamakon wannan katanga, an sami ragowar kai hari daga adadin da ya kai 73 zuwa 12 kacal a sheakara ta 2003. Duba adireshin intanet https://en.m.wikipedia.org don ƙarin bayani.

[30] Dubi kirarin ɗaya daga cikin ‘Yan taurin Garba Ɗanwasa inda yake cewa:

                                Garba ai nace ma takarda,

               Ta hito dah hannun Abubakar ɗan Bello,

                                Ta faɗa ga jami’inmu Sarkin Mafara,

                                Shi kau shi biɗo malamin jimilla,

                                Shi kau ya duba takarda,

                                Takarda ta ce ana biɗab busasshi,

                                .......................................................

                                Garba ka san ba batun gudu in bak ka

                                Garba dur radda taɓ ɓaci ,              

                                Niy yi gudu nib bakka,

                                Garba ko ga gangara ko ga tudu,

                                Rannan ka sa a ɗebe kai a ɗebe ƙahwahu,

                                Hanjin maza ka tura rame                             

Ƙassan maza ka ka kai wa tsohuwa ta yi alli,

Tsuwayyan maza ka tattala,

 kai wa Maidawo yarinya,

                                Ka ce mata wurin hwaɗa,                                                               

                                Ɗiya maza sunka gaza.

                                                  (Kirarin Namailamba, A waƙar Garba Ɗanwasa Gummi)

[31] Dubi irin yadda ake samun nasarori ta yin amfani da mafarauta da ‘yan tauri, waɗanda aka fi sani da suna ‘civilian JTF’ a yaƙin da ake yi da ‘yan boko haram a jihohin arewa maso gabas. A wasu lokuta, su ne suke yi wa sojoji jagora, a dajin Sambisa, inda nan ne maɓuyar ‘yan ta’adda.  

DOI: https://dx.doi.org/10.36349/tjllc.2022.v01i01.014