Shaye-Shaye A Garin Gusau (3)

Kundin Binciken Neman Digirin Farko (B.A Hausa) Wanda Aka Gabatar A Sashen Harsuna Da Al’adu Jami’ar Tarayya Gusau.

Shaye-Shaye A Garin Gusau (3)

NA

BASHAR ISYAKA

BABI NA BIYU

TARIHIN SHAYE-SHAYE

2.0 GABATARWA

Wannan babi zai tattauna ne a kan tarihin shaye-shaye, ma’anar shaye-shaye a garin Gusau. Abubuwan da ke sa maye, dalilin shan abubuwan da ke sa maye masu shan abubuwan da ke sa maye, wuraren da ake shan abubuwa masu sa maye da sauransu.

 

2.1 MA’ANAR SHAYE-SHAYE

Kalmar shaye-shaye kalma ce wadda take ba da ma’anar shan wasu ababe masu haifar da maye. Shaye- shaye wani abu ne da ke sa maye ya kuma fitar da mai shan daga hankalinsa.

 

Bala (1994:46) ya ce; shaye-shaye wata kazamar ɗabi’a ce wadda matasanmu ke fama da ita, wadda sanadiyyarta mutuncinsu ke zubewa. Domin da zarar ka ga mutum yana shaye-shaye komi kimarsa a idon jama’a mutuncinsa zai zube a gurinu.

 

Umar (1993) ya ce, shaye-shaye abu ne wanda ya ƙunshi wasu nau’o’i na rashin mutunci. Cin zarafi, zubar da girma, wulaƙantar da kai, da kuma rashin sanin darajar da ke ga ɗan Adam.

 

A Tawa Fahimta Shaye-Shaye: Yana haifar da lalaci ga matasa da rashin kunya, da rashin ganin girman ‘ya’ye da kuma rashin tausayi, haka da hana su neman na kansu. Haka kuma shaye-shaye yana cutatar da matasa ta hanyar lafiyarsu inda yake kawo ciwon hanta, da koda, da kunburin huhu da ciwon kansa dasauransu.

 

2.2 SHAYE-SHAYE A GARIN GUSAU 

Kamar yadda muka gani a sama, kasancewar shaye-shaye yanayi ne na shiga wani hali na lalacewa; wanda wasu mutane kan yi domin biyan wata buƙata. Wannan kan faru ta sanadiyyar shan, miyagun ƙwayoyi ko, shaƙawa, ko kuma gunɗawa da sauransu.

 

Matsalar shaye-shaye ruwan dare ce game duniya, wadda wannan zamani babu wata al’umma wadda ba ta fama da wannan matsala a cikin rukunin mutanenta. Garin Gusau gari ne da Allah ya albarkata da rukunin mutane mabanbanta, daga cikinsu har da masu shaye-shaye. Wannan bincike ya shiga sassa ko unguwanni daban-daban- dangane da binciko yadda al’amarin shaye-shaye yake gudana a garin Gusau. Daga cikin wuraren akwai:

1.      Gusau ta gabas

2.      Gusau ta yamma

 

1.      Gusau ta gabas ta ƙunshi

a.      Unguwar Gwaza

b.      Fira da ƙwaɗi

c.       Filin Jirgi

d.     Unguwar Kara

e.      Unguwar matazu

f.        Samaru

g.      Damɓa

h.      Hayin Malam Sani

i.        Kwango

j.        Sami naka

k.      Sha’iskawa da sauransu

 

2.      Gusau ta yamma ta ƙunshi

a.      Sabon Gari

b.      Birnin Ruwa

c.       Sabon Fegi

d.     Gada Biyu

e.      Hayin Ɗan Hausa

f.        Bakin Gulbi

g.      Gangaren Kwata

h.      Tulluƙawa

i.        Ƙofar Mani da Sauransu

Matsalar shaye-shaye ta bunƙasa ne a garin Gusau ta sanadiyar yawaitar masu sayarwa da tu’ammali da kayan shaye-shaye. Haka kuma akwai matsalar rashin ɗaukar nauyi ko haƙƙin da Allah ya azawa uwaye kan yaransu. Musamman rashin sa ido ga abokan ‘ya’yansu da kuma rashin tsawata ‘ya’yansu ga zuwa wuraren da ake miyagun ɗabi’un shaye-shaye.

 

2.3 ABUBUWAN DA KE SA MAYE

Akwai nau’o’in abubuwa daban-daban waɗanda mashaya kan yi amfani da su domin yin wannan ɗabi’ar ta shaye-shaye. Waɗannan abubuwa sun haɗa da:

a.      Giya

b.      Ƙwaya

c.       Shalisho

d.     Wiwi (Tabar Ibilis)

e.      Babba Jiji

f.        Kwata

g.      Shaƙen Fetur

h.      Shan bula

i.        Madarar Sukuday

j.        Cin ashana

k.      Benelin/Totalin, da sauransu

 

1. Ma’anar Giya: Wasu sarrafaffen ruwa ne da ake amfani da su domin ɓatar da hankalin mutum.

 

Ra’ayin Masana Game da giya.

1. Imamu Buhari ya ruwaito (Hatdisi na 6778) cewa Annabi Muhammad (SAW) yana bugun wanda ya sha giya da hannu ko da takalmi saboda haramcinta ga musulunci.

 

2. Allah Subhanahu Wata’ala ya haramta ma Musulmi su sha giya saboda tana fitar da su cikin hankalinsu suna aikata laifuka masu zunubai: Suratul Nisa’i, aya ta (Ƙ3:25)

 

3. Hikimar hana mutum ya sha giya shi ne dan ya kiyaye lafiyar jikinsa da kuma hankalinsa da guje ma almubazzaranci da dukiyarsa (Kawahihi Fighiyya Ibn Zaji P: 310).

 

Kuma ita wannan giya ta kasu gida uku kamar haka:

a. Ta Kamfani

b. Ta gargajiya

c. Bammi

 

Ta Kamfani: Ita wannan giya safarar ta ake yi daga wasu kamfanoni. Ita wannan giyar ana amfani da na’ura domin yin ta, sannan a zuba ta cikin kwalabe a riƙa sayar wa jama’a (mashaya).

 

Ta gargajiya: Irin wannan ita ce wadda ake kira burkutu. Ita wannan giyar da hatsi ake yin ta, wato dawa ko gero ake jiƙawa su yi tsawon sati guda cikin ruwa har sai ta yi tsiro da wari sannan a ciro ta a sarrafa ta a mayar da ita giya.

 

Bammi: (Itama wata nau’in giya ce ta gargajiya wadda masu shaye-shaye ke amfani da ita domin sanya su maye. Ita wannan giya ana tatsota ne da itacen kwakwa inda ake fasa wannan kwakwa ruwan da ke cikinta su riƙa yoyo cikin gora su ne ake sarrafawa da sunan giya (Bommi).

 

Wasu matasa na shan giya domin ganin abokansu na sha, kamar yadda masu iya magana ke cewa “zama da maɗaukin kanwa na sa farin kai”. Haka zalika wasu na ganin har in ba ka shaye-shaye to kai ba ka waye ba. Haka nan wasu na shan giya domin jin daɗin rayuwarsu, wani kuma saboda sabo yake shan ta ko yana son ya bari, bai iyawa saboda jikinsa ya saba da ita, watau shan giya ta zama al’adarsa.

 

2. Ƙwaya: Ma’anar ƙwaya: Ƙwaya na nufin duk wani nau’i na magani wanda ba na ruwa ba ko kafso ana kiransa ƙwaya. To a cikin irin waɗannan magunguna ne masu wannan ɗabi’a suka zaɓo wasu suke amfani da su a matsayin abubuwa masu sa maye domin suna shan su har su wuce iyaka. Daga cikin waɗannan ƙwayoyi akwai:

a. (Diazepam D5 ) : Ita wannan kwaya ta D5 an yo ta ne saboda maganin barci domin waɗanda ba su da lafiya su yi amfani da ita domin su samu yin barci.

 

b. (Rohupnal RCD): Ita ma wannan ƙwayar, musamman an yo ta ne domin maganin gajiya, to shi ne mashaya suka ɗauki waɗannan ƙwayoyi suna taunawa fiye da yadda ya kamata. Don suna hada guda ɗari (100) su tauna lokaci guda, to sai kwakwalwarsu ta juye su shiga maye. Kuma ita wannan ƙwaya suna taunawa ne idan za su yi wani ta’addanci da dai sauransu.

 

c. Tiramol: Shi ma wannan maganin gajiya ne ga majinyata, amma mashaya sun mayar da ita abun shaye-shaye wadda wani lokaci wani ko wasu idan har ba su yi amfani da ita ba, ba su iya ɓarkata (aiwatarda) komai.

 

3. Shalisho: Shi shalisho wani gam ne da ake amfani da shi wajen yin faci na tib da dai sauran gyaran duk abin da masu faci ke yi da shi. Shalisho yana cutar da mashayansa ainun a huhunsu, domin illarsa ta fi ta giya. Domin ɗan shalisho da zarar ya sha shalisho tana nuna masa babu mai ganin shi. Don haka yana iya ɗaukar komai gabanka. Babbar illar shalisho ita ce yana gwada ma mashayansa su saci abubuwan mutane don ba su ganinsu.

 

Haka kuma da mai shan shalisho da mai madarar sukudaye kamar ɗan juma ne da ɗan jumai’, domin kowane na jawo abubuwa na fitar da hankali a lokacin da suke shan wannan shalisho. Domin shalisho ba abinci ba ne rashin hankali ne kawai ga matasa su riƙa shan shi don neman biyan wata buƙata tasu.

 

4. Wiwi (Tabar Iblis): Wannan wani haki ne da ake shukawa idan ya yi ganye sai a cire ganyen a shanya ya bushe, ko kuma idan an ciro shi danyanshi sai a sa cikin tasa a soya shi har sai ya bushe, shi ke nan ya zama wiwi, daga nan sai a fara sayar da shi ga waɗanda ke shan shi. Ita wannan taba ta iblis ana amfani da ita ana naɗa ta da farar takarda a murɗa ta kamar taba a sa mata wuta kamar yadda ake yi ma taba ana ja a hankali har sai ta ƙare. Haka kuma, ana amfani da ɗiyanta a riƙa tauna su, kuma su waɗannan ɗiyan suna da wasu ruwa cikinsu to duk da ruwan suke tattaunawa saboda su ma suna sa maye sosai.

 

Akasari ita wannan tabar iblis (Wiwi) ana saka ta ne wani keɓantaccen bagire domin kaucewa idon mutane da jami’an tsaro. Idan ta fito ta yi girma sai a cire ta a yi amfani da ita. Kuma ba ko ina ake samun irinta ba sai a wajen masu sayar da ita.

 

Waɗansu mutane na shan wiwi domin kore damuwar da ke tare da su ga rayuwarsu. Sannan wasu na shan wiwi su kori aljannun da ke kanunsu. Sayar da wiwi sana’a ce ga wasu mutane, amma wannan sana’a tana da dokoki waɗanda ake hukunta duk mutumen da aka kama da ita. A wasu wurare har hukuncin kisa ake yanke wa duk wanda aka kama ya karya dokar.

 

5. Babba Jijji: Wannan wani haki ne wanda ke fitowa a bola, kuma ainahi ya samo sunansa ne daga fitowar da yake yi a bola. Shi wannan haki ba shuka shi ake yi ba, Allah cikin hikimarsa yake fitar da shi ba don amfanin mutane ko dabbobi ba. Ubangiji kawai ya san abin da yake nufi da shi. Duk tsiron da ubangiji ya fito da shi daga cikin ƙasa yana da nashi amfani na daban. Ko dai ya zama maganin wata cutar ko kuma ya zama cutar. Idan waɗanda ba magani ba ne a gare su suka riƙe shi magani to zai zama mai cutar da su.

 

Haka wasu ɓara-gurbin mutane suka riƙa wannan ganyen amatsayin abin shan su. Kuma shi wannan ganyen yana cutar da su ƙwarai da gaske, dan sanadiyar shan shi yana kawar masu da hankali ƙwarai, kai har ma da rasa rayuwa. Haka kuma idan suka sha shi duk duniya ba su ganin kowa da kima ko mutunci domin duk lokacin da mashayi ya yi shaye-shayensa ba mai ɗaukarsa da mutunci. Haka babba jijji yana yin ɗiya kamar na yalo, kuma ɗiyan ne ake fashewa a sha don a sami maye (yan bori).

 

6. Shan Ruwan Kwata: Kwata wata mummunar ƙazanta ce da ke faruwa bayan kowane gida da duk magudanun ruwan unguwanni. Ita ce mashaya suka ɗauka suna sha domin ta canza kwakwalwarsu nan take, sannan ta  sa su cikin munanan halaye. Wani babban abin ban haushi a nan shi ne ba wai ainahin ruwan kwatar suka sha ba; a a dagwalgwalon kwatar na ƙasa suke sawa a tsumma suna shaƙar warin. Kuma shi wannan wari shi ke sa su wannan mayen.

 

7. Shaken Fetur: Man fetur wani mai ne da ake zuba wa injin mota da sauran injuna da ke amfani da shi a yayin da ake aiki da shi. Shi wannan fetur mashaya suna shaƙan sa domin ya kawar da hankalinsu, domin shi ma yana haifar da maye. To idan suna da wata manufa ta yin rashin kunya kuma suka ga suna cikin hankalinsu to ba za su iya aikata rashin kunyar ba. Sai su tura kansu cikin tankin man fetur ko tankin mota ko na mashin su yi ta shaƙar fetur ɗin har sai ya ji ya yi caji, ya fito da kansa. To daga nan komi yana iya aikatawa don a wannan lokacin ba cikin hankalinsa yake ba.

 

8. Bula: Wannan wata hoda ce bulu da ake amfani da ita wajen rinin kaya, ko kuma a sa ta a wasu kuraje da ake ce ma ‘yan luɓus domin tana maganinsu. Abin mamaki wasu mashaya sun mayar da bula abin da za su sha su sami maye. Wannan bula wasu mashaya na shanta ba don komai ba sai don tana ɓatar da hankalinsu su aikata rashin kunya ga wasu mutane.

 

9. Madarar Sukudaye: Madarar sukudaye haka take kamar madara gari fara, mashaya suna amfani da ita lokacin da suke son su ji sun fita daga hayyacinsu, haka kuma lokacin da suke so su sa kansu cikin mummunan hali; domin ita ma wannan madarar tana sa maye ainun tare da fitar da mutum daga cikin hankalinsa. Haka kuma ita wannan madarar ta sukudaye tana sa mutum ya ɗauki kansa kamar ya fi kowa a lokacin da yake shan wannan madarar. Bugu da ƙari zai ɗauki mutane ba su ganinsa. Madarar sukudaye tana haifar da wata cuta a huhun mai shanta, zai ji kirjinsa na bugawa da ƙarfi, kuma ta haifar da ciwon anta da dai sauran miyagun cututtuka. Sannan tana sa ƙeƙashewar zuciya da rashin tausayi.

 

10. Cin Ashana: Ashana wata abu ce da ake amfani da ita wajen kunna wuta da duk wani abu da za a sa mashi wuta kamar irin su bindiga. Ita ashana guba ce, amma mashaya sun mayar da ita kayan shaye-shaye. Suna amfani da kan ashana, domin suna cire kan na sama su cinye shi, kuma shi ne gubar. Daganan sai hankalinsu ya gushe su aikata duk abin da suke so na ɓatanci ko na cin mutunci.

 

2.4 DALILIN SHAN ABUBUWAN DA KE SA MAYE

Dalilin da ya sa wasu mashaya suke amfani da abubuwa masu sa maye a lokacin shaye-shayensu sun haɗa da:

1.      Wasu mashaya suna shan kayan maye ne saboda rashin aikin yi. Saoda idan mutum ya zama ba ya da aikin yi sai zaman kashe wando, to a nan ne ya ke fara tunanin abin yi a zuciyarsa. Daga ƙarshe sai ya abka cikin wannan mummunar tabi’a ta shaye-shaye.

2.      Sannan wasu mashaya suna amfani da waɗannan miyagun ƙwayoyin da sauran abubuwan sa maye ne saboda su nuna wa jama’a sun waye wajen tafiyar da rayuwarsu ta yau da kullum.

3.      Ɓacin rai yana ɗaya daga cikin abubuwan da ke sa mutane abkawa cikin wannan mummunar ɗabi’a ta shaye-shaye. Wani idan gidansu akwai kuɗi in mamarsa ba ta gidan kuma ana muzguna ma shi a gidan hakan kan jefa shi cikin wannan halayyar ta shaye-shaye. Sau da yawa yaran da uwayensu mata ba su a gidan ubansu suna fuskantar azabtarwa da za ta kai su shiga wannan halayya.

4.      Gata, nuna wa yaro gata yana jawo ya lalace har ta kai ba a iya tankwara shi. Irin wannan yana jawo ya ƙulla hulɗa da ɓata gari yara masu shaye-shaye, waɗanda za su koya ma shi wannan ɗabi’a.

5.      Wasu mashaya suna shan wannan abubuwan da aka faɗi a can baya, saboda gurinsu ya cika; watau in suna so su cimma wani ko wata mutunci, to akan haka sai su riƙa shaye-shaye saboda idan suna cikin hankalinsu ba za su iya aikatawa ba.

 

2.5 MASU SHAN ABUBUWAN DA KE SA MAYE

Akwai nau’o’in mutane masu amfani da abubuwa masu sa maye. Irin waɗannan mutane sun haɗa da:

1.      Maza

2.      Mata

3.      Yara masu kimanin shekara tara zuwa goma

4.      Akwai samari ko matasa

5.      Sannan kuma akwai dattijai da kuma tsofaffi

6.      Matan aure

7.      Yan ƙwadago ko lebarori

Waɗannan su ne mutane da ke shan abubuwan da ke haifar da maye.

2.6 WURAREN DA AKE SHAN ABUBUWAN DA KE SA MAYE 

Yanayin wajen shaye-shaye ya banbanta daga wuri zuwa wuri, tun daga kalolin kayan shaye-shaye. Ma’ana dai kowane abun shaye-shaye akwai keɓantaccen wurin da ake shan shi. Misali masu shan giya akwai gidajen giya da aka tanada na musamman dan shan ta, da zarar mashayi ya je gidan giyar zai ishe ana yin shaye-shaye. Inda ake shan ta kwalba daban, inda ake shan burkutu daban. Sannan kuma an tanadi wurin zama musamman dan mashayan. Akasari irin waɗannan gidaje za ka iske maza da mata ne ke taruwa suna gwangwajewa wanda da zaran ka ga irin waɗannan gidajen ka san gidaje ne na mutanen banza (‘yan giya).

 

Haka kuma a bagiren da ake shan taba wiwi da shalisho wani bagire ne wanda suke aikata wannan mummunan halin. Abin nufi a nan ba su fitowa fili su sha wiwi da shalisho, suna ɓoye kansu a cikin jejji ko cikin wani kwazazzaɓen rami ko gefen gari inda dai mutane ba su ganinsu da kuma kangayen gidaje. Ita tabar wiwi da shalisho ana samun dilolinsu a waɗannan wuraren da mashaya suke sayen wiwi ɗin su sha. Su kuma sauran kayan shaye-shaye irin su kwata, babba jiji, ashana, sukudaye da sauransu ba su da wani takamammen wurin shansu. Domin za ka ga ‘yan kabu-kabu idan suna tukin mashin suna iya amfani da su, ko wasu masu aikin ƙarfi. Haka nan ashana a gaban kowa suna iya cin ta.

 

A taƙaice dai shi yanayin wajen shaye-shaye da zarar ka gan shi za ka gane wurin banza ne. Saboda yadda suke tafiyar da harkarsu ta yau da kullum. Misali a wata ziyarar da na kai a wata mashaya da ke Unguwar Gwaza Gusau mai suna; “Mami Market” domin in gane wa idona, na ga yadda ake tu’ammali da giya da masu shanta kwalba da masu shan ta gargajiya wato burkutu da bammi.

 

Haka kuma ita wiwi, na tafi dabobin da ake shanta na ga yadda ake mu’amalarta na saye da sayarwa da shanta. Daga cikin dabbobin da na ziyarta sun haɗa da:

-          Dutsin tsafi

-          Yar Rufewa

-          Farna

-          Filin Ali Silif

-          Fira da kwaɗi

-          Cocin kwano

Duk dabobin da na tafi na ga yadda ake tu’ammali da kayan shaye-shaye kala-kala.

 

Kasancewar na ziyarci guraren da ake yin shaye-shaye na yi hira da wani matashi mai wannan ɗabi’ar ta shaye-shaye inda na tambayesa sunansa; sai yace:

Suna:              Iro Dawa

Shekara          25, lokaci karfe 2:30 na marce, 20/6/2019

Unguwa:        Sabon Fegi

 

Tambaya:       Me ya sa ka ke shaye-shaye?.

Amsa:             Na fara shaye-shaye ne a sanadiyar abokaina domin abokaina su ne nake rakiya suna yin shaye-shaye suna ba ni. Tun ba na sha har na kai na fara sha, kai tun ba na jin daɗi har na saba. Tun ba na saye da kuɗɗina har nakai ina ba da kuɗɗina ina saye.

Tambaya:       Me kake ji idan ka sha?

Amsa:             Idan na sha ina ganin duniya ta zauna daidai

Tambaya:       Wane kalar kayan shaye-shaye kake sha?

Ansa:              Ina shan Daga (Wiwi) da ƙwaya

 

Haka kuma na kai ziyara a wata mashaya mai suna (Mami Market) da ke shiyar unguwar gwaza Gusau, inda na iske ana shaye-shayen giya a nan ma na yi hira da wani mutum inda na tambayi sunanshi sai ya ce.

Suna:              Baba Alaske

Shekara          40 lokaci karfe 4:30 na marce, 21/6/2019

Unguwa         Tudun Wada Labin-Labin

Tambaya        Baba wagga kwalba fa?

Amsa: Yaro giya ce

Baba               Kana shan giya ne?

Amsa: Yaro ina shan giya?

Tambaya:       Baba yaushe ka fara shan giya

Amsa: Yaro na kai shekara 20

Tambaya        Baba me ya sa ka shan giya?

Amsa:             Yaro wata rana ina saurayi, muna soyayya da wata Budurwata sai aka yi mata aure ba da ni ba. Wannan ɓacin rai shi ne ya sa ni wannan shan giya domin ita ɗai nake sha in ji na rage wannan ɓacin ran. Tun tana sa ni maye ina faɗuwa har nakai na saba ko da na sha ta yanzu ba na jin komai.

 

Haka kuma na ziyarci wata mashaya da ke fira da kwaɗi, Tudun Wada Gusau inda na sami matasa maza da mata suna ta shaye-shaye nan ma na yi fira da wata matashiyar kamar haka:

Suna               Laure

Unguwa         Fira da Kwaɗi

Shekara          21, lokaci karfe 11:00, 22/7/2019

Tambaya:       Me kike yi a nan?

Amsa: Muna bajewa

Tambaya:       Wannan kwalbar fa?

Amsa: Totolin ne

Tambaya:       Tun yaushe kika fara shaye-shaye?

Amsa: Na daɗe

Tambaya:       Da me dame kike sha?

Amsa: Ina shan totolin da ƙwaya

Tambaya:       Me ya sa ki shaye-shaye?

Amsa:             Na fara shaye-shaye ne a Sanadiyar Maraici, saboda mamata ta rasu ina hannun kishiyar mamata. To tana azabtar da ni shi yas sa na bar gidanmu na dawo gurin saurayina wanda shi kaɗai ne ka sona. Idan raina ya ɓaci to idan na sha sai inji komi ya wuce.

 

Bisa ga bayanan da suka gabata, an fahimci cewa yawancin masu ɗabi’ar shaye-shayen kayan abubuwan maye suna yin haka ne saboda rashin gatanci da maraici da kuma hulɗa da miyagun abokanai. Waɗannan dalilai da waɗanda na yi hira da su suka kawo ba lalle ne su zama mafarin shaye-shaye ba, sai dai idan akwai niyyar yin haka.

2.7 KAMMALAWA

A cikin wannan babi na biyu an kawo tarihin shaye-shaye, ma’anar shaye-shaye a garin Gusau, abubuwan da ke sa maye, dalilin shan abubuwa masu sa maye, wuraren da ake shan abubuwan da ke sa maye, da kuma su kansu masu shan abubuwan sa maye ɗin.