Ruwa a Idon Sarkawa

 Ruwa a tunanin Sarkawa shi ne rayuwa kuma abokan aiki ne da muhimmancinsa a rayuwar Ɗan’adam ba ya misaltuwa. A cikin ruwa, Allah Ya rayar da wasu halittu waɗanda mutane ke kamawa domin samun abinci da kuma sarrafa su don wasu buƙatu na al’ada kamar yin magani ko mahaɗin magani. Akwai wani rukuni na al’ummar Hausawa da suka shahara wajen kamun kifi da sauran halittun ruwa. Waɗannan mutane su ne Sarkawa. Sun shahara matuƙa wajen sha’anin ruwa. Tun da haka ne, ashe ba wanda ya cancanta a tuntuɓa dangane da lamarin ruwa idan ba su ba. A kan haka ne wannan muƙala za ta kalli tunani da kuma yadda Sarkawa suke ɗaukar ruwa, musamman irin matsayin da suke ganin ruwa yana da shi a rayuwar al’umma.

Ruwa a Idon Sarkawa

DR. MUSA FADAMA GUMMI
Email: gfmusa24@gmail.com
Phone No.: 07065635983

 1.0 Gabatarwa

 Allah a cikin ikonsa da buwayarsa ya yi halittu daban-daban kuma daga cikin halittun nasa, akwai ruwa. Ruwa kuwa akwai wanda yake kwance a kan doron ƙasa, akwai kuma wanda yake ƙarƙashin ƙasa. Misalin ruwan da yake kan doron ƙasa ya haɗa da na teku da kogi da gulbi da ƙoramu da tafkuna. Na ƙarƙashin ƙasa kuwa shi ne ruwan rijiya. Masana kimiyya sun yi hasashen cewa ruwa ne yake mamaye da kimanin kashi saba’in (70%) cikin ɗari na doron ƙasar da ke duniyar nan.[1] Daga cikin ruwan da ke shimfiɗe a doron ƙasa, akwai wanda ɗanɗanonsa gishiri ne. Akwai ruwan da nasa ɗanɗanon mai zartsi ne. Wani ruwan kuma yana da ɗanɗano mai ɗaɗi.[2]

 Ruwa muhalli ne da wasu halittu kan rayu a cikinsa. Halittun kan haɗa da dabbobi da kuma ciyayi A cikin ruwa ana samun kifi da kada da dorina da ayyu, da karen ruwa da kunkuru da tsari da sauransu. Misalin tsuntaye masu rayuwa ko neman abinci a ruwa ya haɗa da ƙirinjijiya da dunya da kazar ruwa da takau da zalɓi da sauransu. Ta fuskar ciyayi kuwa, akwai burugu da bado da shalla da kainuwa da sauransu.

 Sakamakon waɗannan albarkatu da Allah Ya rayar a ruwa, wani rukuni na al’ummar Hausawa sun rungumi sana’a wadda ta danganci shiga ruwa domin kambaɗar kifi da kuma wasu halittu na ruwa. Wannan ne hanyarsu ta neman abinci da biyan buƙatun rayuwa. Waɗannan mutane ba wasu ba ne face Sarkawa. Mutane ne da suka shahara kan sha’anin ruwa. Mutane ne da ke iya sarrafa ruwa da kuma halittun da ke cikinsa. Masana ne kan lamarin ruwa, da irin cututukan da ake iya ɗauka sakamakon yawaita shiga ruwa. Ƙwararri ne wajen ba da magani na cututukan ruwa kuma sun shahara matuƙa wajen bayar da agaji ga haɗurran da ake iya samu a ruwa.

 Gargajiyance, a idon Bahaushe, babu wani masanin ruwa da ya wuce Basarke. Dalilin haka, ba ya rasa nasaba da irin sabo na yau da gobe da Sarkawa suka yi da ruwa. Don haka ne wannan muƙala ta ƙuduri ƙyallaro yadda tunanin Sarkawa yake dangane da ruwa. Yadda suka ɗauki ruwa, yadda suke kallonsa da irin matsayin da suka ba shi, wato yadda falsafar su take dangane da ruwa. Wannan shi ne abin da muƙalar ta ƙuduri yin nutso a cikinsa domin lalubo bakin zaren ta yadda ko da za a kawo ganga, batun zai fita sarari yadda kowa zai iya ganinsa. Ko banza Bahaushe na cewa, Ko me ya nutse, a tarbai ganga. Gabanin duƙufa wajen bayanin, ya dace a duba ma’anar ruwa da kuma wane ne Basarke?

1.2 Mene ne ruwa?

 Ruwa wani abu ne mai danshi da ni’ima da yake saukowa daga giragizai wanda yake haɗuwa ya samar da ƙoramu da gulabe da tafukka da teku. Wannan abu mai dausayi shi ne abin da ya fi kowane yawa daga cikin abubuwan da kowace halitta ta ƙunsa. Idan ba a gauraya shi da komai ba, wannan abin ba ya da ƙanshi ko wari da kuma ɗanɗano.[3]

 Aljuhari, (2009) ya faɗa cewa ruwa shi ne abin da ake sha.[4] Ibn Manzur (1997) ya ruwaito cewa, Imam Jauhari ya ce “ruwa shi ne abin da ake sha.”[5]

 A wani ƙauli kuwa, cewa aka yi ruwa abu ne da kan kasance ba shi da launi, ɗanɗano da ƙanshi ko wari kuma shi ne tushen rayuwa.[6]

Ƙamusun Hausa cewa ya yi ruwa abu ne garai-garai marar launi ko ƙanshi wanda ake sha don kashe ƙishi, kuma ana wanka da wanki da dafa abinci da wanke-wanke da makamantansu da shi.[7]

 A nawa tunani, gani nake cewa ruwa abu ne sakakke mai shiga kowane irin jiki da bin iska da tafiya mai nisa da ƙarfin gaske, wanda yake ɓuɓɓuga a ƙasa da sama. Halitta ne na Ubangiji wanda tsurarsa ba ya da ɗanɗano ko wari ko ƙanshi da launi. Wannan halittar kan sauko daga sama domin raya ƙasa ta ɗanyace, ta fitar da tsirrai. Idan ya sauko sosai daga sama, yakan taru a koguna da gulabe da ƙoramu da tafukka. Shi ake ɗiba a sha domin a rayu, a kuma yi wasu ayyuka na musamman da rayuwa ba ta yi sai da su. Ana shigarsa domin a kama waɗansu halittu da ke rayuwa a ciki a kuma yi amfani da shi a matsayin wata hanya ta sufuri. Idan ya yi ƙaranci, rayuwar kowace halitta da ke doron ƙasa kan takura, ta lalace, wani lokaci idan abin ya yi tsanani, rayuwar ta salwanta.

1.3 Matsayin Ruwa A Rayuwa

 Ruwa abu ne mai muhimmancin gaske ga rayuwar kowace halitta da ke doron ƙasa. Ruwan da yake kwance a ƙasa kamar na teku da koguna da gulabe da ƙoramu har da tafukka, na da tasiri ga rayuwar halittu, dabbobi da tsirrai. Masana kimiyya sun haƙiƙance cewa, tururi da ake samu daga ruwan da yake kwance a bisa doron ƙasa da kuma wanda ake samu daga bishiyoyi ne yake haifar da ruwan sama. Ruwan sama yana taimakawa wajen fitar tsirrai daban-daban waɗanda ake nomawa domin abinci. Haka sauran tsirrai da kan fita, su ƙawata muhalli, ya koma kore shar. Wasu daga cikin waɗannan tsirrai kan taimaka wa Ɗan’adam wajen samar masa da sinadarai waɗanda yake amfani da su don magance wasu cututuka. Wasu tsirran kamar itatuwa, ana amfani da su wajen samun makamashi na yin girki da ɗumama jiki da muhalli (gidaje).Muhimmancin ruwa na gama-gari ya haɗa da yadda ake amfani da shi a rayuwar yau da gobe. Ruwa ake sha domin magance ƙishirwa. Da ruwa ake girke-girke, a kuma tsabtace jiki ta hanyar wanka da wanki da kuma tsabtace muhalli. Haka ana amfani da ruwa a lamurra da suka shafi ibadodi na addinai daban-daban. Da ruwa ake yin alwala da wanka na ibada kamar wankan janaba da na haila da makamantansu, waɗanda suka keɓanta ga musulmai. Mabiya addinin Yesu Almasihu, wato Kiristoci, suna amfani da ruwa musamman na gulbi wajen yi wa mabiya baptisma.

 Akwai alfanu mai yawan gaske da ruwa yake da shi wanda kuma ya keɓanta ga waɗanda suka ƙware ga sha’anin ruwa. A nan ina magana ne kan Sarkawa waɗanda galibi hanyar neman abincinsu ta shafi ruwa. A kowane yanayi Basarke ba ya tada ko ƙyamar shiga. Lokacin bazara ne, hunturu ko kuwa damina, Sarkawa duk shiga ruwa suke yi domin aiwatar da sana’ar su ta kamun kifi da kuma kambaɗar wasu halittu na ruwa kamar kada da ayyu da dorina. Baya ga haka, Sarkawa suna amfani da jirage a cikin ruwa wajen ɗibar mutane da kaya domin tsallakar da su daga wannan wuri zuwa wancan. A nan ina nufin aikin fito daga wannan mashaya zuwa waccan. Idan aka yi la’akari da tarin alfanu da ruwa yake da shi, sai a ga cewa ruwa shi ne rayuwa, idan babu ruwa, babu rayuwa.[8]

1.4 Wane ne Basarke?

 Bisa asali, kalmar Basarke an samo ta ne daga kalmar Sarkanci. Asalin kalmar kuwa ba Bahaushiya ba ce. Tushen kalmar daga ‘Sorko’ ne, wata al’umma ta daular Sanwai (Songhai). Al’ummar Sorko mutane ne da suka shahara matuƙa ga sha’anin su a kogin Kwara wanda ya ratso ƙasashe da dama na yammacin Afirka. Sana’ar su ce ta kawo wannan al’umma ta Sorko a daular Kabi. Sannu a hankali suka saje da al’ummar da suka tarar a Kabi.[9]

 Domin a Hausantar da wannan kalma ta ‘Sorko’ an yi mata kwaskwarima ta hanyar cire wasalin /o/ a gaɓar farko aka musanya shi da wasalin /a/, wataƙila domin a sami sauƙin furuci. Haka ma an yi mata ƙarin ɗafa goshi na ‘ba’ ta yadda za a sami sunan wanda ya fito daga wannan al’umma ta ‘Sorko’, kafin daga baya ma’anar ta sauya zuwa ga duk wani mai gudanar da sana’ar. An kuma cire wasalin /o/ na ƙarshe, aka musanya shi da wasalin /e/, aka sami “Basarke”. Dangane da suna na sana’ar kuwa tushen kalmar ne na Ɗsarkɗ aka yi wa ƙarin ɗafa ƙeya na ‘nci’ aka sami kalmar ‘Sarkanci.’[10]

 Bisa ma’ana, masana sun tofa albarkacin bakinsu dangane da abin da suke ganin ake kira Basarke. Bargery, (1933:92) a ƙamusunsa ya bayyana wanda ake kira Basarke. A cewarsa,

 Basarke shi ne masunci ko mai fito da kwale-kwale.[11]

 Wani sashe na wannan zance na Bargery yana da rauni domin aikin jirgi (kwalekwale) domin aikin fito da su ba shi ke sa mutum ya zama Basarke ba duk da cewa akasarin Sarkawa suna amfani da jiragen ruwa a wajen aiwatar da sana’arsu. Basarke ba shi ne kawai masunci ko mai fito ba. Wannan ma’ana tana da naƙasu domin kuwa aikin Basarke bai tsaya ga su ba kawai. Basarke baya ga kamun kifi, yana kuma ba da magani na iskokin ruwa, da cizo ko sukar wata dabba ta ruwa da ma sauran cututuka na ruwa. Ba wannan kaɗai ba, Basarke shi ne wanda ya gadi sana’ar Sarkanci ya kuma ba ta muhimmanci fiye da kowace irin sana’a, rani da damina. Tare da haka, ga kuma zancen ƙwarewa kan sana’ar.

Alkali, (196930) ya bayyana abin da yake gani ake kira Sarkanci a inda yake cewa

 Tun farkon ƙarni na goma sha tara (19) kalmar sarkanci ta ɗauki

 ma’anar ƙwarewa kan sana’ar su, don haka duk Bakaben da ke

 yin wannan sana’a ake kiransa Basarke.

 Wannan ma’ana da Alkali ya kawo ta yi daidai don kuwa ba kowane masunci ne ake kira Basarke ba. Basarke masunci ne ƙwararre, wanda ba ya da wata sana’a da ta shige ta su, rani da damina. Irin wannan masunci ne za a tarar yana iya sarrafa ruwa da ma halittun da ke cikinsa ta duk yadda yake so. Ta fuskar ba da magani kuwa, Basarke ba kanwar lasa ba ne kuma ƙwararre ne, masani ga sha’anin ruwa. Yana iya hana shan ruwa, ko ya sa ruwa ya kasa dafa kifi, wato kifi ya kasa dafuwa. Yana iya sa ƙayar kifi ta laƙe wa wani idan aka takale shi. Yana kuma iya hana a kama kifi a wani ruwa idan aka ɓata masa. Basarke masanin asirai ne na ruwa matuƙa.

2.0 Karatun Ruwa A Bakin Sarkawa

 Sarkawa mutane da suka saba da ruwa saboda yawan shigarsa da suke yi don neman abinci. Wannan sabo da suka yi da ruwa ya sanya suka kasance malamai kuma masana ƙwararri dangane da asirin ruwa. Dalilin sabo na yau da gobe da kuma kaifin tunani da hikamarsu, Sarkawa suna da fahimta sosai, da sani mai yawan gaske dangane da lamarin ruwa. Don haka ne suke yi wa ruwa wani kallo na musamman. Suka ba shi (ruwa) wani matsayi a rayuwa ta hanyar kare matsayin da hujjoji ƙwarara, waɗanda suka lura da su tsawon lokaci da suka ɗauka suna mu’amala da ruwa. Irin wannan kallo ko ɗauka da suka yi wa ruwa ake son a yi tsokaci a kan su. Wannan kuma shi ne falsafar Sarkawa game da ruwa.

2.1 Halitta Daga Ruwa Ne                              

 Sarkawa sun ɗauka cewa ruwa rayuwa ne domin ba wata halitta da za ta iya rayuwa a bisa doron ƙasa idan babu ruwa. Ruwa yana ɗaukar kaso mai yawa a cikin jiki na halittu da dama[12] Don haka ne Sarkawa suke ɗauka cewa ruwa shi ne rayuwa kuma ruwa yana taka muhimmiyar rawa wajen halitta.[13] Wannan ne ya sa a cikin kalamansu da maganganunsu na yau da kullum, za a ji wannan falsafar tana fita a fili. Sau da yawa a kalamai na Sarkawa da ma wasu da ba su ba, za a ji zance inda suke amfani da kalmar ruwa da nufin kamannu na halitta. Sukan faɗi zance kamar:

 ‘Ruwan gidan wane na gani.’

Ma’anar wannan kalami shi ne wanda ake zance kansa ya yi kama da wani wanda aka sani. Kamar kuwa ta halitta ake nufi, wato akwai kamanni na halitta tsakanin wanda ake magana kansa da kuma wani wanda aka sani.

Haka a maganganu na Sarkawa da kuma wasu da suke makusantansu, za a ji suna amfani da kalmar ‘ruwa’ da ma’anar kamanni na mutanen wani gari ko wata ƙabila. Da irin lafazin za a riƙa jin suna cewa:

 ‘Ya yi mini kamar ruwan Yarbawa’.

Kalami irin wannan yana nufin cewa duk da kasancewar wanda ake magana kansa ba Bayarabe ba ne, ya yi kama da Yarbawa ta fuskar halitta. Wato yana da siffa irin ta Yarbawa. Ƙwayoyin halitta daga maniyi suke kuma ana ɗaukar maniyi a matsayin ruwa. Saboda wannan ne ake ɗaukar kamanni da halitta a matsayin ‘ruwa’.

 A tunanin Sarkawa, tun da halitta duka mai rai daga ruwa take, duk lokacin da ake son a kamanta wani abu da wani, ana amfani da kalmar ruwa. Dubi yadda ake amfani da kalmar ruwa wajen nuna kamannin launin wani abu. Idan abu yana da launi shigen na madara, akan ce ‘ruwan madara ne’. Haka ma akwai ‘ruwan ɗorawa’ idan launin abu ya yi kama da na ɗorawa. wasu kuwa kan kira shi ruwan ƙwai. Abin da launinsa mai ƙyalƙyali da ɗaukar ido ne, sai a ce yana da ‘ruwan zinari’ don kuwa launi nasa tamkar zinari ne. Launuka da dama akan nuna alamarsu ga wani abu da ya yi kama da su ta hanyar amfani da kalmar ruwa. Baya ga haka, sakamakon ɗaukar da Sarkawa suka yi na kasancewar halitta daga ruwa, ana amfani da kalmar ruwa domin nuna kamanni ko siffa ko ɗabi’a ta mutane. Misali idan mutum ya yi kama da wawaye akan ce “ yana da ruwan wawaye.” Haka ma idan ya yi kama da masu wayo akan ce yana da ‘ruwan wayo’. Idan kuwa mutum matsoraci ne sai a ce ‘ya faye ruwan ciki’. Idan kuwa inda-inda, wanda ba ya kai tsaye zaɓar abu ɗaya nan take, akan ce ‘ya faye ruwan ido.’

2.2 Ruwa Rayuwa ne

 A basarken tunani, ruwa rayuwa ne. Ba kawai kasancewar halitta daga ruwa ba, rayuwa kowace iri ce tana buƙatar ruwa. A tunanin Sarkawa rayuwa ba ta salwanta sai ruwanta ya ƙare. Idan halitta ba ta da sauran shan ruwa a gaba, sai ta mutu. Idan kuwa da sauran ruwa, sai dai ta galabaita ko ta rayu a wahalce, na wani lokaci, bakin iya adadin ruwan da aka ƙaddara mata,[14]

 Bahaushe idan ya ce, “wane ya sha ruwa” to yana nufin wane ya yi rayuwa mai jinkri, wato ya yi tsawon rayuwa. Idan ya ce “shan ruwa ya ƙare”, abin nufi shi ne mutuwa ta zo wa rayuwa.

Ɗaukar da Sarkawa suka yi cewa, ruwa shi ne rayuwa ya sanya Bahaushe a wata Karin magana yana cewa:

 ‘Rai dangin goro ne ruwa aka ba shi.’

Goro ‘ya’ya ne na bishiya wadda ba ta iya rayuwa sai da ruwa. Haka ma ‘ya’yan idan ana buƙatar su daɗe ba tare da sun bushe ba, ana ɗan yayyafa masu ruwa akai-akai. Rayuwa ma haka take, tana buƙatar ruwa domin ta rayu, ta kyautatu, ta kuma ni’imtu. Ba wai abinci kaɗai rayuwa take buƙata ba, ruwa ma muhimmi ne. Rayuwa ba ta saurin salwanta sakamakon rashin abinci kamar yadda take yi idan babu ruwa. A bisa al’ada idan mutum ya suma, ruwa ake fara zuba masa domin a farfaɗo da shi. Ko haɗari aka yi, masu ceto suka hango wani ya suma, ba abin da suke cewa sai ‘a kawo ruwa’. Ruwan ne za a yayyafa wa wanda ya suma don ya farfaɗo. Wannan gajeren labari da ya auku a zahiri zai tabbatar da haka.

 A shakara1985, sa’ilin watan azumi kan kama cikin tsakiyar bazara. Ranar wata Lahadi, a kasuwar Jabo, ƙaramar hukumar Tambawal, jihar Sakkwato, wata tsohuwa ta faɗi ta suma sakamakon matsanancin zafi da kuma ƙishirwar azumi. Mutane da suka kawo mata ɗauki sai suka yayyafa mata ruwa. Da ta ɗan farfaɗo, sai suka ba ta ruwa mai sanyi ta sha. Tana shan ruwan sai ta ƙara dawowa cikin hayyacinta. Ga fura an kawo, sai mutane suka ce, “a ba ta fura”. Tsohuwar da ta ji abin da mutane suka faɗa na a ba ta fura, sai ta ce, “kada ku ba ni fura azumi ni kai!” Abin mamaki, kuma abin ban tausayi, tsohuwar ba ta san lokacin da aka ba ta ruwa ta kwankwaɗa ba. Amma ta ji lokacin da ake cewa a ba ta fura, don haka ta ce azumi take yi, kada a ba ta. Haka ya taɓa faruwa da wani wai shi Ɓaruje wanda ya sha ruwa a yayin da yake azumi sakamakon galabaita da ya yi. Da aka ce a kawo masa fura cewa ya yi, “Wallahi sai na kai shi.” Tirƙashi! Wani abu sai ruwa! Wannan labari ya nuna cewa, ruwa shi ne rayuwa idan babu shi, rayuwa sai ta salwanta.[15]

2.3 Barkwancin Ruwa

 Duk da cewa daga cikin fahimtar da Sarkawa suke da ita game da ruwa akwai danganta rayuwa da ruwa, ruwa a falsafar Sarkawa yakan yi barkwanci. Ma’anar barkwanci a nan shi ne samun tangarɗa a wani sha’ani da aka gwanance kan sa. Sarkawa sun ɗauka cewa komai iya ruwan mutum, wata rana zai iya samun tangarɗa ko matsala a cikinsa. Don haka ne ake son a riƙa hattara da kaffa-kaffa ga sha’anin ruwa. Akan yi hattara ne kuwa domin kaucewa barkwanci irin wanda aka san ruwa da shi. Ɗaukar da Sarkawa suka yi wa ruwa na kasancewarsa aba mai iya yin barkwaanci, ya sanya suka fito da karin magana mai cewa:

 Gwanin ruwa, shi ruwa kan ci.

Wanda ya saba da ruwa, ya iya iyo sosai kuma ba ya razana ko tsorata komai yawan ruwa ko zurfinsa, shiga yake yi. Irin wannan shi ruwa kan ci. Wanda ke jin tsoron ruwa kuma ba ya shigarsa, mawuyacin abu ne ruwa ci shi.[16]

 Basarke saboda irin fahimtar da yi wa ruwa na abu mai iya yi wa gwaninsa barkwanci, ya fito da karin magana mai nuna irin wannan halayya ta ruwa. Bahaushe na cewa:

 Ruwa ya ƙare wa ɗan kada, bai gama wanka ba.

Kada halitta ce da take rayuwa a cikin ruwa. Abincinta da mazauninta duk a ruwa yake. Basarke yana sane da cewa, kada yana da waibuwa mai yawa. Saboda wannan waibuwa tasa, sai Basarken da ya isa zai iya farautarsa. Duk da irin wannan waibuwa tasa da kuma kasancewar yana rayuwa a ruwa, bai hana ruwa ya yi wa kada halinsa na barkwanci ba. Ma’anar wannan karin magana shi ne mutum ya riƙa hattara da taka-tsantsan ga lamurran duniya domin zare na iya tsinkewa a lokacin da ba a shirya wa haka ba.

La’akari da halin ruwa na yin barkwanci, ya sanya idan gwanin yin wani abu ya sami kuskure yayin aiwatar da abin nan, akan ce:

 “Abin ya ba shi ruwa”.

Ma’ana, duk da cewa akwai gwaninta da ƙwarewa ga wannan lamarin, to yau da gobe ta yi halinta. Kasawa ta Ɗan’adam ta bayyana domin mutum duka ɗan tara ne.

 Baya ga haka, tunanin cewa, ruwa yana da halayya na barkwanci, idan Basarke ko wani Bahaushe ya dafa wake, aka sami waɗansu ‘yan ƙwarori na waken ya kasa dafuwa, ana kiransa ‘ruwan gawa’. Wato waken da ya yi barkwanci, ya kasa nuna sa’ilin da aka dafa shi. Sauran waken da ya nuna ya zama gawa amma wanda ya kasa nuna ya zama ruwa don ya yi barkwancin kasa dafuwa.

Tare da haka, a duk lokacin da mutum ya ɗauko ɗaki ta fuskar yin abin da ya fi ƙarfinsa, ba tare da ya yi hattara da kaffa-kaffa a rayuwa ba, akan ce:

 “Ya sha ta fi cikinsa.”

Ma’anar wannan shi ne mutum ya yi abin da ya zarce zarafinsa.

Idan ruwa ya yi barkwanci rayuwa na iya salwanta ko ta shiga wani hali na wahala. Da haka a wurin Sarkawa da wasu makusantansu, duk lokacin da rayuwa ta shiga cikin ƙunci, matsaloli suka tattaru, suka dabaibaye rayuwa, lamurra suka dagule, akan kwatanta shi da:

 ‘ruwa ya kai ga wuya’ [17]

 Ƙari bisa wannan zance, sakamakon fahimtar da Sarkawa suke da ita kan ruwa, na kasancewarsa mai barkwanci, ruwa yana da tsoratarwa don kuwa ko gwaninsa bai tsira daga samun tangarɗa a cikinsa ba. Wannan ne ya sanya Sarkawa suke faɗar wani zance na cewa:

 ‘ruwa ba ka da gwani.’

 Komai ƙwarewar mutum da iya ruwa, yana iya samun matsala a cikin sa, idan dai har yana shigarsa yau da gobe.

 Ba wannan kaɗai ba, dalilin barkwancin ruwa da Sarkawa suka tabbatar, mutane suna jin tsoronsa musamman ruwan gulbi ko ƙorama ko tafki, wanda yake da yawa da zurfi. Kan tsoron da ake yi wa ruwa domin barkwancinsa ya sanya idan mutum ya razana ko ya tsorata da wani lamari akan ce:

 ‘Cikinsa ya ɗuri ruwa’

Ma’ana shi ne wanda duk cikinsa ya ɗuri ruwa, haƙiƙa ya tsorata matuƙa.

2.4 Ruwa Ma’auni Ne

 Ruwa yana da ƙima sosai don haka auna shi sai an yi amfani da wani mazubi. Sarkawa suna amfani da ruwa domin ya kasance ma’auni na ƙimanta abubuwa ko auna su. A nawa hasashe, sakamakon ƙima da kuma daraja da Sarkawa suke ganin ruwa yana da shi ya sanya a karin harshen Sakkwatanci wanda ake amfani da shi a Argungu, cibiyar Sarkawa da Sarkanci a wannan ƙasa, ya sanya ruwa yake ɗaukar lamirin jam’i, saɓanin karin Hausar gabas da ke ba wa kalmar ruwa lamiri na tilo. Misali a Sakkwatanci ana cewa ‘ruwa sun ƙare’, yayin da a Hausar gabas ake cewa ‘ruwa ya ƙare’.

 Dalilin kasancewar Sarkawa suna ɗaukar ruwa matsayin ma’auni na ƙimanta abubuwa ya sanya duk wanda aka ba shi damar zaɓen abu ɗaya daga cikin abubuwa da yawa, ya kasa ɗauka ko yin zaɓen kai tsaye, ya tsaya yana inda-inda, akan ce masa yana da ‘ruwan ido’. Wannan ɗabi’a ce take sa a ce, ‘wane yana da ruwan ido’.

Haka kuma Sarkawa da ma sauran masu magana da harshen Hausa, suna amfani da kalmar ruwa domin auna abu musamman idan ana son a nuna yawa ko girman wani abu da mutane ke yin ado da shi kamar zobe ko sutura. Idan misali mutum ya saka zobe a yatsarsa, ya kasance zoben bai kama ta ba domin ya yi wa yatsar yawa, ana cewa, ‘zoben ya yi ruwa’. Riga ko wando idan suka yi wa wanda ya saka su a jikinsa yawa, akan ce ‘sun yi masa ruwa’, wato yawan suturar ta rinjayi jikin wanda ya saka ta.

Akwai karin maganar da ke nuna ruwa ma’auni ne. Karin maganar na cewa:

 ‘Ruwan da ya isa kurma, da shigarsa ana ganewa.’

Ma’anar wannan shi ne idan ana son a san ƙimar abu, musamman yawansa ko rashin yawansa, akwai buƙatar auna shi ko da kuwa ba da mudu ba. Ko da ta hanyar taɓawa ko shiga cikinsa ne

Sarkawa sakamakon sabo da shiga ruwa na yau da kullum, sun gano cewa ruwan da yake a faƙo galibi ba ya da zurfi amma kuma idan aka kalli ruwan a kwance, sai a yi zaton mai yawan gaske ne amma ina! Shirim ne ba ci ba. Wannan ya sa ake kwatanta abun da ake zaton mai yawa ne amma a zahiri ɗan kaɗan ne da ‘ruwan faƙo’ Makaɗa Alhaji Musa Ɗanƙwairo Maradun wanda ya san yanayin fadamar nan da ta raɓi gulbin Sakkwato a nan ƙasar Maradun, wadda yanzu take cikin madatsar ruwa ta Bakalori yake cewa a wani ɗan waƙa tasa:

 Gidin Waƙa: Mai Maradun baban Baraya

 Jikan Moyi, Iro ɗan Mamman tura haushi

 Jagora: Allah waddan ruwan hwaƙo

 Na hange su zay yawa

 ‘Yan Anshi: Na zaton da zurhi

 (Gusau, 2009:132)

 

Ana kuma amfani da ruwa domin auna ƙanƙantar lokaci da aka ɗauka na yin wata tafiya ko ziyara ko wani aiki. Gano abu ƙanƙani ne ko babba ne ko mai yawa ne duk ya shafi ma’auni. Domin zance makamancin wannan, ana amfani da kalmar ruwa. Bahaushe na cewa:

 ‘Shan ruwan tsuntsaye’

Duk abin da aka yi wa shan ruwan tsuntsaye kuwa, an yi shi ne kai tsaye, ba tare da ɓata wani lokaci ba ko wata tsaitsayawa. Sarkawa suke zaune a fadama rani da damina, su kuma suka san abin da yake faruwa a fadama da halittun da ke rayuwa a ciki da kewayenta musamman ɗabi’unsu don haka su ne malamai, masana sha’aninta. Su suka san yadda tsuntsu yake shan ruwa suka kuma kwatanta ma’auni na ƙanƙancin lokaci.

2.5 Ruwa Siyasa ne

 Ruwa aba ne mai muhimmancin gaske, wanda kowace rayuwa da halitta na buƙatuwa da shi. Ruwa da albarkatunsa na da ƙima sosai a wurin kowace al’umma. Duk da haka, duniya na fuskantar ƙarancinsa. Ƙarancin ruwa da albarkatun da ke cikinsa, da kuma yawan buƙatarsa da al’ummomi daban-daban suke da shi, kan haddasa siyasa dangane da mallaka ko dama ta tatsarsa da kuma albarkatun cikinsa. Wannan ne kan haddasa tashin-tashina, rigingimu, wani lokaci har da faɗace-faɗace tsakanin al’ummomi. Waɗansu gulabe da tafukka kan ratsa ƙasashe daban-daban. Wannan ne ya sanya akan yi amfani da su a matsayin alamomin iyakoki na dindindin tsakanin ƙasashe, jihohi ko yankuna.

 Sarkawa saboda fahimtar ruwa da suka yi sosai da sosai ya sanya sun ɗauka cewa, ruwa siyasa ne ko wani fage na siyasar al’umma. Wannan ne ya sanya albarkatun tafukka, gulabe da ƙoramu waɗanda Allah a cikin ikonSa Ya shimfiɗa a duk faɗin gundumar Sakkawato suna ƙarƙashin kulawar wasu shugabanni na al’umma. A kan haka, saboda siyasar ruwa masunci ba ya shiga kowane ruwa ya yi su kai tsaye sai tare da izni na waɗanda ke kula da ruwan. Misali a Argungu, gulbin Matan Fada, inda ake aiwatar da shahararren bukin kamun kifin nan na ƙasa da ƙasa yana ƙarƙashin kulawar Makwashi ne kuma Shugaban ƙasar Nijeriya ne yake bayar da izni na yin su a cikin wannan ruwan. Gulbin Mala da wasu tafukka kuwa suna ƙarƙashin kulawar Sarkin Kabin Argungu ne don haka shi kaɗai ne zai iya bayar da iznin kama kifi a ciki.[18] Yadda wannan al’amari yake a Argungu dangane da siyasar ruwa, haka abin yake har a wasu masarautu na gundumar Sakkwato. A bisa siyasar ruwa, masunta ba su da ikon fasa kowane tafki sai da izinin Sarkin Ruwa. Idan kuwa aka kuskura aka yi haka, Sarkin Ruwa na da waibuwar da zai iya sa kifi ya kasa kamuwa ga kowa. A shiga ruwa, a yi su har a take ba tare da an kama ko da ƙwaguwa ba. Wani sa’ili kuma sukan saki matsanancin sanyi a ruwa ta yadda da mutum ya shiga, ba zai iya jure wa sanyin ba.

 Siyasar ruwa kan sa Sarkawa su mallaki asirai daban-daban kamar asirin kashe ruwa da sa tafki ya ƙafe, ya daina ajiye ruwa ko kuma ma a hana ruwa tsayuwa ko tattaruwa a wani gurbi na gulbi. Jayayya tsakanin mallakar ruwa kan sa aiwatar da waɗannan sihirce-sihirce a tsakanin Sarkawa.

 Bisa al’ada, Sarkawa kan yi shinge na kamun kifi a gulabe da tafukka. Misalin shingen ya haɗa da tashi, da ganuwa, da saba da sankiya da dumba. A bisa siyasar ruwa ta yankunan da ake yin shinge a ruwa, ba kowane masunci ne yake yin shinge a duk tafki ko gulbin da ya ga dama ba a lokacin da zuciyarsa ta muradi yin haka. Galibi wajajen da ake yin shinge na kamun kifi gadon su ake yi kaka da kakanni. Duk wanda bai gada ba, ba ya da ikon da zai shiga gulbi ko tafki ya kafa shinge.

 Baya ga haka, wani abu da ya ba Sarkawa haske dangane da ɗaukar da suka yi cewa ruwa siyasa ne ba ya rasa nasaba da dubin yadda gulbi ɗaya kan ratso yankuna da dama daban-daban, daga tushensa har zuwa maƙurarsa, inda yake kwarara ruwan duk da ya kwaso. A wani yanki, wannan gulbi zai sami wani suna daban da yadda ake kiransa a wani yankin. Misali, gulbin Sakkwato da aka ce tushensa na can yankin Katsina laka, ya kwararo a Zamfara har ya isa Sakkwato, ana kiransa da suna gulbin Sakkwato. A tunani na, saboda siyasa, da gulbin ya ratsa yankin Argungu da Birnin Kabi har zuwa inda ya haɗu da kogin Kwara, ana kiransa gulbin Kabi domin siyasa ta rashin jituwa da ta wakana tsakanin daular Sakkwato da kuma daular Kabi gabanin shigowar Turawan mulkin mallaka.

3.0 Sakamakon Bincike

Wannan bincike ya tabbatar da cewa Sarkawa sun taimaka matuƙa wajen samar da wasu Karin Maganganu da salo tare da kalamai na hikima da ake amfani da su a harshen Hausa. Wannan kuwa ya samu ne sakamakon irin falsafarsu dangane da ruwa dalilin tarin sani ko ilimin ruwa da suka mallaka don su ne malaman ruwa. Haka ma rayuwar komai ta ta’allaƙa ne ga ruwa domin ko na’urori kamar mota da jirgin sama da Babura ba su tafiya sai an saka masu ruwan.. Yunwa ba ta saurin yi wa rayuwa illa kamar yadda ƙamfar ruwa ko rashinsa yake yi wa rayuwa kisa, domin rayuwa kowace iri ce ba ta yi sai da ruwa.

Kammalawa

 Ruwa aba ne mai muhimmancin gaske da rayuwa kowace iri ce ba ta walwala sai da shi. Baya ga amfani da ake yi da shi na al’ada da addini wanda ya jiɓinci sha da wanka da wanki, ruwa yana da amfani kasancewarsa maraya ta waɗansu halittu da ake kamawa domin a ci ko sarrafa a matsayin magani ko mahaɗi na wasu magungunan gargajiya.

 Sarkawa mutane ne da suka ƙware, suka kuma shahara wajen kamun kifi da kambaɗar wasu halittun ruwa kamar kada da dorina da ayyu da sauransu. Da yake aikinsu ya jiɓinci shiga ruwa a kullum da safe ko da yamma ko ma da dare. A lokacin damina da bazara ko lokacin hunturu, ba sa’ar da Sarkawa ba sa shiga ruwa. Don haka ne suke iya sarrafa ruwa da kuma halittun da suke cikinsa. Dalilin ƙwarewar da suke da ita kan lamarin ruwa, Sarkawa su ne malamai masana ruwa. Da yake Bahaushe yana cewa ‘kome ya nutse a tarbai ganga’ ashe idan ana son ƙwaƙƙwaran sahihin bayani game da ruwa dole sai a nemi Sarkawa don kuwa su ne malaman ruwa. Tunanin da suke da shi, da irin ɗaukar da suka yi wa ruwa, ya samu ne sakamakon tarin sanin da suka mallaka game da ruwa. Wannan kuwa shi ne falsafarsu game da ruwa.

 Sarkawa suna kallon ruwa a matsayin rayuwa kuma rai kowane iri ne, dangin goro ce, ba ya yi sai da ruwa. Wannan ne ya sanya aka fahimci cewa idan kana son labari daga wurin baƙo, to ba shi ruwa don ana ba baƙo ruwa a sha labari. Ruwa shi ke ɗaukar kaso mafi rinjaye daga cikin jikin halittu. Don haka ruwa shi ne sinadarin kowace halitta ta Ɗan’adam saboda da ruwa na maniyi aka halicce shi. Ruwa duk da muhimmancinsa ga rayuwa aba ne mai yawan barkwanci don kuwa sau da yawa ruwa gwaninsa yake ci. Wannan ne ya sa ruwa yake abin da ban tsoro don kuwa sau da yawa cikin mutum kan ‘ɗuri ruwa’ idan hankalinsa ya tashi, ya kuma tsorata. Basarke ya ɗauka cewa ruwa ma’auni ne don kuwa mai ‘ruwan ido’ yakan kasa zaɓe nan take. Akan yi wa abu ‘shan ruwan tsuntsaye’ a ma’aunin lokaci ƙanƙane sannan kome ya nutse akan tarbe shi ne a ganga don kuwa ba a tababata nutse a ruwa. A wurin Basarke, ruwa koyaushe hanyarsa yake bi don haka yadda aka al’adantu da gudanar da abu, haka ya kamata a riƙa yin sa.

 

 MANAZARTA

Tuntuɓi mai takarda.

---

[1] Wannan magana tana cikin kundin sani na intanet da ake kira Wikipedia. Ana samun bayanin a adireshi http// www. en. Wikipedia.org/water.

[2] Wannan nau’ukan ruwa ana kiran su da Ingilishi marine water da brakish water da kuma fresh water.

[3] Fassarar abin da Ƙamusun Ingilishi na Merrian-Webster ya kawo dangane da ma’anar ruwa. A cikin Ingilishi cewa aka yi: “ The liquid that decends from clouds as rain, forms streams, lakes and seas and is a major constituent of all living matter and that when pure it is odourless and tasteless.” Merrian-Webster Incorporation (2002) Merrian- Webster Collegiate Dictionary. Tenth Edition. Shafi Na 1330.

[4] Duba Aljuhari A.I. (2009) Assihahu: Tajul luggati Wa Sihahul Arabiyah. Al-Azhar, Cairo. Shafi na 1105.

[5] Ibn Manzur (1997) Lisanul Arab Vol. vi. Darul Sadir Beirut, Lebanon. Shafi Na 112-113.

[6] A duba bayanin ‘Al ma’u’ a Wikipedia a adireshin intanet http//www.ar.m. Wikipedia .org

[7] Duba CNHN (2006) Ƙamusun Hausa Na Jami’ar Bayero. Cibiyar Nazarin harsunan Nijeriya, Bayero University, Kano. Shafi na 377.

[8] Bature ma cewa ya yi “Water is life.” ma’ana ruwa shi ne rayuwa.

[9] Duba Alkali,M.B.(1969)” A Hausa Community in Crisis: Kebbi in the Nineteenth Century.” M.A. Thesis, ABU Zaria. Shafi na 29-30.

[10] A duba Abubakar, A. (2001) An Introductory Hausa Morphology. Faculty of Arts, University of Maiduguri, Nigeria. Shafi na 23 – 27.

[11] Bargery, G.P. (1934) A Hausa-English Dictionary And English Hausa Vocabulary. Oxford University Press, London. Shafi na 92.

[12] Ruwa ya kai kimanin kaso 60 daga cikin ɗari na abin da jikin ɗan’adam ya ƙunsa. Don ƙarin bayani, a duba intanet a adireshi, water.usgs.gov/edu/propertyyou.html da kuma en.wikipedia.org/wiki/Body­-Water

[13] Wannan falsafa ta Sarkawa game da ruwa ta yi daidai da abin da Allah Maɗaukaki ya faɗa a cikin Alƙur’ani mai tsarki, sura 21:30. Allah yana cewa:

“Shin kuma waɗanda suka kafirta ba su gani cewa lalle sammai da ƙasa sun kasance ɗinke, sai Muka buɗe su, kuma Muka sanya dukan kome mai rai daga ruwa? Shin ba za su yi imani ba.”

                                 (Alƙur’ani Mai tsarki: Fassarar Abubakar Mahmud Gummi.)

Haka ma Bature a cikin harshen Ingilishi yana cewa, “Water is life” wato ruwa shi ne rayuwa.

 

[14] Dubi abin da sha’iri Aliyu Aƙilu yake cewa, a ɗango na bakwai na waƙarsa ‘Cuta Ba Mutuwa Ba’ cikin Aliyu Aƙilu (1980) Fasaha Aƙiliya Northern Nigeria Publishing Company, Zaria. Shafi na 39.

                                Ubangiji ya yarda Da rayuwa mai tsada

                                Gare ni, tsara takarda Da shan ruwa na randa,

                                                 Na ci gaban amfani

 

 

[15] Dubi yadda mutanen Nijer ‘yan ci-rani fiye da mutum tamanin da bakwai (87) suka mutu sakamakon ƙisa, bayan da motarsu ta lalace, yayin da suke tsallaka hamadar Sahara kan hanyarsu zuwa Algeria, cikin watan Satumba na 2013. Don ƙarin bayani kan wannan labari, a duba jaridar Daily Trus’ ta harshen Ingilishi, Vol.33, No 35 ta ta fito ranar Jumu’a, 01/11/2013. Shafi na 25 labari mai taken “87 Niger Migrants’ Bodies Found Near Algerian border”

[16] Wannan dalili ne ya sanya makaɗa Ibrahim Narambaɗa a waƙarsa ta ‘Alƙali Abu ‘ ya faɗa a wani ɗan waƙa cewa:

Gindin Waƙa: Ya ɗau girma ya ɗau yabo

                 Mu zo mu ga Alƙali Abu

Jagora: Kul ka ishe gulbi ya cike

 Im ba kowa ko ka iya,

 Koma ka tsaya ganga ka kwan

Haka Alhaji Mamman Shata a waƙar da ya yi Sarkin Daura Muhammadu Bashar, ya faɗa a wani ɗan waƙa cewa:

 Gindin Waƙa: Kwana lafiya mai Daura

 Jikan Abdu gwauron giwa.

 Jagora: Mamman baƙon ruwa ɗan Ummaru

 Ka ci gwani uban ɗan Yayya.

[17] Makaɗa Ɗan’anace a wata waƙarsa ta noma wadda ya yi wa Garba Nagodi yana cewa a wani ɗa na waƙar:

                                Gindin Waƙa: Mai gida gona

                                                 Gamdaren Ali fama Garba Nagodi

                                 Jagora: Agaza mani Garba Nagodi

 ‘Y/Amshi: Yau hwa ruwa sun kai ga wuyana.

[18] Domin cikakken bayani kan gulabe da tafukkan Argungu da kuma masu kulawa da su, ya dace a duba Argungu, Ibrahim Abubakar “Samuwar Waƙa Da Kirari A Bukin Kamun Kifi Na Argungu.” Kundin Dgiri na Biyu (M.A.Hausa) Sashen Harsunan Nijeriya, Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo, Sakkwato. Shafi na 17-21.