Ticker

6/recent/ticker-posts

Ramzi Na Abajada Machribi - Yadda Ake Fitar Da Ramzin Waka

 RAMZI NA ABAJADA MAGHRIBI

Daga A.B. Yahya

ABAJADA NA HARSHEN LARABCI

Haruffan Harshen Larabci su ne ake kira Abajada na Larabci. A makarantun allo na ƙasar Hausa a da da su ne ake fara koyar da ‘yan makaranta karatu da rubutun Arabiyya/Larabci da Alƙur’ani. Karatun akan yi shi ne musamman da Harshen Hausa ko Fulfulde da yake su ne suka fi ƙarfi a ƙasar Hausa, amma wannan bai hana yin karatun da wani harshe kamar Zabarmanci ba idan wurin da ake yin karatun harshen ya fi ƙarfi. Waɗannan harsuna an ambace su don su ne suka fi daɗewa a wannan ƙasa. Babu matsala idan ‘yan makaranta ba su iya harshen da ake kiran Abajadan saboda ƙanana ne kuma muhimmin abu shi ne yaro ya fahimci harafin da ake nufi idan aka ambace shi ko aka rubuta shi ya kuma iya rubuta shi. Ga dai harufan a tsarin da ake kira Maghribi wanda kuma ake amfani da shi a ƙasar Hausa da ma faɗin Afirka ta Yamma

ب         أ

ص        ن          م           ل          ك          ي          ط          ح          ز          و          ه           د           ج          ش         غ            ظ          ذ           خ          ث         ت         س         ر          ق          ض ف ع

 

Ga kuma yadda ake rubuta waɗannan haruffa cikin rubutun Boko: 

                                                                                                                         b ʾ

          n          m         l           k          y                               z          w/u     h          d j                   sh       gh                      dh       kh       th        t           s          r           ƙ                    f           ʿ                      

Su kuma waɗannan haruffa, wato Abajada, da aka rubuta alƙalamin ƙidaya a ƙarƙashin kowane harafi, ana nufin adadin kowane harafi ne. Misali, alifi adadinsa ɗaya ne, ya adadinsa goma ne, har dai zuwa sha wadda take da adadin dubu.

To da wannan adadi ne mawaƙa kan yi amfani su ƙirƙiri abin da ake kira ramzi. Ramzi fannin ilmi ne da ake iya ambaton tarihi ko yawan abu musamman waƙa ko yawan baitocinta. A cikin waƙar Daliyya wadda Shehu Usmanu ya rubuta ya yi amfani da ramzi a baitin waƙar na ƙarshe (da Laraci) wato na 63, ya ce ƙasshin ba’ada fahhin . A rubuce cikin Larabci haruffa ‘ƙ’, da ‘sh’, da ‘fa’, da ‘h’ su ne za a gani. Idan aka tattara adadinsu, wato, da 100 da 1000 da 80 da 8, za a samu 1188, wato ke nan lokacin da Shehu ya rubuta waƙar shi ne Hijira tana 1188 wadda ta yi daidai da shekara ta 1774 Miladiyya. Wato Shehu yana ɗan shekara ishirin ya rubuta waƙar domin an haife shi a 1754. Ramzi na tarihi ke nan.

Haka kuma mawaƙa kan yi amfani da ramzi domin su faɗi yawan baitocin da waƙarsu ta ƙunsa. Misali, Alhaji (Dr.) Aliyu Namangi a baitin waƙarsa, Tsarabar Madina’ y ace,

150. To adadin baitin kau naƙin 
Hamsin ne da
ɗari tak kwana 

Wato da nunu, ‘n’ da ƙa ‘ƙ’ ne ramzin abin da ke ba da 50 da kuma 100, wato 150. Mai karatu ko saurare ko da ɗangon farko na wannan baiti ya ji zai gane cewa baitocin waƙar 150 ne.

Ga jadawali wanda ke nuna adadin kowane harafi:

 

 

 ل

 

 ك

 

 ي

 

 ط

 

 ح

 

 ز

 

 و

 

 ه

 

 د

 

 ج

 

 ب

 

أ

 30

 20

 10

 9

 8

 7

 6

 5

 4

 3

 2

 1

 

 

 خ

 

 ث

 

 ت

 

 س

 

 ر

 

 ق

 

 ض

 

 ف

 

 ع

 

 ص

 

 ن

 

 م

 600

 500

 400

 300

 200

 100

 90

 80

 70

 60

 50

 40

 

 

 ش

 

 غ

 

 ظ

 

 ذ

 1000

 900

 800

 700

 

Mawaƙa kan ƙirƙiri kalmomi masu ma’ana ko marasa ma’ana cikin amfani da ramzi. A zamanin Shehu Usmanu ɗan Fodiyo, har ma a yau, mawaƙa kan ƙirƙiri kalmar da za ta bayar da ma’ana mai dangantaka da Musulumci. Misalin kalmar da aka fi amfani da ita a matsayin wani ɓangaren ramzi ita ce, ‘rushdu’, wadda ke nufin ‘shiryuwa’. Wato ko bayan adana tarihi da mawaƙi ya yi cikin baitin waƙarsa, ya kuma yi nuni da zamanin hidimar da suke yi ga Musulumci, domin wannan Kalmar Fannu ce da ke nufin Addinin Musulunci.

Wani tsari ko salo mai dangantaka da asalin ramzi shi ne yadda wasu mawaƙa kan ambaci sunansu ta hanyar tsara harufa ko gaɓoɓin suna. Misali idan sunan mawaƙi shi ne Umaru, sai mawaƙin ya kawo gaɓoɓi ukun da sunan ya ƙunsa, kamar yadda Alhaji Dr. Umaru Wazirin Gwandu ya yi cikin wannan baiti:

50.Wanda yay yi waƙa sunanai

 ‘U’ da ‘Ma’ da ‘Ru’ ga mazamninai

 Sai ka zo ka ‘Bi Ke’ birninai

 Nasarawa can kaka komawa

 (Wazirin Gwandu: Zaɓaɓɓiya).

.

Shi kuwa Alƙali Alhaji Haliru Wurno da zai faɗi sunansa sai ya yi amfani harufan sunan kamar yadda ake faɗar su cikin Larabci kamar haka:

 

49                Mai biɗat sanin ma’ajin waƙa

‘Ha’u’ ‘Dadu’ ‘Ra’ shi yas sarƙa

Wurno ag garinsu gida haƙƙa

Fassararsa Alhaji Ishraƙa

 Ko da yaushe bai rasa shiryawa

(Alƙali Alhaji Haliru Wurno: Tura Ta Kai Bango).

 

Ɗangaladiman Wazirin Sakkwato Junaidu, Alƙali Bello Giɗaɗawa ya yi amfani da tsarin ramzi ya bayyana yawan baitocin da waƙarsa ta ƙunsa:

 

24. Daɗa waƙag ga ta cika na tsaya nan

Yawan baiti KADA don kak ka dabke

(Alƙali Bello Giɗaɗawa: A BI GASKIYA AD DAIDAI)

 

Kalmar sunan naman ruwa, wato kada, mai harafi biyu, k da d su su ne adadinsu da 20 da kuma 4, wato 24.

MANAZARTA

Giɗaɗawa, A. M. B. (2006) Bargon Hikima. Sokoto: Cibiyar Nazarin Hausa, Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo, sh. 45, bt. 24, ɗg. 2.

Gwandu, U. N. W. (2006) Wa’azu Gonar Malam. Sokoto: Cibiyar Nazarin Hausa, Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo, sh. 50, bt.50, ɗg. 2.

Hiskett, M. (1975), A History of Hausa Islamic Ɓerse, London.

Wurno, A. A. H.Diwanin Waƙoƙin Alƙali Alhaji Haliru Wurno wanda mai muƙalar nan ya mallaka.

www.amsoshi.com

Post a Comment

0 Comments