Bambanci Da Kamanci Tsakanin Karin Harshen Sakkwatanci Da Katsinanci (4)

    Kudin Kammala Karatun Digiri Na Farko (B.A. Hausa) Da Aka Gabatar A Sashen Harsunan Nijeriya, Jami’ar Usmanu Danfodiyo, Sakkwato.

    Bambanci Da Kamanci Tsakanin Karin Harshen Sakkwatanci Da Katsinanci (4)

    NA

    NAZIRU MUHAMMAD ALKALI

    Karin harshe

    BABI NA UKU

    JUMLOLI A KARIN HARSHEN SAKKWATANCI   

    3.0    SHIMFIÉ—A


    Wannan babi shi ne babin da ya ke É—auke da nazari kan karin harshen Sakkwatanci, kuma a cikin sa ne za a ga ire-iren kalmomi da jumlolin da karin harshen Sakkwatanci yake da su. WaÉ—anda suka haÉ—a da azuzuwan kalmomi da SassauÆ™ar jumla a karin harshen Sakkwatanci, da kuma jumlar tambaya da ta umarni, tare da jumlar korewa duk  a  cikin karin harshen Sakkwatanci. Za a kawo su ne kamar yadda aka kawo na daidaitacciyar Hausa a babi na biyu. Kafin a yi duk waÉ—annan bayanan sai an waiwayi abin da masana suka ce game da karin harshen Sakkwatanci.

    3.1    KARIN HARSHEN  SAKKWATANCI


    Idan ana maganar karin harshen Sakkwatanci za a ga cewa karin harshe ne mai babban kaso wanda ya Æ™unshi karuruwan harsunan yammacin Æ™asar Hausa. Idan aka yi la’akari da ra’ayoyin wasu daga cikin masana waÉ—anda ke ganin cewa, karin harshe ya kasu kashi biyu wato Karin harshen gabas wanda ya Æ™unshi Kananci, Zazzaganci, Katsinanci da makamantansu, sai kuma karin harshen yamma wanda ya Æ™unshi Sakkwatanci, Kabanci, Zamfaranci, Arewanci, da sauran kare-karen harshen yamma. Saboda kasancewar garin Sakkwato a matsayin babbar mahaÉ—a ga sauran karuruwan harsunan yamma. Saboda haka sai masana ilimin kimiyyar nazarin harshe suka zaÉ“i karin harshen Sakkwatanci ya zama jagora ga sauran karuruwan harshen Hausa da suke da alaÆ™a da juna ta fuskar furuci da tsarin sauti da yanayin gini jumla da ma’ana. Akan samu dangantaka ta fagen karin harshe da al’adu da auratayya, addini da kuma kasuwanci. Wasu kaÉ—an daga cikin masanan da suka tofa albarkacin bakinsu game da karin harshen Sakkwatanci su ne:

    Hamma'ali, (1985), ya nuna cewa "Sakkwatanci Karin harshe ne na Sakkwato. An samo kalmar Sakkwatanci ne daga sunan garin Sakkwato. Sakkwatanci karin harshe ne na mutanen Sakkwato. Sai dai kuma ba ana nufin Jihar Sakkwato gaba É—aya ba. Wasu na ganin tsagwaron Sakkwatawa su ne, waÉ—anda ke garuruwan da ke kusa da Sakkwato, wato Zamfarawa, Kabawa da Arawa, musamman waÉ—anda aka kafa ko ciyar da su gaba, bayan jihadi.

    Wasu masana na ganin cewa, Sakkwatanci karin harshe ne na mulki. Dalilin da ya sa suke ganin Sakkwatanci a matsayin karin harshe na mulki shi ne, saboda kasancewar Sakkwato cibiyar daular Usmaniyya. Wadda bayan Æ™are jihadi ita ce ke faÉ—a a ji a Æ™asar Hausa, har zuwan Turawan mulkin mallaka. Bisa la’akari da ra’ayin wannan manazarci ana iya cewa karin harshen Sakkwatanci ya samo asali ne daga ginuwar garin Sakkwato a zamanin jihadin Shehu É—anfodiyo, inda aka zaÉ“i garin Sakkwato don ya zama babbar fadar mulki ta masu jihadi. Wannan zaÉ“en da aka yi wa Sakkwato sai ya samar da dama ga mutanen garin Sakkwato na mallakar kalmomi da Æ™wayoyin sautukan sauran kare-karen harshen da suke maÆ™wabtaka da garin Sakkwaton wajen ginin kalma da samar da jumla zuwa fahimtar ma’ana da take Æ™unshe cikin zantukan yau da kullum.

    3.2 KALMOMIN KARIN HARSHEN SAKKWATANCI


    WaÉ—annan kalmomi da za a gabatar a nan kalmomi ne, da ake tattaunawa a kan su cikin shirin zauren Sakkwatanci na gidan rediyo vision F.M. waÉ—annan kalmomin za a adana su ne don gudun salwantar su nan gaba. Ga jerin kalmomin:

     Kalmomin Sakkwatanci Ma’ana a Daidaitacciyar Hausa

    Al’amurra                                                              al’amura

    Agalemi                                                                buzu

    Akaihwa                                                               farce

    Alkwato                                                      dodonkoÉ—I Alloba                                                         annoba

    Anka                                                                    aka

    ArbiÆ™i                                                        unguwarzoma

    Assibit                                                                  asabar

    Awo                                                                     Ee

    Batu                                                                      magana

    Basilla                                                                   allura

    BiÉ—a                                                                    nema

    Burgu                                                                   gafiya

    Bugu                                                                    duka

    Rwarwaka                                                             raraka

    Hwara                                                                   fara

    Wanga                                                                  wannan

    Wargi                                                                   wasa

    Shigihwa                                                              É—aki

    BiÉ—a                                                                    nema

    Ragaita                                                                 shiririta

    3.2.1 KALMOMI MASU BAMBANCIN FURUCI AMMA MA’ANA É—AYA


    Bargery (1934) shi ne ya yi Æ™oÆ™arin kawo waÉ—annan kalmomin na Sakkwatanci tare da kwatanta su da na Daidaitacciyar Hausa. Saboda haka, ga wasu kaÉ—an daga cikin su bisa tsarin gidan rediyon Vision F.M. tare da ma’anar su cikin daidaitacciyar Hausa. Ga misalin su:

    Karin Harshen Sakkwatanci                    Katsinanci

    Agalemi                                                                buuzuu

    Alkwatoo                                                              KoÉ—i

    Akaihwa                                                               Farcee

    ArbiiÆ™ii                                                      Unguwarzoma

    Badaraa                                                                 Tsuntsu

    Bagajaa                                                       Kwatamii

    Bundii                                                         Wutsiyaa

    É“artakee                                                     Abaawaa

    É“aaci                                                                    Zaagi

    É“aace-É“aace                                                        zage-zage

    Hwarcee                                                                Yaatsaa

    Gambuu                                                               Æ™yaure

    Gulbii                                                                   Koogii

    Gujjiyaa                                                                GyaÉ—a

    Guroo                                                          KuÉ“eewaa

    Gidan bisa                                                             Beenee

    HabÉ—ii                                                                 Tookaa

    3.2.2  KALMOMI MASU MA’ANA É—AYA, AMMA SAUTI BAMBAN


    A nan Æ™asa, in an za a ga Sakkwatatun kalmomi waÉ—anda ma’anarsu É—aya da na Daidaitacciyar Hausa, amma sautin su ya bambanta da na Daidaitacciyar Hausa. Ga misalan kaÉ—an daga cikin su:

    Sakkwatanci                                        Daidaitacciyar Hausa    

    Allooba                                             Annooba

    Al’amurraa                                        Al’amura

    Attanin                                              Litinin

    Anguwaa                                           Unguwaa

    Assibit                                               Asabar

    Bahwaadee                                        Bafaade

    Busshiyaa                                          Bishiya

    Bukii                                                 Bikii

    Ciyyoo                                              Ciiwoo

    Jibjii                                                  Juujii

    Laahiyaa                                            Laafiyaa

    LaÆ™yas                                             LaÆ™was

    Lallai                                                 Lalle

    Mussai                                               Mushee

    Sabkaa                                               Saukaa

    Saashee                                              Saashi

    Shibkaa                                             Shuukaa

    Shidda                                               Shida

    Sihilii                                                Sifirii

    Suuraa                                               Suumaa

    SwaÉ“aanii                                         SaaÉ“aanii

    Swaahwaa                                         Saafaa

    Sakkwatanci yakan yi amfani da waÉ—ansu kalmomi waÉ—anda shi kaÉ—ai ya keÉ“anta da su, sai wasu daga cikin kare-karen harshen yammaci wato ‘yan dangin Sakkwatanci, waÉ—anda su ma ba kowace kalma ce daga cikin kalmomin suke amfani da ita ba. Amma wannan ba ya haddasa bambancin ma’ana a kan ire-iren waÉ—annan kalmomi da sauran kare-karen harshen Hausa ke amfani da su.

    Wannan na nufin idan Sakkwatanci ya yi amfani da wata kalma, to akwai irinta a Daidaitacciyar Hausa da sauran kare-karen harshen Hausa sai dai akan sami bambancin Æ™wayoyin sautuka a tsakanin su. Sannan kalmar ba ta da bambancin ma’ana da takwarar ta, da ke samu a cikin sauran kare-karen harshen Hausa ko a Daidaitacciyar Hausa. Alal misali, Sakkwatanci yakan yi amfani da kalmar ‘katattara’ wato wani sashe na Æ™afar mutum mai tattare da nama, wanda ya taso daga guiwa zuwa É—uwawu). Amma a Daidaitacciyar Hausa da wasu kare-karen harshen Hausa sukan yi amfani da kalmar ‘cinya’ a maimakon katattara. A nan, ma’anar katattara da cinya ba bambanci. Akan iya a sami bambancin tsarin kalmomin, amma ma’anarsu É—aya. Ko kuma bambancin furuci, amma ma’ana É—aya tsakanin Sakkwatanci da Daidaitacciyar Hausa ko ma da sauran kare-karen harshen gabashi.

    3.3 JUMLOLIN KARIN HARSHEN SAKKWATANCI


    A babi na biyu an kawo nau’o’in jumlar daidaitacciyar Hausa, tare da misalan su, har nazarin ya fitar da tsarin azuzuwan kalmomin da kowace jumla ta Æ™unsa. A wannan babin an kawo jerin wasu daga cikin kalmomi mallakar karin harshen Sakkatanci tare da taÆ™aitaccen bayani dangane da karin harshen Sakkwatancin kansa. Sannan an waiwayi yadda tsarin nau’o’in ginin jumlolin karin harshen Sakkwatanci tare da nazartar su daki-daki. Ga yadda nazarin ya gudana:

    3.3.1 SASSAUƘAR JUMLA A  KARIN HARSHEN SAKKWATANCI


    Kamar yadda Sassauƙar Jumlar daidaitacciyyar Hausa ta ƙunshi yankin Suna da kuma abin da aka faɗi a game da suna; haka ma Sassauƙar jumlar Sakkwatanci ta ƙunshi yankin suna da kuma yankin abin da aka faɗi a game da suna. Misali wasu daga cikin jumlolin Sakkwatanci.

    a-       Bala            ya      c         canye         abinci.

    Sn aik             maf     lokt           Aik                       Sn
    ƙb

                    S                                                              A                               K

     

     

    b-      Musa na      ya      s        sha              ruwa

                    Sn aik                      maf    lokt                Aik                          Sn
    ƙb

    S                                                              A                               K

    c-       Musa           ya      k     kaama     Zaki

    Sn aik                        maf     lokt             Aik          Sn
    ƙb

    S                                                              A                 K

     

    d-      Ali              ya      k     kashe    Kare

    Sn aik                        maf     lokt             Aik          Sn
    ƙb

                    S                                                              A                K

     

    3.2.2 JUMLAR  TAMBAYA


    Jumlar tambaya ita ce jumlar da ake yi domin tambaya. Saboda haka Sakkwatanci yakan canja wasu daga cikin kalmomin na tambaya, amma kuma wasu basu canjawa, kamar yadda daidaitacciyar Hausa take faÉ—insu haka Sakkwatanci shi ma yake faÉ—insu. Ga wasu daga cikinsu.

     

    • Shi ina Maryam tat tahi ?

     


    klm tmb                                          almtmb

     

    • Shin waa aÅ‹   ka   aika ?

     


    klm tmb                                                   almtmb

     

    • Shin yaushee na za  a  dawo  wa aiki ?

     


    klm tmb                                                                                   almtmb

     

    • Shin Æ™aÆ™aa za  a  yi  ?

     


    klm tmb                                   almtmb

     

    • Yayaa Audu   yah  hwaÉ—i  jarabawa ?

     


    klm tmb                                                                                   almtmb

     

    • Mii Ali  yas  saye ?

     


    klm tmb                                   almtmb

     

    • Wa suÅ‹ka  zo  É—azu ?

     


    klm tmb                                   almtmb

    3.2.3 JUMLAR  UMARNI


    Jumlar umurni kamar sauran jumloli ita ma jumlar umurni ta karin harshen Sakkwatanci daidai take da jumlar umurni ta daidaitacciyar Hausa. Haka ma takan zo da kalma É—aya rak, a matsayin jumla, kuma ta ba da ma'ana cikakkiya, kalmar da take zuwa da ita, itace kalmar aikatau. Ga kaÉ—an daga cikin misalan jumlar umurni a karin harshen Sakkwatanci.

     

    1. Ali tashi !

     

    1. Kabiru rubuta !

     

    1. Musa Karanta !

     


    Haka jumlar ya kamata ta kasance amma saboda wasu dalilai sai ta koma kamar haka:

    Misali:

    Tashi !

    Rubuta !

    Karanta !

     

    3.2.4 JUMLAR  KOREWA


    Jumlar korewa ta karin harshen Sakkwatanci ita ma daidai take da jumlar korewa ta Daidaitacciyar Hausa. Sai dai kuma ita wannan jumlar ta korewa ta ɗan bambanta da ta daidaitacciyar Hausa a wasu baƙaƙen haruffa na Sakkatanci da suka saɓa da na daidaitacciyar Hausa. Ga wasu daga cikin su:

     

    1. Baa Ali     yas     sayee ba.

     

    1. Rabi ba      ta       tahi    makaranta    ba.

     

    1. Baa kuÉ—É—i                 banki.

     

    1. Agwagwa ba      ta       tashi   sama  sosai.

     

    1. Baabu ruwa            a        randa.

     

    1. bai dace   a        hana  bara   ba.

     

    1. Kaada kaa    tahi/kar        ka a    tahi.

     

    1. 3 NAÉ—EWA

     


    Wannan babi wato babi na uku inda aka bayyana karin harshen Sakkwatanci a bisa ra’ayoyin masana da kuma ire-iren jumlar Hausa karin harshen Sakkwatanci, tare kuma da kawo wasu misalai daga ciki. A sassauÆ™ar jumlar Hausa ta karin harshen Sakkwatanci an yi bayani cewa ita ma jumlar ta Æ™umshi yanki biyu wato yankin suna da kuma yankin abin da aka faÉ—i a game da suna, haka ita ma jumlar karin harshen Sakkwatanci tana bias tsarin S.A.K, kamar haka sassauÆ™ar jumlar daidaitacciyar Hausa. Jumlar tambaya ta karin harshen Sakkwatanci ita ma kamar jumlar tambaya take ta daidaitacciyar Hausa, jumla ce da ake yi domin tambaya. Jumlar umurni ta karin harshen Sakkwatanci, ita ma kamar jumlar umurni take ta daidaitacciyar Hausa, ana gina ta ne akan umurni. Jumlar korewa ta karin harshen Sakkwatanci, ita ma kamar jumlar korewa take ta daidaitacciyar Hausa, ana gina ta ne a kan korewa sai dai ta bambanta da ta daidaitacciyar Hausa kaÉ—an.

    No comments:

    Post a Comment

    ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.

    HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.