Daga taskar Farfesa Abdullahi Bayero Yahya.
Abdullahi Bayero Yahya
Sashen Koyar Da Harsunan Nijeriya
Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo, Sakkwato
Email: bagidadenlema2@gmail.com
Phone: 07031961302
1.0 Gabatarwa
1.1 Ƙimar Nazarin Waƙa
Ɗaliban waƙa da
dama na wannan Jami’a, wato Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo,
Sakkwato, suna sane da cewa nazari ko sharhin waƙa ba
abin da za a iya gamawa ba ne. Haka nan kuma malamansu sun sha jaddada musu
cewa ra’ayin kowane manazarcin waƙa
bai taɓa
kasancewa dil ba. Kai! Hasali, ilmi gaba ɗayansa ba gama neman sa ake yi ba. A dalilin
haka ne a kowace jami’a ake da Maƙalar
Ƙaddamarwa, ko kuma “Bukin Shimfiɗa Buzun Karatu”, kamar yadda
Farfesa Aliyu Muhammad Bunza ya raɗa mata suna. Jami’a ta kallafa wa duk wanda
ya zama Farfesa da ya gabatar da wannan maƙala.
Abin nufi shi ne a lokacin ne zai shiga neman ilmi, ba wai sannan ne ya kai aya
ba.
1.2
Tarihin Maƙala
Haƙiƙa an
yi shekaru masu ɗan
dama ina lalabe da tawan yadda taken wannan maƙala
zai kasance. Akwai tunanin tsara waƙa
wadda za ta bayyana wa talakkawan ƙasashe
masu tasowa kisisina da makircin da Turai da Amerika suke yi tare da tsoratar
da shugabannin ƙasashen
masu tasowa don su kitsa ƙullalliyar
wasashe dukiyar ƙasashensu.
Kuma sai wani tunani ya zo yana cewa, kai rubuta maƙala a kan zalunci da munafucci da
baki-biyun waɗannan
ƙasashe ke yi a siyasar duniya tattare da
tilasta mana bin hanyar rayuwa da tsarin siyasa ɗaya tak wadda suka ƙirƙiro,
kuma wai ko kusa kada mu yi tunani da ƙwaƙwalwarmu har mu bi akasin haka. Addinin
Nasara ke nan! Haka kuma sai wani tunani ya mamaye ƙwaƙwalwata
kan in gudanar da bincike mai ƙudurin
samo amsoshin tambayoyi guda biyu: Shin
littafi nawa ne na Shehu Usmanu ɗan Fodiyo da mabiyansa ake karantar da su a
makarantun furamare da sakandare na aƙalla
jihohin Sakkwato da Kabi da Zamfara? Shin kuwa ana karatun tarihin waɗannan bayin Allah a waɗannan makarantu na jihohin
nan? Wani tunani yakan zo min na in rubuta a kan yadda neman ilmi musamman na
addini yake neman kuɓuce
mana a dalilin yadda iyaye da shugabanninmu suke ƙyale
ko ingiza matasa ga yin ƙwallo.
Na sha ƙirga yawan filayen ƙwallo daga bakin gidana na Runjin Sambo,
in bi titin da ya zagaye Sakkwato zuwa shiyyarmu ta Giɗaɗawa. Ƙidayar sai ta ɓace mini saboda yawan
filayen na ƙwallo. Kuma lokacin
da filayen ke cika shi ne daga Azzuhur zuwa goshin Magariba. Wannan kuwa shi ne
daidai lokacin karatun makarantun allo na yaran da ke cika waɗannan filayen ƙwallo maƙil a
Sakkwato! A yau makarantun da wasu suka kakkafa waɗanda, wasun nan da ba al’adunsu
ko addininsu ɗaya
ba da iyayen waɗannan
yara da ake ingizawa filayen ƙwallo,
sun kusan riɓanya
makarantun allon Sakkwato!!! Haka kuma na so in yi maƙalar ƙaddamarwar
tawa a kan Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo,
ina mai bin diddigin tarihinta ta fuskar shugabannin da suka samar mata suna,
in kuma ambaci rawar ‘yan ɓangarancin
ƙungiyoyin addini, ba wai addinin ba; da
waɗanda
suka haskaka jami’ar da kuma ‘yan ka-fi-gwamna!! Tunani ya zo na in tsara waƙa mai cusa zimmar da za ta sa ɗalibai su yi ta ƙirƙiro
na’urorin kimiyya da fasahar ba tare da sun bukaci kayan haɗi daga ƙasashen waje ba. A cikin wannan waƙa in bayyana wa matasanmu irin ciyyon da
nake ji na kuɓucewar
da dama ta yi min ta yin nazarin kimiyya da fasaha. Kai!, da a yayin gabatar da
wannan waƙar a yau, kuma a
wannan dandali ne zan gabatar da makamin da sai da izninsa (danna wata ƙusar makamina) ne duk wani makamin ƙare-dangi zai iya tashi!!!
Cikin
irin wannan hali ne na kasance har wasu ɗalibaina suka tunatar da ni cewa, “Don Allah
Mallam!, mu dai ka fayyace mana, da mu da sauran ɗaliban waƙa
shin shi mawaƙi wane ne shi?”
Nazarin waƙa suka san ni da shi.
Kome kuwa son da nake da na in yi rubutu kan waɗancan abubuwa, ai ba fagagena ne ba. Waɗannan masana (yanzu kam sun
zama yadda na yi gurin su kasance) su ne Farfesa Aliyu Muhammad Bunza da Dokta
Ibrahim S.S. Abdullahi. Ba su son a bar A.B. Yahya a baya. A wurina su ne waɗanda baitocin nan ke magana
a kai:
11.Akwai daɗin da yaz zam ba irinai
Fa sai ko ɗan da yaz zam salihi
na
12.Kana yawo cikin duniya ga san nan
A ce gwarzon ga ɗalibu naka shi na
13.Ku san haka ya fi albashin ƙasag ga
Mutum biyu ɗai ka son haka
‘yanuwana
14.A ce wannan da kat tayas shi fi ka
Mahaifa su da Mallam ag
ganina
Watakila
waɗannan ‘ɗalibai-malamai’
sun tursasa wa ‘mallam-takwaransu’ ne domin a gaba su yo sharhi kan wannan maƙala,
kamar dai yadda ya umurce su fiye da shekaru ashirin da suka wuce:
16.Mutun duk ajizi ne ko wane na
Bale ni Abdu Bayaro nai
shuruna
17.Ku yo gyara ga aikin nan da niy yo
Maƙaluna da laccocin ajina
18.Mafaa’iilun mafaa’iilun mafaa’il
Ma’auni ne na waƙaɗ ɗalibaina
19.Na ce lale adabo sai adabo
Hazaj ne sai ku auna sha’iraina.
(A.B.Yahya: Bankwana da Ɗaliban Waƙa na 1987/88)
Amsa
wannan kira na Bunza da Abdullahi ya haifar da wannan maƙala
ta yau, mai take, “Mamaren Manazarci Kan Wane ne Mawaƙi ”.
Zai dace idan muka fara da sanin fagen shi mawaƙin kamin mu san shi wane ne shi. Da ma dai
idan kana neman mutum gidansa ne za ka je.
2.1
Ma’anar Waƙa:
Waƙa ita ce maƙerar mawaƙi. A
nan ne yake narka kalmomi ya fito da saƙonsa
zuwa ga al’umma. A nan ne kuma yake narka su ya yi maganganun hikima, hikima ta
harshe ko ta hanyar rayuwa.
A
nazarin waƙa ana iya bayyana
ma’anar waƙa da cewa:
Waƙa tsararriyar maganar
hikima ce da ta ƙunshi saƙo
cikin zaɓaɓɓun kalmomin da aka auna domin maganar
ta reru ba faɗuwa kurum ba.[1]
Waƙa magana ce ta tsakanin zukata ko bayan
cewa tunani ma yana naƙaltar
ta. Abin nufi a nan shi ne ita waƙa
takan yi tasiri ne kai tsaye kan zuciya fiye da sauran nau’o’in magana.[2]
A
fayyace ana iya cewa waƙa
magana ce da aka zayyana, ba wadda aka sako kara-zube ba. Magana ce wadda aka
aza bisa sanannun ko ayyanannun ƙa’idoji
waɗanda
ke daidaita furuci da sauti, su kuma tilasta zaɓar
kalmomi domin dacewar ma’ana da furuci. Ta haka ne maganar take zuwa babu kaura
da juna na furuci ko kalmomi ta fuskar daidaiton tsawon gaɓoɓi,
saɓanin
magana ta al’ada ko yau-da-kullum.
Ta
yin la’akari da bayanin da ya gabata za a lura da cewa akwai wasu muhimmam
sigogi waɗanda a nan za a kira sigogin tarayya. An
kira su ne da wannan suna saboda duk ana samun su ko a waƙar baka ko rubutatta. Ga bayaninsu daki-daki:
2.1.1Zaɓen kalmomi
Wannan
yana nufin cewa mawaƙi
(na baka ko mai rubutawa) gwani ne wanda ke tsayawa ya zaɓo kalmomin da suka dace da
abin da zai faɗi
cikin waƙarsa (zai zaɓo su kamar yadda masaƙi yake zaɓo zaren da zai dace da saƙar da zai yi). Mawaƙi mafaraucin kalmomi ne. A koyaushe shi
mai zaɓo
kalmomi ne cikin rumbun kalmomin harshe domin ya yi amfani da su ya saƙa saƙonninsa
zuwa ga al’umma ko ya bayyana abin da ke cikin zuciyarsa, abin da ya ɗanɗana a rayuwarsa.
Zaɓin ya dogara ne kan ma’ana
da haliyya da siffofin da kalmar da mawaƙi ya
zaɓo za
ta haifar a zukatan masu sauraren sa. Mawaƙi
zai yi la’akari da tasirin da yake nufin kalmar da zai zaɓo za ta yi kan mai sauraren
ko karanta waƙarsa. Dubi wannan
baiti:
Ban da kowa birnin ga baicinka
Ba ni bin kowa sai da yardakka
Wanda dut yac ce za shi soke ka
Yanzu in ya ga ni sai ya lele ka
Ya sani fuskata takobi ta
(Alƙali Haliru Wurno: Yabon
Sarkin Musulmi Abubakar III, Safiya Da Gaskiya Taka Aiki)
Kalmar
‘lele’ ta dace ainun cikin wannan baiti saboda tsananin kishin da ta yi da
kalmar ‘soke’ a ɗango
na uku. Mutum ne ya tsayu ga sai ya soki Sarkin Musulmi amma da ganin Haliru
Wurno tilas sai ya yi watsi da batun sukar Sarkin Musulmi. Ba nan ya tsaya ba,
nan take ya rikiɗe ya
zama mai tsananin begen Sarkin. Wannan shi ne abin da kalmar ‘lele’ take dasawa
cikin fahimtarmu.
Haka
nan kuma kalmar ‘takobi’ ta dace ƙwarai
domin irin ma’anar da ta ba fuskar Haliru a zuciya da idon mai son ya soki
Sarkin Musulmi. Takobi dai makami ne wanda nan take zai fille kan mutum kuma
don haka aka yi shi. Saboda haka ganin sa zai tsoratar da duk mai hankali,
musamman idan ya san cewa takobin a hannun ɗan adawa yake. To da mai sukar sarki ya ga
Haliru sai tsoro ya kama shi saboda sanin cewa fuskar nan ta shi Haliru yanzu
tana gamawa da shi - wato za ta yi sanadin tafiyarsa Lahira ba da shiri ba,
tamkar yadda takobi kan yi wa mutum.
Da
wuya mutum ya iya samo wasu kalmomi biyu waɗanda za su fi waɗannan dacewa a wuraren da
Haliru ya kawo su. Zaɓin
ya dace ainun.
Musa
Ɗanƙwairo
a nasa zaɓen
kalmomi ya ƙulla wannan ɗan waƙa:
Gulbi ya cika ya ba daji
Sai wawa
sai baƙo
Kowas shiga ya ɓace ba ya tasowa
(Alhaji
Musa Ɗanƙɓwairo: Shirya Kayan Faɗa)
Idan
gulbi ya yi cikowa har ya mamaye wuraren da ba nan ne hanyar da ya saba da bi
ba, to kuwa rashin sani ko na rashin hankali kurum zai kai mutum shigarsa. Duk
gulbin da ya kasance haka to kuwa duk wanda ya shiga cikinsa shi tasa ta ƙare. Mutanen da gulbin ya bi ta garinsu
sam ba su ko mafarkin shiga cikinsa a irin wannan hali. Saboda haka ne Ɗanƙwairo
ya kawo maganar wawa, (kalmar da ma’anarta ta haɗa da wauta da hauka ko rashin hankali)
da kuma baƙo.
Waɗannan kalmomi na ‘gulbi’ da
‘cika’ da ‘daji’ da ‘wawa’ da ‘baƙo’
da ‘ɓace’,
kalmomi ne da suka taimaki mawaƙi ga
ƙirƙiro
ko zayyana yanayin cikowwar gulbi da kuma wawan da ya zo zai auka cikinsa. To
duk wannan salon zayyana da na kinaya suna nufin wato, maigidan Ɗanƙwairo
ne, ‘Yandoton Tcahe Alu. Shi ne gulbin, mai shiga cikin gulbin kuwa shi ne ɗan sarkin da ke jiran
sarautar wanda kuma ke jin yana iya taƙalar
‘Yandoto. ‘Yandoto, basaraken Tcahe, sarki ne wanda ya ƙasura ga sarauta, martabarsa da ƙarfi da ikonsa sun kai ko ina a ƙasar Tcahe da duk inda ake faɗa a ji kamar a fadar Sarkin
Musulmi da ofishin Sardaunan Sakkwato, Firimiiyan jihar Arewa. Saboda haka
‘gulbi’ ne wanda ya cika har ya batse (wato, har ya ba daji). Shi kuwa ɗan sarautar Tcahe shi ne
‘wawa’ ko ‘baƙon’ da ke son ya zama
mai riƙon Tcahe. Ya ce wai ya tunkari riƙa wannan sarauta ta ‘Yandoton Tcahe,
alhali wannan ‘gulbi’ (‘Yandoto Alu) yana a kai, haƙiƙa
wauta ce ko rashin sani da hauka!
2.1.2
Tsara magana
Mawaƙi bai zuba magana haka kara zube. Wato
dai furucin da ke cikin waƙa a
tsare yake, cikin tsari fitacce ba kamar na wasan kwaikwayo ko rubutun zube ko
labari ko tatsuniya ba. Ba a samun tuntuɓen
harshe (karo da juna) a furucin waƙa,
idan kuwa aka samu to ba waƙa ce
ba. Manazarta zube ko wasan kwaikwayo su yi min afuwa, amma wannan siga a
ganina ita ke sa mawallafa fagagensu sanya waƙa
cikin fagagensu don ƙoƙarin yin kwalliya da jan hankali da
jaddada saƙo. Wannan tsari
aunanne ne, shimfiɗe kuma baje kamar tsarin saƙar gwado ko hula ko zana, inda ba za ka
sami rikicewa ko cakuɗewar zubin zare ko gamba ba.
Dubi wannan misali:
Na
kiraye Ka Mai agaji Wahidun
Ka
yi horo a roƙe ka baiwa Kakai
(Umaru Nassarawa Wazirin Gwandu: Yadda Ya Kamata Najeriya Ta Arewa Da Mutanenta
Su Zamo)
A
wannan baiti za a lura da cewa furuci na tafiya bai ɗaya ba tare da tuntsurewa
ba. Abin nufi shi ne, akwai wani tsawon furuci da ke maimaita kansa a duk
tsawon baitin, babu ƙari
babu ragi. Tsawon furucin kuwa shi ne doguwar gaɓa da gajera da kuma doguwa, waɗanda a ma’aunin waƙa ake alamtawa da –v-.
Irin
haka ne za mu lura a wannan ɗan
waƙa:
Amadu diba mazan gaba dibi na baya
Ka diba dama ka diba hauni
Ka san jama’ag ga da an nan
Ƙauye da birni ba su
da jigo sai kai
Maɗi bai kai ga zuma ba
Kowal lasa shi ka hwaɗi
Kwandon wake bai kai ga damen gero ba
Ai ɗan akuya ko ya yi ƙahoni
Ya san bai yi kamar rago ba
Ɗan sarki komi yaƙ ƙasura
Kak ka raba shi da bawan sarki
(Ibrahim Narambaɗa:
Waƙar
Sarkin Gobir na Isa, Amadu Bawa – Gogarman Tudu Jikan Sanda) .
2.1.3
Rerawa
Rerawa
ita ce furta magana cikin daidaitacciyar kuma aunannar murya wadda ba ta karyewa.
Rerawa ita ce babban gimshiƙin
da ke shafuwar magana ta rikiɗe
ta zama waƙa. Rashin wannan
gimshiƙi shi ne rashin waƙa, tamkar dai idan babu azara da gimshiƙi ga shigifar zamanin Narambaɗa, domin /Mi aƙ ƙarhin
shigifab ba su ba/.
Tsari
da awon da mawaƙi
kan yi wa furucin maganarsa su ke sa maganar ta zama waƙa. Muddin waɗannan abubuwa guda biyu,
wato tsari da awo, ba su haifar da iya rera maganar ba, to kuwa ba ta kai ga
zama waƙa ba. Abin nufi shi ne, duk waƙar da ba ta reruwa to ba waƙa ce ba.
Lura
da cewa rerawa wani rauji ne na furuci da murya na magana da ke fita bai ɗaya ba tare da gargada ko
karabkiyar baki ko tuntuɓen
harshe ba. Daidaitaccen tsarin sauti ne “kamar yadda zuciya ke bugawa a kan
kari, a tsare ba barkatai ba.”[3]
Dubi wannan baiti na Alhaji Garba Gwandu:
Hafizu Ka ɗamre bakin la’imi in
ya so yi min sharri
Sharrin dud da yaƙ ƙulla bayyane ko cikin
sirri
Banye ƙulle-ƙullenshi mai sam min
suwa tamkacin hairi
Ko da ya rubuta a kece hissai ma cikin tsari
Daƙushe ƙoƙarin duk da yay yi na
sharri Jalla don salla
(Alhaji Garba Gwandu; Ijababbiya Ta Biyu)
Duk
da cewa ɗangogin
wannan baiti suna da matuƙar
tsawo, wannan bai hana furta su su tafi miƙe
totar ba, ba tare da karo da juna na furuci ba. Wannan kuwa shi zai sa ɗangogin su reru.
Haka
nan kuma idan muka duba abin da Shata yake furtawa a nan ƙasa za mu lura da cewa rerawa ta tafi
bai ɗaya
ba tare da gargada ko tuntuɓen
harshe ba. Idan aka saurari Shata a yayin da yake rera waƙar za a lura da cewa yana jinkirta furta
wasu gaɓoɓin kalmomi kafin kalmomin su
kammala. Wannan shi ne tasirin tsari da awon kari waɗanda gimshiƙai ne masu haifar da reruwar waƙa. Ga ɗiyan waƙar:
Da yai haka sai na ga*no yai haka
Malam Babba na Ƙofag Gabas
Ya kimtsa sai na ga* ya yo haka
Malam Babba na Ƙofag Gabas
Ya sake shiryawa na ga yai wani haka
Malam Babba na Ƙofag Gabas
Ya fid da uku ya ɗauke shida
Malam Babba na Ƙofag Gabas
Sannan ya ɗauke huɗu ya ɗauke tara
Malam Babba na Ƙofag Gabas
Na ga
yai dib da ni yana al’ajab
Malam Babba na Ƙofag Gabas
Ya ce man kai makaɗi mai kiɗa
Sha shagalinka cikin duniya
Dub ba abin da* zai tamma ka
Gidan tara kake
Gani kuma nike
Malam Babba na Ƙofag Gabas
(Alhaji Muhammadu Shata: Malam Babba na Ƙofar Gabas)
A
wurin da aka yi alamar * ana nufin Shata ya ɗan tsaya kafin ya furta gaɓar da ke biye, ko da kuwa gaɓoɓin sun kasance masu ba da
kalma ɗaya
ne, misali ga*no kalma guda suke
bayarwa.
2.1.4Saƙo
A
fagen Nazarin Rubutacciyar Waƙa an
fi kiran wannan da ‘jigo’, yayin da Nazarin Waƙar
Baka mabiyan Sa’idu Gusau ke cewa ‘turke’. Jigo yana nufin manufar da waƙa take son isarwa ga mai karanta ta ko
sauraren ta. Kowace waƙa
tana ɗauke
da saƙo kuma wannan saƙon ne ake ƙoƙarin a isar ta yin amfani da duk
abubuwan da muka ce waƙa ta
keɓanta
da su na musamman. Misali waƙar
da Alƙali Haliru ya yi wa Alhaji Giɗaɗo Yabo mai suna ‘Gudale’
tana ɗauke
da jigon yabo ko ƙauna.
Akwai
babban jigo akwai kuma ƙarami.
Babban jigo shi ne wanda ya mamaye waƙa, ƙarami kuwa shi ne wanda da shi ne mawaƙi ya gina babban jigon waƙarsa. Misali, waƙar da aka yi ɗauke da babban jigon yabo
kan iya ƙunsar ƙananan
jigogi kamar kyauta da asali da kyawawan halaye da riƙon addini da bajinta da dai
makamantansu.
A
nazarin waƙar baka an fi kiran
jigo da sunan turke ko tubali. Turke shi ne a nazarin rubutattar waƙa ake kira babban jigo, a yayin da tubali
shi ne ƙaramin jigo.
2.1.4
Hikima
Hikimar
waƙa kashi biyu ce. Akwai hikima wadda ta
jiɓinci
ilmi, wato kamar bayyana hanyar rayuwa. Misali cewar da mawaƙi ya yi:
Idan
dabba tana sauri ga turke
Da amfanin da tas san za ta iske
(Alƙali Bello Giɗaɗawa: A Bi Gaskiya Ad
Daidai),
ai
ya kawo hikima ta ilmin da ke bayyana rayuwa ne. Wato mutum da hankalinsa ba
zai kai kansa ga halaka ba. Idan kuwa ka ga ya fuskanci abin da kake ganin yana
tattare da halaka, to ka tabbata cewa shi ya san ribar da zai ci, kai ne ba ka
gane ta ba sai dai halaka. Ƙoƙarin maƙalewa
ga mulki bayan wa’adin shugaba ya cika, musamman a ƙasashe masu tasowa, tattare take da haɗarin gaske. To amma sai ka
ga wasu sam wannan farar gaskiya ba ta dame su ko misƙala zarratin ba. To da walakin goro
cikin miya. Shi ya san daɗin
da ke tattare da mulkin, wanda mu ba mu san da shi ba.
Hikima
ta biyu ita ce wadda ta jiɓinta
da harshe. A nan mawaƙi
kan nuna gwaninta ta amfani da salailai da dama ya kawo maganar da ba a saba da
ji ba amma kuma ta ba da ma’ana. Dubi yadda aka gwama fushi da murna a lokaci
guda (duk kuwa da cewa ba a iya kuka da dariya a lokaci guda!):
Mallam
Makama ina fushi
Na kwaɓa murnata da shi
Na sami ‘ya mai murmushi
(Alƙalio Bello Giɗaɗawa: Zuwa Ga Kyaftin Makama)
A ƙarshe
za mu lura da cewa waƙa
magana ce mafi tatuwa daga ƙwaƙwalwar ɗan’adam kuma mafi garɗi da
laushi daga bakinsa. Abin nufi shi ne, babu wata magana ta ɗan
Adam da zai furta da za ta zarce waƙa ta
fuskar tsaruwa da lailuwa da laushi da azanci da hikima.
3.0
Wane ne Mawaƙi?
Mawaƙi a ƙasar
Hausa mutum ne wanda mutane ke yi masa kallo aƙalla
ta fuskoki biyu: ko dai su ce yana da
azanci ko mace ne ko kuma su ce yana da fasaha da ilmi. Idan suka ce mace ne to
mai kiɗa da
waƙa suke nufi a yayin da marubucin waƙa suke yi wa ɗaukar malami, wato mai ilmi
mai fasaha.
Wannan
kallo da Hausawa kan yi wa mawaƙi ya
tuzgo ne sakamakon kasancewarsu musulmi da kuma fahimtar da suke yi wa matsayin
sabgar mawaƙi da shi kansa a
Musulunci. Ba ƙudurin wannan maƙala ba ne ta nuta cikin wannan magana
domin masana a fagen ilmin addini ne ke da wannan gona. Maƙalar kuma tana sane da cewa a Musulunce,
gara a cika cikin mutum da ruwan gyambo da a ce ya durmuya cikin sauraren waƙa; sannan kuma akwai hikima cikin waƙa[4].
Hikimar ce maƙasudin wannan maƙala.
3.1 Mawaƙi Ne Tun Asali
Mawaƙi mutum ne amma yana da wasu ɗabi’un
da ya keɓanta
da su waɗanda
kuma sakamakon kasancewarsa mawaƙi
yake da su. Shi mutum ne wanda Allah ya yi wa baiwar tsara waƙa. Baiwa kuwa a nan tana nufin kyautar
Allah Maɗaukaki
ga bawansa, ba don wani ƙarfi
ko dabara ko sani ko ƙoƙari nasa ba. Ba kuɗi ya
sa ya sayo wannan iyawa ba. Ba koyo ya yi ya iya wannan iyawa ba, ba kuma gado
ne wanda malami ko alƙali
ya raba ba, kai tsaye sai iyawar ta faɗo a
kansa. Mai ba da kyauta, Allah Mai iyawa kuma Ma’ishi, shi ne wanda ya yi masa
wannan iyawa. Wannan shi ne dalilin da ya sa Haliru Wurno ya ce:
Waƙe fasaha ne da yac cuɗe ka
Kuma ba karatu na ba in an ba ka
Ilmi dubu sai ka biɗo wani nasa
(Alƙali Haliru Wurno: Ma’anar Waƙa)
Abin
da Haliru ke nuni da shi a nan shi ne, waƙa
dai ba za ka je ka zauna a koya ma tsara ta ba domin fasaha ce, wato wai don
mallam ya fahimtar da kai cewa abu kaza da kaza da kaza su ne suka haɗu
suka yi waƙa kuma duk wanda ya
tashi tsara waƙa sai ya bi su,
wannan ba zai sa ka tsara ta ba. Mawaƙi
idan yana tsara waƙa
bai ma san da cewa yana bin ƙa’idojin
ba. Ganin cewa ɗalibin ya tsara waƙa to da ma Allah ya yi shi cikin waɗanda
ya yi wa baiwar tsara waƙa.
Abin da Mallam ke iya yi kurum shi ne ya zaƙulo
wannan baiwa, amma ba ya cusa ta ba[5].
Idan
mun fahimta da cewa mawaƙi
mutum ne wanda aka yi wa baiwar tsara waƙa
sai kuma mu duba mu gani ta yaya ne wannan baiwa ke tasiri a kansa? Waɗanne
ɗabi’u
ne ke bayyana ga mawaƙi ya
kasance mawaƙi?
3.2 Mawaƙi
Mulkin Harshe Yake Yi
Mawaƙi yana da wata ɗabi’i
wadda ke sanya ya kasance mutum mai mulkin harshen da yake waƙarsa da shi. Shi ba bawan harshe ne
kamar mu ba. Mawaƙi
mutum ne mai jan harshe kamar mai jan alewa[6].
Mutum ne wanda a wajen sarrafa harshe ya kai har a kan ƙereriyar bangonsa, wato maƙurar harshe. Abin nufi a nan shi ne idan
harshe wata duniya ce tamkar daro ko kamar duniyar wata da muke kallo, sannan
kuma duniya ce wadda mutum zai iya tattaki har ya kai ga gaɓarta,
to duk ƙoƙarin
da sauran mutane za su yi na yin tattaki cikin duniyar nan ta harshe, maƙurarsu inda suke walawa ita ce cikin da’irar
duniya, ba za su iya kai a kan gaɓa
ba. Mawaƙi ne kurum zai iya hawan gaɓar,
ya wakita, ya yi tsalle har ma ya iya shatawa da gudu ba tare da ya tuntsure
ba! Togensa guda ne tak: idan ya bugu da
giyar ‘yancin sarrafa harshen![7]
Wato dai shi mawaƙi ko
bayan tarayyar da ya yi da sauran mutane na walawa a tsakiyar duniyar harshe,
yana da ƙarfin yin tattakin zuwa bangon duniyar,
ya yi yadda yake so. Ga dai taswirar wannan duniyar harshe don ƙarin bayani ga wannan manufar:
DUNIYAR
HARSHE
Mawaƙi
JA =
Filin rawar mawaƙi SHUƊI = Filin rawar sauran mutane da kuma
mawaƙi
Jan
fili shi ne wanda mawaƙi
yake iya shiga, shi kuwa shuɗin fili shi ne na sauran
mutane da kuma shi kansa mawaƙi.
Waƙoƙin
da al’umma ke ji kuma ta lamunta da lafazinsu, ba ta ji mawaƙi ya saɓa
mata ba ta fuskar harshenta (ta yadda za ta kasa gane ma’ana da sauri) da
al’adunta da addininta, su ne ke cikin filin da mutane ke saurin fahimta nan da
nan ba da wahala ba. Misali:
In
za ka faɗi faɗi gaskiya
Kome taka ja maka ka biya
Haka
ne editanmu na Gaskiya
Wadda
ta fi dubun zinariya
Sai
mu gode Allah shi ɗaya
Don
shi ne Sarkin gaskiya
Ya
mallaki dukkan talikai
Na
kwari da tudu da samaniya
Da
mutum aljan da mala’ika
Dabbar sarari da ta maliya
Mulki iko daula duka
Na
ga Sarki Allah shi ɗaya
Shi
yake ba wanda ya so duka
Ya
sarautu a lardin duniya
Shi
yake karɓe ta ga taliki
Don
ya ɗanɗani wahalar duniya
(Sa’adu
Zungur: Arewa Jumhuriya Ko Mulukiya)
Duk
da yake Sa’adu Zungur ya saɓa wa ƙa’idar harshen Hausa ta sanya kalmar
‘da’ tsakankanin jerin sunayen da aka rattaba (kalmomi masu gicciyen rubutu a
baiti na 5 da na 6), wannan bai hana mai saurare ya fahimci manufarsa ba. Wata ƙa’ida da Zungur ya karya ita ce sauya
kalmar ‘sarauta’, ya kawo lamirin ‘ta’, (bt 7) kurum. A ganin mawaƙin tunda a baya kaɗan
ya ambaci aikatau na sarauta, wato ‘sarautu’, ba lalle ne tababa ta shigo kan
manufarsa don ya yi amfani da lamirin sunan ba.
Ga
kuma wani misali:
Ban da kowa birnin ga baicin ka
Ba ni bin kowa sai da yardakka
Wanda dut yac ce za shi soke ka
Yanzu in ya ga ni sai ya lele ka
Ya
sani fuskata takobi ta
(A. H.
Wurno: Sarkin Musulmi Abubakar III,
Safiya Da Gaskiya Taka Aiki)
A
wannan baiti mawaƙi ya
yi amfani da kalmomi a muhallin da Hausawa ba su amfani da su da kuma inda suke
amfani da su, amma shi da abin da yake nufi. A duk wuraren nan biyu Hausawa sun
fahimce shi ba da wata matsala ba.
A
wuri na farko Haliru ya yi amfani da kalmar ‘lele’ wadda Hausawa ke jinginawa
ga nuna tsananin ƙauna
da tattali zuwa ga ɗa ko ɗiya
daga mahaifi ko mahaifiya. To amma shi Haliru ba wannan yake nufi ba. Manufarsa
ita ce ‘mutum ya kwanta wa wanda a da can sukar sa yake yi; mutum ya ayyana
tsoro da taushi da girmamawa da ladabi da biyayya ga wanda a da can yake ci wa
mutunci’.
A
wuri na biyu kuwa Haliru ya ce fuskarsa takobi ce. Haƙiƙa
Hausawa sun san da irin wannan fasahar magana. To amma idan suka yi la’akari da
abin da Haliru yake gabatar musu, wato waƙa,
za su fahimci cewa shi harshensa wanda ke cikin bakinsa wanda yake waƙa da shi, shi yake nufi. Wato harshen
Haliru takobi ne ga mai sukar Sarkin Musulmi Abubakar III. Abin nufi shi ne,
sukar da Haliru zai yi da harshensa zuwa ga mai sukar Sarkin Musulmi Abubakar
III ta fi kaifi da gauni da zafi. Take wannan suka daga Haliru za ta fille kan
duk mai sukar Sarkin Musulmi, ta fitar masa da rai, wato ta fille shi ko ta
tabbatar wa jama’a cewa wannan mutum ba ya cikin jama’ar Musulmi da Sarkin
Musulmi ke shugabanta, hasili ta kafirta shi.
Duk
waɗannan
misalai suna cikin filin da mawaƙi ya
yi tarayya da sauran mutane. Suna iya fahimtar sa kai tsaye ba tare da wata
matsala ta harshe ba. Mawaƙi
bai tafi can kan iyakar duniyar harshe ba, bai hau kan bangon duniyar harshe
ba.
Idan
mawaƙi ya kai a kan bangon duniyar harshe ko
kuma kusa da shi, to nan kam sai sauran mutane sun yi kamar suna yi kafin su
fahimce shi sosai da sosai. Misali:
Kai ka isa1
da isa2rka kai ne mai isa3
Ka isa4d
da masu isa5 isa6
in sun isa7
(Mu’azu Haɗeja: Halayen Mutane)
A
wannan baiti mawaƙi ya
fito daga da‘irar da ya yi tarayya da sauran mutane, ya koma cikin da’irarsa ta
gwanin na gwanaye. Da’irar da yake nuna ikonsa a kan harshe, ya ja kalma ko
kalmomi yadda yake so. A baitin nan Mu’azu Haɗeja
ya ja kalmar ‘isa’ tamkar yana jan alewa. Ya yi amfani da ita har sau bakwai
tattare da ma’anoni mabambanta (salon
dibilwa ke nan). Ga yadda watakila manazarci zai fassara kowace kalmar ‘isa’ a
jere:
1. isa – yin abin da aka so ba da la’akari da
ko akwai abin da
ko wanda zai hana ba.
2. isa – iko.
3. isa – cikakken iko.
4. isa – kai wani zuwa ga wani abu.
5. isa – samun iko.
6. isa – kai wa zuwa ga wani matsayi.
7. isa - ikon da mai cikakken iko ya yarda da
shi don ganin
damarsa.
A taƙaice Mu’azu Haɗeja
yana ƙoƙarin
bayyana ƙarfin ikon Allah Maɗaukaki,
tare kuma da yin addu’a. A maganar yau-da-kullum watakila ga abin da zai ce:
Ya
Allah Kai ka yin abin da Kake so babu mai tare Ka saboda
Kai ne Mai cikakken iko, Ka kai waɗannan da Ka yarje wa
su kai ga matsayin ɗaukaka
(irin ta bayinKa).
Irin
wannan zaren tunani ya ginu ne a kan abubuwa guda uku: na ɗaya
shi ne ilmin Tauhidi; na biyu shi ne sanin kalmar da ke iya sarrafuwa; sannan
na uku shi ne amfani da salon dibilwa wanda
da shi ne mawaƙi ya tsallaka daga
filin da ya yi tarayya da sauran mutane zuwa cikin filin da shi ne kurum ke iya
zuwa gare shi a duniyar harshe.
Haka
shi ma Haliru Wurno ya yi amfani da ilmin Tauhidi da na sarrafa kalma da salon
dibilwa don ya tsallaka ya shiga da’irar bangon duniyar harshe. A nan ne ya
bayyana siffar Allah Maɗaukaki ta alƘadimu
la auwala lahu[8], ya
ce:
15. Azal1
yake tun azal2 yake ko azal3 ma
Ga Allah ba azal4 don babu kowa
(A.H. Wurno: Wa’azi)
Kalmar
‘azal’ ita ce Haliru ya yi rawarsa da ita ya ba ta wata ma’ana daban. Manufar
Haliru a nan ita ce ya kawar da ƙumshiyar
lokaci daga tunanin mai saurare gaba ɗaya
don gane siffar nan ta Allah Maɗaukaki, wato al-Ƙadimu
la auwala lahu. Yadda za a iya fassara wannan baiti a
jumlace da kalmomi biyu ko uku, watakila shi ne: Allah ne Azal don ya gabaci komi da kowa. Lura
da cewa Haliru bai kawo kalmar ‘komi’ ba saboda kalmar ‘kowa’ ta isar mata. Kowa mai rayuwa ne saboda komi, idan kuwa aka kawo ‘kowa’ to lalle
‘komi’ ya wanzu don shi ne ‘kowa’ zai ci ya rayu. A wata fuska ana iya cewa
Haliru ya kawo kalmar ‘kowa’ domin waɗanda
ke cikin ƙumshiyar (misali, ɗan
Adam) sun fi na cikin ‘komi’ ɗaukaka.
Kalmar
‘azal2’ ta cikin ɗangon farko sokakkiya ce
wadda ‘azal’ ta uku da ta huɗu da kuma yankin jimlar ‘don
babu kowa’ suka soke. A ƙarshe
dai kalmar azal ta farko ita ce kurum wanzajjiya.
Mu’azu
Haɗeja
da Haliru Wurno waɗanda marubuta waƙoƙi ne
sun yi amfani da salon dibilwa suka hau kan ƙereriyar
bangon duniyar harshe. To su ma mawaƙan
baka sukan hau ƙereriyar.
Dubi wannan misali:
Fadawa ku bugan in buge ku
Mui ta faɗammu gidan duniya
Kun san ba a faɗa lahira
…
Ko don ku ka zuwa lahira
Narambaɗa ba ya zuwa lahira
Zama ya san ɗauke mai akai
Ko ya zo dawowa yakai
(Ibrahim Narambaɗa: Toya Matsafa sadauki na Abdu/Baban Isa baban
Buwai/In don na ka gama lafiya)[9]
Ba
za mu ce Narambaɗa yana inkarin tafiya lahira
(mutuwa, a taƙaice) ba. Haka kuma
ba za mu ce Narambaɗa ya furta waɗannan
ɗiya
ba tare da wata ma’ana ba. To amma mece ce ma’anar? Marubucin wannan maƙala yana ganin furucin Narambaɗa
bai rasa nasaba da zamanin da mawaƙin
ya tsara waƙar. Watakila Narambaɗa
bai daɗe da
zuwa wani gidan rediyo ba, musamman Gidan Rediyo na Kaduna. A shekarun da
Narambaɗa ya
rayu rediyo da fayafayen naɗiyar magana na garmaho ba su
daɗe da
bayyana a ƙasar Hausa ba. Haka
kuma Kaduna da wuraren naɗiyar magana wurare ne masu nisa
ga Narambaɗa. Wannan sabuwar hikima ta ƙirƙiren
zamani mai ban ta’ajibi ce ga Hausawa. To shi kuma Narambaɗa
wata hikima da ya hango cikin wannan ƙirƙiren zamani ita ce da zarar aka naɗi
muryarsa ko ta duk wani mutum, to za a ji muryarsa har abada ko bayan ya mutu,
kamar dai yana a gabanmu da ransa yana rera waƙarsa.
A nan ke nan ko Narambaɗa ‘‘ya zo (lahira) dawowa
yakai’’!!!
A
irin wannan tattaki kan ƙereriyar
bangon harshe ne mawaƙi
kan tuntsure ya afka cikin amfani da harshe ta hanyar da ta saɓa wa
al’adun Hausawa. Misali shi ne waƙar
da Abubakar Kassu Zurmi ya yi wa Na Gidan Duwa in da yake faɗin
wai wannan gwarzo ya je lahira amma saboda ba a tauri a can sai aka bar shi ya
dawo duniya! Yadda Kassu ya bayyana wannan lamari ko kusa bai saɓuwa
ga Hausawa domin ya saɓa wa addininsu.
Ta amfani da wasu salailai kamar dibilwa
(wanda muka gani a sama) da luguden sautuka (ƙarangiya)
da kuma kacici-kacici, mawaƙi
yana iya ƙulla magana mai
ma’ana ta amfani da salon ƙarangiya
ba tare da wata matsala ba. Dubi yadda Garba Gwandu ya yaba Sarkin Yaƙin Gwandu, Abubakar Koko, cikin kirari
da zuga:
Garba sinadari abin haɗa manyan gadaje
Zaki zaburo ka kai zama gun mazaje
Gwarzo garzaya ragargaji gabrin gwaraje
Alhaji
Garba ɗan bani mulki ƙi garaje
(Alhaji Garba Gwandu: Yabon Sarkin Yaƙin Gwandu Abubakar
Koko)
Sautin /z/ = /j/ shi ne Garba Gwandu ya yi
lugudensa da shi a ɗango na biyu, a yayin da a ɗango
na uku ya lugudi sautin /z/ = /j/ da na /g/ da kuma na /r/. Mallakar da mawaƙin ya yi ma harshe ce ta ba shi damar
harhaɗa
kalmomi masu makamantan sautuka har ya tayar da maganganu masu tsari da ma’ana.
Lalubo waɗannan kalmomi daga duniyar harshe ba
mawuyacin abu ba ne a wurinsa.
Mawaƙi mai iya dagula hankalin mai saurare ko
karatu ne ta wasa da ma’anonin kalmomi waɗanda
kowa ya san su, amma ya riƙe ɗaya
daga cikinsu. Wato ta amfani da salon kacici-kacici sai ya bar kowa cikin
zuzzurfan tunani kan ko me yake nufi.
A
wani lokaci mawaƙi
kan yi amfani da wannan salo na kacici-kacici sannan shi da kansa ya yi bayanin
abin da yake nufi. Aƙilu
Aliyu ya yi haka inda yake cewa:
1.
Ƙulun ƙulufit abu dunƙule
Ƙalau na ƙale ƙalubale
2.
Ka
cinci ka-ci miye abin
Da ke
yaɗo kuma dunƙule
3. Ya
watsu ya barbazu tattare
Da
rassa ga shi a mulmule
4.
Kadan
ka ture zuciya
Da
ilmu ake ƙalubale
(Alhaji Aƙilu Aliyu: Waƙar Ƙalubale)
A
baiti na ɗaya ne Aƙilu
Aliyu ya fara siffanta mana abin da yake son mu gane. Ya ce wani abu ne wanda a
cure (dunƙule) yake. A kuma
baiti na biyu sai ya ƙara siffa
ɗaya
don ƙarin bayani, wato shi wannan abu bayan
zamansa dunƙule, to kuma yana yin
yabanya (yaɗo). Ko kuwa har yanzu ba mu gane ko mene
ne ba? Don ya ba mu amsar wannan tambaya sai mawaƙin
ya ƙara shigar da mu duhu ya ce wannan abu
da yake a dunƙule amma yake yaɗo,
shi ne kuma ke watsuwa ya bazu sannan kuma ya yi rassa da yawa amma ya kasance
a mulmule. Wannan amsa ita ce baiti na uku yake ɗauke
da ita. A baiti na huɗu ne Aƙilu Aliyu ya fito fili ya faɗa
mana cewa ai wannan abu dai shi ne ilmi.
Da
wannan bayani ne za mu iya gane cewa siffofin nan sun dace da ilmi. Ilmi ne
kurum dukiyar da mai ita zai iya ya ɗiba
ya ba wani amma kuma ba ta ragu ba. Shi ne kurum zai yi rassa (wato ɗaliban
mai ilmi) su bazu cikin duniya amma kuma shi yana nan da haibarsa.
To
amma a wani lokaci mawaƙi
yakan sa bayaninsa a mala, su kuma manazarta ko masu saurare su yi ta shafar ƙwalluwar kansu don su gano wannan
bayani. Dubi wannan waƙa
mai baitoci shidda kacal:
1.
Ina
da garibi wa ka son in sanas sasa
Biɗah hankali ba za shi sa wa ka sama sa
Bale tafiya ko kai gudu ba ka cimma sa
Ku gai min da sab’in nunu deli ku ce masa
Akwai
ni da tsuntsu ko fa ya san kama tasa
2.
Idan
bai sani ba shi zo shi tambayi aƙili
Shi zage zuwa can tambaya inda kamili
Mutum shi yi biɗa da’ ahiri har ga awwali
Idan fa ya gane na sani ya yi hankali
Ga tsarassa
duk ba za ta samun kama tasa
3.
Ana
dafuwatai ammanin ba shi yin miya
A ci shi da nau’o’i akan ci shi shi ɗaya
Akan yi kamatai wane kaka tambaya
Misalin jikinai haɗɗalas da suhuliya
Akwai
shi ga daji har gida ana sama sa
4.
Akwai
shi ga dutsi mai biɗatai shikan fake
Ga icce shi hau kul ya zamo ba shi yin sake
Akwai shi ga ramu har tudu har cikin haki
Kurun ba jini ga jikinsa ba shi da fiffike
Kurum
babu gashi ko guda ga jiki nasa
5.
Shina
da ciki ai babu hanji shina da bai
Akaifa ƙashi har jijiya ba su
zam garai
Kurum ba idanu ba wuya gunsa babu kai
Kurum babu nama babu rai kuma dai da rai
Zama
ba shi motsi gun jiki ya isam masa
6.
Asuta
da halbi ba shi sawak ka sama sa
Idan kay yi jifa kom matso taka far masa
Idan ka ganai ka zaburammai ka tsar masa
Idan kaf fake wai don shi haike ka kamma sa
Waɗanga ba sun sa mai biɗatai shi sa masa
(Wazirin Sakkwato Muhammadu Buhari: Ina Da Garibi)
Mene
ne ko kuma wane tsuntsun ne Waziri Buhari ke nufi? Marubucin wannan maƙala har yanzu bai samu amsa mai gamsarwa
ba, tun kuwa fiye da shekaru goma sha bakwai ne ta shiga hannunsa.
Wasu suna da ra’ayin cewa iska marubucin waƙar ke nufi, wasu kuma suka ce duniya a yayin da wasu
suka ce zuciya ce, zuciya mai guri ba zuciya tsoka ba. Waɗannan
ra’ayoyi watakila za su karɓu ta
yin la’akari da, da kuma sanin zuhudu da sufanci, musamman ganin cewa Waziri
Buhari mallami ne kuma malizimcin zuhudu da sufanci.
To amma Sambo Waliyyi Giɗaɗawa
yana da ra’ayin cewa abin da Waziri Buhari ke nufi shi ne ƙwai. Ya kafa hujjarsa da cewa watakila shi Waziri
Buhari ya samu tasirin wasu littattafan faslsafar Larabci, domin a cikin irinsu
ne shi kansa Sambo Waliyyi Giɗaɗawa ya ce ya taɓa
cin karo da wani baiti wanda ya yi kama da tunanin da ke cikin wani ɓangare
na wannan waƙa. Baitin Larabcin
yana cewa:
Wa yu’kalu maɗbukhan lazizaan wa taratan
Wa yuukalu mashwiyyan idha halla
fil lahabi[10]
Ma’ana:
Kuma wani lokaci akan ci shi dafaffe zad
daɗi,
Kana akan ci shi soyayye lokacin da mai ya nashe shi
3.3 Mawaƙi
Yana Ɗaukar Kalmomi Da Rai
Mawaƙi mai jin kalmomi ne ta amfani da
kunnuwansa da zuciyarsa da jikinsa da kuma ɗanɗanonsa.
Haka kuma yana ganin kalmomi idan ya kalli abubuwa da abin da suke yi, har ya
kawo kalmomin domin su ƙawata
ko su munana ko su daɗanta, da dai makamancin
haka. Yana iya ya jinjina kalmomi ya gane mai nauyi ko ‘yan lahe-lahe, ya gano
masu gauni da kaifi da waɗanda dallasassu ne. Yana iya
gane kalmomi masu zurfin ciki, waɗanda
ba tasiri guda ko ma’ana guda sukan kawo ga mutum ba. Shi ke jinjina kalmomi ya
gano masu laushi da ƙarfi
da garɗi da
daɗi,
kai har ma da masu ɗaci ko bauri. Sannan ta
fuskar ƙararsu yana iya gano masu amo da marasa
amon. Misali, yayin da Haliru Wurno ya so ya kawo hoton yadda motarsa ta faɗi
tare da shi ciki, ga yadda ya ce:
Da
tab birkita taw wakita taƙ ƙara
zubewa
Da
tam mazaya tak karkata tak koma jicewa
Da
taw wantsala tam mulmula niƙ ƙara ɗimewa
Da
nif firgita nit tsorata kaina ka kaɗawa
Malakul
mautu
ga sannan nika hange da isowa
Ina kwance tana nan
bisa taro bisa kanmu
Da
manyansu da yaransu da kyar sunka cire mu
Gani
na haka can kwance kamar za ta kashe mu
Duhu nata ƙaruffanta kujeri ka jice mu
Da
saura na ka sha ma’u dalilinka fitowa
Na zabura na jirkita
na koma ɗimewa
Ban gane gabas yamma
bale dama arewa
Ji kaina ka ta motsi
katarata ka kaɗawa
Idona ka hawaye ciki ƙalbi ka bugawa
Ganin na aza guri cike raina ka tunawa
(Alƙali Haliru Wurno: Babban Bajini Bello Ƙanena)
A waɗannan
baitoci Haliru ya yi amfani da salon amfani da kalmomi masu kaifin ma’ana da
masu zurfin ma’ana domin ya ƙirƙiro salon zayyana wanda kuma da shi ne
ya cusa mana hoton haɗarin da motarsa ta yi da shi
ciki. Haka kuma kasancewar kalmomin nan kusa da juna a tsarin waƙar takan sa mai saurare ya ji irin yadda
abubuwa suka auku da sauri kamar da ƙiftawar
ijiya, abin da kuma shi ne ke aukuwa a yayin haɗarin
mota. Kalmomin ‘birkita’ da ‘wakita’ da ‘zubewa’ da ‘mazaya’ da ‘karkata’ da
‘jicewa’ da ‘wantsala’ da kuma ‘mulmula’ duk su suka bayyana hanzarin wannan
mota. Tashin hankalin da Haliru ya shiga ciki ya fito cikin kalmomin ‘ɗimewa’
da ‘firgita’ da ‘tsorata’ da ‘kaɗawa’
da kuma hangen mala’ikin mutuwa kusa, a baiti na 3, da kuma gaba ɗayan
na 4 zuwa na 5, waɗanda suka haɗa da
taron ‘yan ba da ɗoki suka yi ga Haliru.
Rinchaɓin
da ya auku ga Haliru da ƙarafan
motarsa, salon zayyana ne mai kaifin ma’ana. Shi yana kwance a ƙasa bai iya taɓuka
kome, motarsa ita kuwa tana a kansa sannan su kuma masu ƙoƙarin
ceto shi suna a kan motar da shi kansa Halirun. Nauyi bisa nauyi!
Wannan ɗabi’a ta mawaƙi ita ta tilasta shi zama mafaraucin kalmomi. Idan ya farauto su to a can cikin ƙwaƙwalwarsa da zuciyarsa zai dinga ƙalailaice su ta hanyoyin da muka ambata ɗazu. Sai dai fa idan waƙa ta zo masa ba kiran su ko tono su zai yi ba. Zuwa suke yi cikin tsarin da ya dace da haliyyar da yake ciki ko ya sa kansa ciki.
3.4.Mawaƙi Maƙerin Maganganun Hikima Ne
Akan
ce maganganun hikima na harshe gadon al’umma ne. Suna daga cikin al’adun
al’umma. Waɗannan al’adu sun haɗa da
tatsuniya (gatana) da kacici-kacici da gagara-gwari da salon magana da karin
magana da ishara da dai sauransu. To wai shin wane ne ya ƙirƙiro
waɗannan
maganganun hikima a Hausa? Cikin rukunonin Hausawa wane rukuni ne ya ƙirƙiro
su? Ko kuwa mu ce wane rukuni cikin rukunonin da suka ƙirƙiro
maganganun hikima ake ganin shi ne a kan gaba?
Amsoshin
waɗannan
tambayoyi a mala suke a nan. Sai dai muna iya cewa idan ba mawaƙa ne a kan gaba ba, to kuwa ba za su
zamo a baya ba. A nan za a dubi mawaƙa a
matsayin rukuni daga rukunonin da ke ƙirƙiro karin magana da ishara.
3.4.1Maƙerin
Karin Magana
Mawaƙi kan yi amfani da karin magana a
matsayin salo. Salo kuwa hanyarsa ce ta isar da saƙonsa ga mai karatu ko sauraren waƙarsa. Akwai hanyoyi aƙalla guda huɗu da
mawaƙi kan saka karin magana cikin waƙa ko bayan kawo ta kamar yadda Hausawa
ke faɗar
ta. Waɗannan
kuwa su ne faɗaɗa
karin magana da gutsure karin magana da kambama karin magana da kuma ƙirƙiro
sabuwar karin magana. Yakan bi waɗannan
hanyoyi saboda dalilai da dama, kamar ƙarin
bayani da yin ishara da fitowa da saƙo a
sarari da cika wasu ƙa’idojin
waƙa kamar yawan gaɓoɓi.
3.4.1.1Faɗaɗa
Karin Magana
Idan
za mu yi wa abokinmu nasiha da cewa ya kalli ko ya yi la’akari da haɗarin
da ya auku ga wasu mutane a da, muddin dai a maganar yau-da-kullum ce muke yi
masa nasihar, to muna iya cewa: Wane ka
dai ji abin da masu fasahar magana suka ce, in ka ga gemun ɗan’uwanka
ya kama da wuta to shafa ma naka ruwa, ko kuwa? To amma shi mawaƙi ga yadda ya faɗi
wannan karin magana da manufar guda:
122.Sai ku hango gemun ɗan’uwa
Da ya
kama wuta da gaganiya
123.Don ku nemi ruwa ku yi yayyafi
Kada
ku ma naku ya sha wuya
(Sa’adu Zungur: Arewa Jumhuriya Ko Mulukiya)
A
nan Sa’adu Zungur ya yi amfani da karin maganar, amma fa ya sake mata kama ta
hanyar bayyana mana yadda aka yi gemun ya kama da wuta, wato ‘‘da gaganiya’’.
Ma’ana, ko dai shi ɗan’uwan ne ya yi gaganiya,
ya kasance da rashin natsuwa, ko kuma gemun ne ya kama da wuta balbalbal, babu ƙauƙautawa.
Haka kuma Sa’adu Zungur ya ci gaba da ƙara
sake wa karin maganar kama da cewa mu nemo ruwa kamar na hadari masu yawa mu yi
yayyafi kan namu gemu. Ya ƙara
da cewa idan muka yi haka to namu gemun ba zai halaka ba.
Abin
lura a nan shi ne cewa Sa’adu ya warwatsa wannan karin magana a cikin baitoci
biyu. Wato sai ka tsittsinto kalmomin sannan ka iya tayar da karin maganar.
Wannan kuwa manuniya ce ga cewa mawaƙi
kan lallanƙwasa ko daddatsa
karin magana. Yana iya lanƙwasa
ko ya datsa ko ya gutsure ko ya faɗaɗa
karin magana. Dubi yadda wani mawaƙi
shi ko ya kawo wannan karin magana:
In ka ga gemun ɗan’uwanka cikin wuta
Nemo
ruwa ka zuba ma naka shaɓe-shaɓe
(Alƙali Bello Giɗaɗawa: Hannunka Mai Sanda)
Alƙali Bello shi ma a nan amfani ya yi da
salon kambamawa, kamar Sa’adu Zungur, domin ya ƙara
fitowa da muhimmancin saƙonsa
zuwa ga jama’a. Wannan saƙo
shi ne kare gemunka daga kamawa da wuta. Ya ce cikin wuta ba ‘ya kama da wuta’ ba kamar yadda karin maganar take a
maganar yau-da-kullum. Zuba ruwa za
ka yi ba ‘shafa’ su za ka yi ba, kuma don gemun ya yi shaɓe-shaɓe ba ya kasance da ruwa
sama-sama ba.
Alƙali Haliru Wurno a wata waƙarsa da ya kira ‘‘ Ko Ba Ka Raƙumi Ka San Cau’’, cewa ya yi:
Ji kai in ka ganai yashe
Kutumbun
ba shi tserewa
Jinin kai na gami da wuya
Da sun
rabu ba su komowa
…
Tumun dare ba ni zaɓen ka
Tsaya
in sake ɗaukowa
…
Ana iya shafa kan mussa
Na
jibda ba ka farawa
Ana iya kama ɗan buku
Mijirya
ba ka damƙowa
Fura aka kwankwaɗa amma
Kunu
kam sai da kurɓawa
…
Mutum in ya biɗo canji
Abinai
an na renawa
(Alƙali Haliru Wurno: Ko Ba Ka Raƙumi Ka San Cau)
Ga wasu ƙarin misalai:
(i)
Giwa du’ abin da tah haifa
Ai an shedi bai zama taffa
Domin ya wuce shiga kwalfa
…
(Alhaji Garba Gwandu: Yabon Bajini Ya Zama Tilas, Waƙar Makaman Gwandu Balarabe)
(ii)
Inda
Waziri nij ji swan giwa bai ɓacewa
Bai da awan na raƙumi ko
a wajen taɓawa
Giwa du’ abin da tah
haihwa bai ɗimewa
Duka daji gidansu birni ab bai shigowa
(Alhaji Garba Gwandu: Yabon Sarkin Yaƙin Gwandu Abubakar Koko)
(iii)
Alu
namijin zuma mai wuyac cima
Kowah
hi ka harbi shi sha kainai
(Alhaji Musa Ɗanƙwairo: Shirya Kayan Faɗa, Waƙar ‘Yandoton Tcafe Aliyu)
(iv)
Ƙarya ce sukai
Wanda
duk ka hwaɗin za ya yi ba ya yin
kome
(Ibrahim Narambaɗa: Amadun Bubakar Gwarzon Yari/ Dodo Na Alƙali)
3.4.1.2 Ƙirƙiro Karin Magana
A
zamansa na mai mulkin harshe kuma maƙerin
maganganun hikima, mawaƙi
lalle yakan ƙera wa jama’arsa
karin maganganu. Wato mawaƙi
kan faɗaɗa
rumbun karin magana a tsawon zamani, ya ƙirƙiro sababbin karin maganganu. Dubi
wannan:
Mota
idan ta ƙiya kura akai da ita
In
mas’ala ta yi tsauri sai a sake wata
(Alƙali Bello Giɗaɗawa: Zuwa ga ‘Yan’uwa Maasu Tunani...)
Tabbas
ɗango
na farko a wannan baiti sabuwar karin magana ce. Hausawa sun kasance a duniya
tun zamanin zamunna. To amma ba su san abin da ake kira ‘mota’ ba sai a ƙarni na ishirin bayan da Turawan mulkin
mallaka suka ci ƙasar
Hausa. Haka kuma faɗaɗa
ma’anonin kalmar ‘kura’ su haɗa da katakon ɗaukar
kaya mai tayoyi huɗu, bai auku a harshen Hausa
ba sai a cikin ƙarnin.
Sabnoda haka, mota idan ta ƙiya kura akai da ita, magana
ce wadda ta zo ga Hausawa a wannan baiti cikin ƙirar
karin magana kuma sabuwar karin magana a lokacin da aka yi waƙar da wannan baiti yake ciki.
Haka
nan kuma a wata waƙa Alƙali Bello Giɗaɗawa
ya ce:
Bari
son ka rena ƙafarka don motad daɓe
In ka
ga an koro ka nemi wuri laɓe
(Alƙali Bello Giɗaɗawa: Hannunka Mai Sanda)
Bayanin
da ya gabata game da karin maganar ‘mota’ ya wadatar ga bari son ka rena ƙafarka
don motad daɓe.
Shi
ma mawaƙin baka ba ɗan
tashi ka rama ne ba:
Ni
Amadu Gwanna Ɗakingari
Haƙon bisa bai kama kumare
Jirgin sama ba a sa
mai sanke
Ko an sa mai ana ɗebewa
Zama
kusa maganin mai tcince
Manguro
karuwa’ icce ta
Ga
ta baƙa ɗiya jajjaye
In
na tuna goro Gwanja za ni
Na
tuna R.K, Ɗakingari
Malam
Anaruwa wan Jaɓɓi
Muhammadu
ɗan su Sarkin Gobir
Ya
ka na Saudi ‘yar mallammai
Sanyin
ruwa ba shi kama bado
(Amadu Gwamna Ɗakingari: Yabon Abubakar Ruwa Ɗakingari (R.K.))
Jirgin
sama sabon abu ne cikin al’adun Hausawa saboda da farko dai, ba Hausawa ne suka
ƙirƙiro
shi ba. Hasili kamar yadda mota ta zo masa cikin ƙarni
na ishirin, shi ma a lokacin ne ya zo kuma daga baya. Ita ma ɗabi’ar sanya sanke a kan
hanyar mota ga dukkan alamu an fara ta ne a ƙasar
Hausa saboda yadda ruwan sama ke ɓata hanyar mota[11].
Ke
nan a wannan baiti shi ma Amadu Gwamna Ɗakingari
ya ƙirƙiro
sabuwar karin magana ko kuma aƙalla
ya taskace sabuwar karin magana.
Ga
wani misali:
Tarago mai jan kaya
Jirgin
bisa mai yat tcela’ uway yaya
Kana
gaba rigimakka na biya dab baya
Ɗan Sanda
…
(Abubakar Kassu Zurmi: Mamman ɗan Sale/Tayin Kura kare ba ya son goyo nai)
Ta
yin nazari kan irin rurin da jirgin sama ke yi ne Kassu Zurmi ya lura da
abubuwa biyu. Na ɗaya
babu wani abu da Bahaushe ya ƙirƙiro kuma babu wata dabba a ƙasar Hausa da ke ruri irin na jirgin
sama. Na biyu, Kassu ya lura da cewa sai jirgi ya wuce sannan zai ji wannan
ruri. Sai da jirgin sama ya shigo cikin duniyar Hausawa sannan suka lura da waɗannan abubuwa, kuma sanin
haka ya ba Kassu Zurmi damar ƙirƙiro wannan karin magana.
3.4.1.3 Gutsure Karin Magana
Mawaƙi kan yi amfani da karin magana ta
hanyar gutsure ta. Zai ambaci muhimman kalmomin da karin maganar ta ƙunsa, ya bar saura mai saurare ko karatu
ya cike. Waɗannan
muhimmam ƙumshiyoyin tunani ko
kalmomi kan iya kasancewa ɗaya
ko biyu ko uku, gwargwadon yadda karin maganar ba za ta shige duhu ba. Misali,
Hausawa kan ce ‘‘Dila sarkin dibara’’ ga mutumin da aka ga wayonsa ya faifaye.
To domin mai saurare ya tuna da wannan karin magana ga abin da mawaƙi ya ce:
Na yi gabas wajen yanyawa
Kila
dibaratai ta ishe ni
(Alƙali Haliru Wurno: Gudale)
A nan sunan dila ne aka kawo da kuma abin da ya shahara ta ita, wato dibara. Lura da cewa ‘yanyawa’ wani suna ne na dila. Mawaƙin ya yi watsi da kalmar ‘sarki’, amma ya ambaci dibara da kuma shi dilan.
4.5 Mallamin Al’umma
Babu
ja-in-ja cikin iƙirarin
da ke cewa mawaƙi
mallamin al’umma ne tun bayan da Musulunci ya zo ƙasar
Hausa. Mun ga yadda waƙoƙin Wali Ɗanmasani,
da ma wasu kamin shi, suka yi ƙoƙarin bayyana wa Hausawa sira (tarihin
Manzo s.a.w.). To balle a ƙarni
na 18 da 19 da Allah ya albarkaci ƙasar
Hausa da malamai kamar Shehu Usmanu ɗan Fodiyo da Malam Muhammadu na Birnin Gwari
da Malam Shi’itu ɗan
Abdurra’ufu[12]
da ƙanen Shehu, wato Mallam Abdullahi ɗan Fodiyo da ɗansa Muhammadu Bello da
‘yarsa Asma’u (Nanuwa ‘yar Shehu) da tarin magoya bayansa. Duk waɗannan sun rubuta waƙoƙi
domin su ilmantar da al’ummarsu addinin Musulunci da fannonin ilmi waɗanda ke da alaƙa da shi. Waƙoƙi
kamar waƙar ‘Tabban Haƙiƙan’
da ta ‘Lalura’ na Shehu da waƙar
‘Tsarin Mulki Irin na Musulunci’ da ta ‘Wa’azu’ na Abdullahi duk misalai ne da
ke tabbatar da cewa mawaƙi
mallamin al’umma ne. Wannan lamari ya ci gaba har zuwa ƙarni na 20 da wannan na 21 da muke ciki.
Ta fuskar marubuta waƙoƙi ke nan.
Zaman
mawaƙi mallamin al’ummar Hausawa bai tsaya ga
marubuta waƙoƙi ba, kuma bai fara gare su ba. Mawaƙan baka su ma mallaman wannan al’umma
ne. Hasili sun riga takwarorinsu marubuta. Abin nufi shi ne waƙar baka ta riga rubutatta samuwa a ƙasar Hausa domin ita ce wadda ta fi
rubutattar zama ta gargajiya.
Kafin
Musulunci ya bayyana a wannan ƙasa
waƙoƙin
baka ne kurum Hausawa suke da. To amma wannan tangarɗa ba ta zama dalilin a ce
mawaƙi bai kasance ɗaya daga cikin mallaman
Hausawa ba. Wannan magana a fili take idan aka tuna da cewa mawaƙi maƙerin
maganganun hikima ne ta fuskokin harshe da hanyar rayuwa?
Rashin
ingantacciyar hanyar taskace waƙoƙin baka ya kasance babban dalilin da ya
hana waƙoƙin
Hausa na zamani mai tsawo kawowa gare mu a yau. To amma wannan ba zai raunana
has ashen cewa waƙoƙin da muke da su waɗanda aka yi su a wannan
zamani, musamman na ƙarni
na 20, madubi ne na waƙoƙin ƙarnukan
da suka shuɗe ba.
A
kan wannan hujja ce muke iya kawo misalan da ke gabatar da mawaƙi a matsayin mallamin al’ummarsa ta ƙasar Hausa. Ibrahim Narambaɗa ya ce a wata waƙarsa:
Ai
sarauta ban da nufin Allah ta
Da ɗibat ta akan yi da ƙarfi
Waɗanga da nag gaza
ganewa
Da sun ga
Ana haka nan da sun yi
Gogarman Tudu jikan Sanda
Maza su ji tsoron ɗan Mai Hausa
Ku
dangana tun ga uwaye
Ba duka
ɗan sarki ba ka samun sarki
Wane ku
dangana tun ga uwaye
Ba duka
ɗan sarki ba ka samun sarki
Ɗan sarki duka yag ga sarauta
Ga ta
kamak kusa tai mashi nisa
In dai
bai yi sarautan nan ba
Sai ya
kwana da mikin zucci
Ɗan sarki duka ab ba
kowa
Ɗan sarki duka ab ba
komi
Sannan
yat tcira yawon ƙarya
Ya san
ba ya sarauta
Sai fa
shi kwan nan
Gobe
shi kwan nan jibi
Dangi
nai mashi Allah-waddai
Baƙam
magana ba ɓaci ta ba
Amma ta
ɗara ɓaci zahi
(Ibrahim Narambaɗa: Gogarman Tudu jikan Sanda/Maza su ji tsoron ɗan Mai Husa)
Waɗannan ɗiyan waƙa cike suke da ilmantarwa ga ‘ya’yan
sarauta na ƙasar Hausa. Haka nan
kuma suna ɗauke
da karantarwa ga al’umma gaba ɗaya
ta fuskar harshe da kuma rayuwa. A wannan ɓangare Narambaɗa ya taskace wa al’ummarsa kalmomin
‘‘Mai Hausa’’, waɗanda
ke nufin Sarkin Musulmi. Haka kuma a ɓangaren Gobir da Kabi da Zamfara na ƙasar Hausa idan aka ce ‘Hausa’ abin da
ake nufi shi ne Sakkwato saboda ita ce cibiyar ƙasar
Hausa kafin zuwan Turawan mulkin mallaka.
A
sashi ɗaya
kuma Narambaɗa ya
bayyana wa Hausawa cewa su lura cewa a cikin ma’amala baƙar magana duk da yake ba zagi ce ba,
amma fa a lokacin da aka yi wa mutum ita zai ji ta da zafi fiye da zagi. A
Musulunce mutum yana iya jure zagi ya ƙyale
domin ramawa daidai take da zagin kai da kai. To amma baƙar magana fa?
A
inda Narambaɗa ya
ɓarje
guminsa shi ne wurin ‘ya’yan sarauta. Nan ne ya fara da yin tsokaci kan wani
mugun halinsu da suke arewa su yafe wai sai sun gaji gidansu. Hakan ko yana
faruwa ne ko da ɗan
sarki ya san bai cancanta ba. Shi dai tun da ɗan sarki ne kamar ‘yan’uwansa to ya
cancanta. Hasili da ya san ana yin sarauta da ƙarfin
tuwo da kuwa ya hau gadon sarautar nan! To saboda wannan rashin aiki da hankali
na ‘ya’yan sarauta ne Narambaɗa
ya yi musu nasiha yana cewa shin wai me ya sa ba su lura da cewa ai ba dukkan
iyaye da kakanninsu ne suka yi wannan sarauta ba. Ya kamata su sa idon basira su
fahimci cewa fa a kowane lokaci mutum ɗaya ne tak ake naɗawa a matsayin sarki. Saboda
haka, inji Narambaɗa,
su bar wa Allah zaɓi.
Daga
nan kuma sai Narambaɗa ya
ilmantar da jama’a game da irin rayuwar ‘ya’yan sarauta ta fuskar tsananin
gurin da suke da na zamowa magadan iyayensu. Ya faɗa mana cewa shi fa duk ɗan sarkin da ya ga sarautar
gidansu ta faɗi
kuma yake ganin shi ne mafi cancanta (kuma mafi yawan ‘ya’yan sarauta haka
suke), amma kuma sai Allah ya ƙaddara
ba shi aka naɗa
ba, to lalle ko shakka babu wannan ɗan sarki zai kasance cikin mummunan baƙin ciki.[13]
Narambaɗa ya ƙara ilmantar da mu cewa duk ɗan sarkin da ya kasance bai
da wani girma a idon jama’a, sannan kuma ya yadda girman ta hanyar zama ɗan raraka, to shi kam da shi
da zama sarki haihata-haihata. Matsayinsa cikin ‘yan’uwansa shi ne abin
takaici, abin Allah wadan naka ya lalace kuma abin yi wa tir!
4.6 Mai
Gyaran Al’umma ne
Mawaƙi mutum ne wanda ke amfani da baiwar da
Allah ya yi masa ya tsawaci al’ummarsa dangane da taɓarɓarewar halaye da al’adu na
gari, kuma ya yi kashedi kan munanan abubuwan da ke ƙoƙarin
zama jiki ga al’ummarsa. Haliru Wurno ya yi irin haka a waƙarsa mai suna ‘‘Yaƙi Da Rashin Tarbiyya’’. Gaba ɗayan waƙar a kan ƙoƙarin gyaran al’umma take. Ga kaɗan daga cikinta:
8. Ji takaici ni kam ya isan
Sarkin sata mai son shi zan
Shi riƙe samu gona ta zan
Mulkinai mu ko duk mu zan
Banzar
banza Najeriya
9. Mis
sa haka wai ba a lura ba
Amsar rashwa ba a bar shi ba
Yau mallammai su ag gaba
Su ci
hanci had da bugun gaba
Imani
ya fita zucciya
10. Wa’azin da sukai na a ba su na
Suka suka yi ga sarakuna
A rufe bakinsu da riguna
Ko tafsirin dodoru na
Ƙudurinsu su mallaki
duniya
11.
Shafin kwalli ko karuwa
Ga biɗar mata ‘yan ga-ruwa
Da gida daji ko anguwa
An san haka balle karuwa
Wannan ita ak kan angaya
…
16. Wac
ce a yi mulki langadam
A ci irlin babba shina sudum
Riƙa garwashi hauninka
dum
Tsare girma yanzu ka zam Sadam
Shi ɗai ka riƙon Najeriya
...
34.
Ikon banza na shi akai
A ci rashwa hanci ci akai
Manyan nan su nay yad da kai
Fadar kowa yau shi akai
Yi da
gaske ɗumi bari dariya
…
36.
Cewa mulkin ga ka san na kai
Ba mulki na ba da za shi kai
Ga bukata kowa ba shi kai
In babu biyayya sariƙai
Ka
zama manya Najeriya
(Alƙali Haliru Wurno: Yaƙi Da Rashin Tarbiyyas)
Alhaji
Mamman Shata shi kuwa ya soki al’adar Hausawa ta yi wa ‘ya’yansu auren dole. Ya
yi kira da cewa su daina wannan domin hanya ce ta lalacewar yara maza da mata.
Ga yadda ya yi gyaran:
Amma na tambayi ‘ya’yan birni
Na tambayi ‘ya’yan ƙauye
Kowanne ya bi zancen Shata
Ka ji ‘yan matanku zuwa ga mazanku
Kowanne ya bi zancen Shata
Baba idan za ai man aure
Goggo idan za ai man aure
Inna idan za ai man aure
A bar ni in zaɓi
fari kyakkyawa
Kadda a ba ni baƙi mummuna
Auren tilas ba aure ne ba
Shi ke sa wasu yawon banza
Don salla da Salatil Fati
Kai don Allah mata ku yi aure
(Alhaji Mamman Shata: Mata Ku Yi Aure
5.0 Wani Ɗigon Taddawar Manazarcin Waƙa
Nazarin
waƙa fagen ilmi ne mai ban sha’wa da
kaifafa tunani da zukata. Yana zurfafa da inganta yadda mutum zai kalli rayuwa.
Haka kuma fagen ilmi ne wanda marubucin wannan maƙala
ya ɗauka
kandami da ba a ganin ƙasansa.
Saboda wannan kallo marubucin yake da ra’ayin cewa bai kyautu ba manazarcin waƙa ya tsaya a da’irar taƙalidi. Abu mafi kyawo shi ne manazarci
ya gina a kan ayyukan magabata. Wato ya kasance a koyaushe da idonsa a buɗe domin zaƙulo wani abu sabo ko ƙari ga manazarta dangane da nazarin waƙa.
Gamon
katar ne marubucin wannan maƙala
ya yi na samun karantarwar manyan malamansa guda uku: Farfesa M.K.M. Galadanci da Farfesa Ɗalhatu Muhammad da kuma Farfesa Abdulƙadir Ɗangambo.
Kowanensu ya shafa wa marubucin kuma ɗalibinsu albarkarsu ta fuskar tono sababbin
abubuwa.
Galadanci
shi ne ya hasko zumuntar da ke tsakanin karin waƙoƙin Larabci da na Hausa. A kan wannan
aiki nasa ne sauran manazarta karin waƙoƙin Hausa suka duƙufa har suka gina a kai.
Shi
kuwa Ɗalhatu shi ne wanda jagorancinsa ya
haifar wa manazarta da kalmomin fannu na nazarin waƙa da ma Hausa gaba ɗaya.[14]
Hasili, duk wani manazarcin Hausa zai lura da wannan baiwa tasa ta tono
abubuwan da can ba a lura da su ba a fagen nazarin Hausa, harshe ne!; ko adabin
baka ne!; ko kuwa rubutaccen adabi ne!!! Allah ya sahhale ma wannan bawa nasa.
Tsananin
kishin Hausa ya sa Ɗangambo
ɓullowa
da hanyar nazarin waƙa a
Hausance kuma a ilmance. Duk wani ɗalibin waƙa
bai da ‘lauwalin Nazarin Waƙa’
wanda ya wuce Ɗaurayar
Gadon Feɗe
Waƙa.
Shaƙuwa da hikimomin waɗannan masana ta sa a kai a
kai marubucin wannan maƙala
yakan ɗan ɗiga taddawa cikin tekunsu.
Ga wasu ɓangarorin
da ya yi ɗiɗɗigen.
i.Kalmomin Fannu.
ii.Nazarin salo.
iii.Tasirin Maƙalu.
iv.Ƙara son Harshen
Hausa.
v.Buɗa wani fiffiken Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya
i.
Kalmomin Fannu
A
wannan ɓangare
akwai kalmomin da na Hausa ne, akwai kuma waɗanda asalinsu na Larabci ne. Na Larabcin ba
lalle ne ma’anoninsu da aka ba su cikin Hausa su kasance haka nan suke cif da
cif a Larabci ba. Ga wasu daga cikinsu:
i.Jinsarwa (abin da Ɗangambo ya kira jinsintarwa): Ma’ana guda ce da yadda ya bayar cikin Ɗaurayar Gadon Feɗe Waƙa. Salo ne da ya kasa zuwa
kashi huɗu,
ya ce akwai mutuntarwa da dabbantarwa da abuntarwa da kuma abuntarwar
abuntarwa.
ii.
Na huɗu ɗin nan shi kuma mai maƙala ya sauya sunansazuwa ‘kurwantawa.
iii.
Haliyya: Abin da Hausawa ke nufi da labarin zuciya. Shi
ne wanda waƙa ke sa mai karatu ko
sauraren ta ya ji shi cikin farin ciki ko baƙin
ciki ko raha ko ƙauna
da sauransu.
iv. Zayyana: Wannan salo ne cikin waƙa wadda ɗangoginta ko baitocinta ke kawo hoton
abin da ake bayani a kai ga zuciyar mai saurare ko karatun waƙa.
v. Kinaya: Salon da waƙa ke
kiran wani mutum ko wani abu da sunan da ba nasa ba domin mai saurare ko karatu
ya kalle shi da siffa ko siffofi ko halayen da aka san wancan da su.Misali,
idan aka kira Bello da ‘damishe’, to abin da ake nufi shi ne mai karatu ko
saurare ya kalli Bello a matsayin mara sabo kuma wanda bai ɗaukar reni, domin waɗannan su ne halayen da
Hausawa suka san damisa da su.
Wasu
kuma su ne ‘shillo’ da ‘tsattsafi’ da ‘bin sawu’ da ‘dibilwa’ da sauransu.[15]
ii.Nazarin salo.
Maƙalar da ke da take, ‘Siffantawa Bazar
Mawaƙa: Wani shaƙo
cikin nazarin waƙa’
da aka ambata cikin ɗure
mai lamba 15, maƙala
ce wadda ta yi ƙoƙarin sake duba salon siffantawa. A ciki
an faɗaɗa salon ya komo mai raffu
kamar haka:
Siffantawa
Akwai kuma magana a kan salon tsattsafi da salon bin-sawu cikin maƙalun 2004 da aka buga a 2013.
Tattare
da nazarin salo akwai wani zubin waƙa da
marubuta waƙoƙin Hausa suka kwaikwayo daga waƙoƙin
Larabci. Wannan zubi shi ne wanda yake cikin waƙar
da Larabawa suka kira ‘ghazal’. Sambo Junaid (1985) ya bayyana cewa marubuta waƙoƙi a ƙasar Hausa, duk da shike Hausawa ne ko
Fulani musamman a ƙarni
na sha tara, sun san da ghazal amma cikin harshen Larabci suka rubuta shi.[16]
To a wata muƙala ta mai gabatar da
wannan laccar ƙaddamarwa an nuna
cewa a ƙarni na 20 marubuta waƙoƙin
Hausa sun fara rubuta ghazal da harshen Hausa[17].
iii.Tasirin Maƙalu.
Abu
ne mawuyaci mutum ya iya tantancewa da iyakar inda tasirin rubuce-rubucensa ya
kai domin ba zai iya sanin dukkan waɗanda suka sadu da ayyukansa ko ra’ayoyinsa
ba. Wasunsu ko taɓa
sanin su bai yi ba.
Duk
da wannan tarnaƙi
akwai maƙalu biyu da suka kamata a ambata a nan.
Waɗannan
kuwa su ne, ‘‘Tattalin Zaɓen
Rubutattaun Waƙoƙin Hausa Domin Yara’’, wadda aka rubuta
a shekarar 1986, da kuma “Dangantakar
Waƙa Da Tarbiyyar ‘Ya’yan Hausawa”.[18]
Waɗannan
maƙalu, musamman ‘‘Tattalin…’’, sun yi tasiri kan
aiwatar da bincike na neman digiri na uku (Ph.D.), wanda kuma ya tabbata sannan
ba da daɗewa ba ne wanda ya yi aikin ya zama Farfesa.[19]
A cikin maƙala mai take, “Tsattsafin
Raha Cikin Waƙoƙin Alƙali
Alhaji Haliru Wurno”, akwai ambaton salon bin-sawu.[20]
Bayanin
wannan salo ya kasance wa wani manazarci tamkar faɗar Hausawa, ‘Rashin sani ya
sa kaza ta kwana da yunwa a kan damen gero’. Manazarcin yana gudanar da
binciken neman digirin Ph.D., sai ya ci karo da misalai da dama na wannan salo
cikin waƙoƙin
da yake nazari, kuma yawan waɗannan
misalai ya fi ƙarfin a sa su a mala
a wuce a irin binciken da yake gudanarwa. Rannan haka girshi sai ya ambaci waɗannan misalai daidai yadda
marubucin wannan maƙala
ke ganewa. Nan take ya nuna masa maƙalar
‘‘Tsattsafin raha…’’ wadda a lokacin ake rubuta ta.
Tuni
dai wannan malami ya sami digirinsa. Shi ma ya daɗe da zama ‘Ustaz Mushariƙ’, in ji Larabawa. Ba ni shakkun a kira
shi Farfesa ko a yanzu da yardar Allah Masani.[21]
iv.
Ƙara Son Harshen Hausa
Samun
shiga Jami’ar Bayero da ke Kano da na yi a 1978 ya zamo tushen sha’awata ga
Harshen Hausa. A cikin Jami’ar ne na haɗu da malamai masu tsananin kishin Hausa waɗanda suka yi iya ƙoƙarinsu
don ganin sun cusa wannan kishi ga ɗalibansu a koyawar da suke yi da kuma
gayyatar masana irinsu domin su kama musu. Waɗannan malamai sun haɗa da marigayi Farfesa M. K.
M. Galadanci da marigayi Farfesa Ibrahim Yaro Yahaya, Allah Ya yi musu gafara,
da Farfesa Abdu Yahaya Bici da Farfesa Bello A. Salim da Farfesa Ibrahim
Mukoshy da Farfesa Abdulƙadir
Ɗangambo da Dokta Garba Magashi da Malam
(yanzu Farfesa) Isma’ila Junaidu da Malam M. B. Umar, Allah Shi gafarta masa,
da kuma Malam Wada Hamza. Haka kuma akwai Farfesa Ɗalhatu Muhammad wanda shi ɗan gida ne daga Jami’ar
Ahmadu Bello da ke Zariya. Bai taɓa fashin halartar gayyata daga Jami’ar Bayero
ba.
Haƙiƙa waɗannan malamai sun cusa min ƙaunar harshen Hausa ainun. Cikinsu babu
wanda bai ƙware ga Harshen
Ingilishi ba. To amma fa sun karantar da mu Hausa cikin Hausa, duk kuwa da cewa
wasunsu cikin Ingilishi aka karantar da su Hausar, bisa dalilai na rashin
Hausawa ƙwararru a lokacin karatunsu, da kuma
kishin Ba’ingile na harshensa.
A
bisa dalilin karantarwa da tarbiyyar da waɗannan haziƙan
malamai suka yi min, ni kuma da Allah Maɗaukakin Sarki Ya kawo ni Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo a matsayin mallami, sai na
tarar da ina da jan aiki a gabana. Ba wai mafi yawan malaman Sashen Koyar da
Harsunan Nijeriya a shekarun 1980 zuwa na farko-farkon rabin 1990 da Ingilishi
ne suke koyar da fannonin fagen Hausa ba kurum, a’a akwai ma ƙyama da waɗansua ke yi a lokacin na a kira su
malaman Sashen. Abin mamaki kuma da yawansu a Jami’ar Bayero ko ta Ahmadu Bello
suka yi nasu karatun. To cikin irin wannan yanayi ne, yayin da ake gudanar da
wani taro a Sashen na fara jan magana, inda na ce wai tun da fannonin Hausa
muke karantarwa me zai hana Sashen ya kafa dokar karantarwa da Harshen Hausa?
Nan take sai muhawara ta kable. Wasu su ce ai ƙarancin
kalmomin fannu ke hana yin haka nan. Wasu sai su ce harshen da gwamnatin
Najeriya ta yarda a yi amfani da shi a matsayin harshen ƙasa shi ne Ingilishi. Wasu su ce ai sai
aƙalla an yi taron ƙasa a kan samar da kalmomin fannu sannan
za a yarda da ra’ayin da na kawo. Duk wannan na zuwa ne alhali kuwa da yawa
suna sane da cewa har taron ƙasa
da ƙasa an yi kan kalmomin fannu. A wata
shekara, domin in nuna da gaske nake wannan fafutuka, sai na amince da in ɗauki wani kwas na Dabarun
Gudanar da Bincike. Na kuma nemi amincewar Sashe da in yi wannan karantarwar
cikin Hausa, aka kuma amince. Farfesa Dauda M. Bagari shi ne Shugan Sashe a
lokacin kuma da shi da Farfesa Ibrahim Mukoshy sun yi ta ba ni ƙwarin gwiwa. Alhamdu lillahi, a waccan
shekarar ce ɗalibai
da dama har ma da waɗanda
ba su ɗauki
kwas na Hausa ko ɗaya
ba sun halarci laccocina daga tsangayoyi kamar na Ilmi. Yau kuma a wannan
Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya wani daga tsoffin ɗalibaina, Farfesa A. M.
Bunza ya wallafa littafi a kan dabarun gudanar da bincike cikin Harshen nan na
Hausa mai kwarjini. Farfesa Salisu Ahmad Yakasai ya ci a jinjina masa. Watakila
da ba don shekarun da na ba shi ba a duniya da shi zai shige gaba a wannan
fafutuka. Tuni Yakasai ya rungumi wannan gwagwarmaya. Aƙalla akwai littafi biyu da mai wannan
lacca ya sani waɗanda
Yakasai ya wallafa kwanan nan, da a nan gida Najeriya da kuma can ƙasar Sin. Mai laccar yana da yaƙinin cewa akwai wani littafin Imam Abu
Hamid Muhammad al- Ghazzali da Yakasai yake ƙoƙarin ya fassara zuwa harshen Hausa.
Alhamdu lillahi.
A
wasu tarurruka, na ci gaba da wannan taƙala
har na kai ga tsokana kamar haka: Don
Allah idan lokacin sauka daga aiki ya yi ga ɗayanmu aka tambaye shi da ya nuna gudunmuwar
da ya ba Harshen Hausa, ashe ba abin kumya ne ba idan aka tarar duk muƙalu da littattafan da ya rubuta cikin
Ingilishi ya rubuta su ne? Ashe ba Turawa ne ya taimaka ga bunƙasa harshensu ba, da kuma su fahimci
Hausa ba? Ashe ba barin gida ne a ba daji ba? Iccen giginya ke nan ko ma indararo!
Sannu
a hankali ga shi yau Allah ya kawo mu a rana mai kamar ta yau ana iya gabatar
da Laccar Ƙaddamarwar Farfesa na
Hausa cikin Harshen Hausa a Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo
ta Sakkwato. Da ba don tarnaƙin
‘yan adawa ba da wannan jami’a ta zamo ta ɗaya, ta kasance wadda ta ba Jami’ar Bayero
mamaki!!!
v.
Buɗa wani fiffiken Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya
Sashen
Koyar da Harsunan Nijeriya sashe ne wanda ko bayan da a gaba zai karɓi cikakken sunansa, a halin
yanzu fagage uku ne ake karantarwa cikinsa: da harshe da adabi da al’ada na Hausa. Wannan
Sashe ya yi rawar gani da fiffike guda tun kafa shi har zuwa shekarar 2013.
Wannan fiffike shi ne mujallar ƊUNƊAYE. Da shi ne ya yi ta fiffikawa zuwa
wurare daban daban cikin uwa duniya har aka san shi. To a ranar Assabar 24 ga
watan Maris na shekarar 2013 mai wannan lacca ya yi wa abokansa ƙyas cewa wannan Sashe fa ba lalle
fiffike ɗaya
ne yake da shi ba, ya kuma nemi goyon bayansu da aƙalla a buɗe wani fiffike daga cikin waɗanda ya hango. Madalla da
Dokta B. B. Usman da Dokta Hamza A Ainu (yanzu Farfesa fyas kuma ful) da kuma
Dokta Yahaya Idris. Waɗannan
gwaraje su ne suka fara ba ni wannan goyon baya. Shugaban Sashe na lokacin,
Farfesa Salisu A. Yakasai, wanda tuni ya karɓi buhuhun ilmin waƙa, da kuma Hukumar Jami’a ɗungurumgum sun ba da
kyakkyawan goyon baya. A taƙaice
dai wannan fiffike da muka baiwa suna, ZAUREN WAƘA,
ya samu shiga, duk kuwa da gamuwa da muka yi da gardama da adawa daga ‘yan
na-iya. Ƙari ƙaƙaf! Aikin gama ya gama don kuwa mafi
yawan malaman Sashe da Hukumar Jami’a sun amince. Alhamdulillahi, a wannan ƙarni mai alamun yana da kama da ƙarnin babban bajini, Farfesa Tijjani
Muhammad Bande, ina iya faɗi
da babbar murya cewa ZAUREN WAƘA
shi ne fiffike na biyu na Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, wanda Allah cikin
ikonSa da yardarSa Ya ban basirar ƙirƙirowa ba tare da alfahari ba.
Alhamdulillahi.
6.0Gaba Da Gabanta: Kowane
Mai Ilmi Akwai Finsa
6.1Malaman
Marubucin Maƙala da Suka Cusa Masa
Sha’awar Waƙa
Makarantar
Furamare
1.
Malam
Muhammadu Kwalkwali
2.
Malam
Abdurrahman Okene
3.
Mr.
Olayinka
Makarantar
Sakandare
1.
Malam
Idi Ka’oje
2.
Mr.
Richard Alexandra Ross
Makarantar
Gaba da Sakandare
1.
Mr.
Williams
6.2Malaman da Suka Yi Tasiri kan Marubucin
Wannan Maƙala ta
Fuskar Nazarin Waƙa
A
Jami’a
1.
Farfesa
M.K.M. Galadanci – Ƙalailaice abubuwa cikin nazarin waƙa.
2.
Farfesa
Ɗalhatu
Muhammad – Zaƙulo sabbin abubuwan nazari kan waƙa.
3.
Farfesa
Abdulƙadir Ɗangambo – Nazarin salon waƙa.
4.
Farfesa
Mervyn Hiskett – Zurfafa bincike kan nazarin waƙa.
6.3 Ɗaliban da Suka Fi
Tsima Marubucin
1.
Ɗaliban aji biyu na 1972 a Town Primary School Kware. Sun
sa min ƙaimin son koyon hanyar karantarwa.
2.
Ɗaliban aji 1,3,4 da 5 na 1975, 1976 da 1982 a G.S.S.
Anka, sun buɗa min basirar gane
cewa baiwar yin waƙa zaƙulo ta ake yi ba koyo ba.
3. Ɗaliban waƙa na Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo a Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya na shekarun karatu na 1987/1988 da 1991/1992 da 1992/1993 da 1993/1994 da 1994/1995 sun ƙara sa min ƙaunar ɗalibai da karantarwa.
Kammalawa
A
cikin wannan maƙala
an yi ƙoƙarin
a biya bukatar wasu masu sha’awar ayyukan mai ita, bukatar da ta tuzgo tamkar
faɗuwa
ce ta zo daidai da zama. Abin nufi shi ne a yayin da ake mamare a kan mene ne
wannan lacca za ta kasance sai su kuma suka ‘umurci’ mallam da ya yi ta a kan
bukatar tasu, wadda kuma ta dace ainun da manufofin Laccar Ƙaddamarwa ta wannan jami’a.
An
fara da share fage kan gurace-guracen marubucin da kuma musabbabin taken maƙalar. Daga nan kuma sai aka je gidan
mawaƙi ko maƙerarsa
domin a tantance da shi idan aka gane shi. Wato aka fara duba ma’anar waƙa da muhimman sigoginta, musamman waɗanda aka kira na tarayya. Ba
a shiga cikin keɓaɓɓun sigogin kowace ba, wato
ta baka da rubutatta. An yi haka ne domin a nuna cewa abu ɗaya ne ake magana don kuwa
kome bambace-bamcen da ake samu tsakanin mace da namiji duk dai mutane za a
kira su.
Wane
ne mawaƙi? Tambayar da ke nan da ta aza
harsashin kashi na gaba. A ƙoƙarin amsa ta an kalli mawaƙi ta fuskokin talitta da gwaninta da
kuma rawarsa cikin al’umma.
A
ƙarshe kamin wannan ɓangare na kammalawa
marubucin ya ayyana abin da ya ɗan
tarfa a fagen Nazarin Waƙoƙin Hausa. Haka kuma can a ƙarshen ƙarshe
an kawo sunayen waɗanda
suka yi tasiri a kansa mai maƙalar.
Malamansa su ne kan gaba sannan ɗalibansa.
An
kawo waɗannan
masana ba don kome ba sai don marubucin wannan maƙala
a koyaushe ya riƙa
tunawa da cewa an yi, kuma har yanzu da gobe akwai na gaba da shi. Yin haka
kuwa la’alla Allah Mai jinƙai
ya kare shi daga sharrin alfahari da hasada waɗanda su ne manya-manyan munanan masu
halaka malami. Allah ya kare mu, amin. Alhamdu lillahi wa Sallallahu ala man la
nabiyya ba’adahu.
MANAZARTA
1. Ainu, H.A., (2006), ‘Rubutattun
Waƙoƙin Addu’a na Hausa: Nazarin Jigoginsu da Salonsu’, kundin digiri
na uku (Ph.D)., Sakkwato: Jami’ar Usmanu
Ɗanfodiyo.
2. Aliyu, A., (2007), Fasaha Aƙiliya, Zariya: N.N.P.C. ltd.
3. Bunza, A.M. (2009), Narambaɗa, Lagos: Ibrash
Islamic Publications Centre ltd.
4. Dunfawa, A.A, (2002)
‘Waƙa
a Tunanin Yara’, kundin digiri na uku (Ph.D)., Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
5. Department of African
and Nigerian Languages, (1978), Harshe I,
Zariya: Ahmadu Bello University.
6. Ɗangambo, A, (2007) Ɗaurayar
Gadon Feɗe Waƙa, Kano: Amana Publishers.
7. Furniss, G. (1996), Poetry, Prose and Popular Culture in Hausa,
Edinburgh: Edinburgh University Press.
8. Galadanci, M.K.M.
(1975), “The Poetic Marriage Between Arabic and Hausa”, cikin Harsunan Nijeriya V, Kano: Bayero University.
9. Gusau, S.M., (2003), Jagoran Nazarin Waƙa, Kano: Benchmark Publishers Limited.
10. Gusau, S.M., (2008), Waƙoƙin Baka
A Ƙasar Hausa: Yanaye-Yanayensu da Sigoginsu, Kano: Benchmark Publishers Limited.
11. Gusau, S.M., (2009), Diwanin Waƙoƙin Baka:
Zaɓaɓɓun Matanoni na Waƙoƙin Baka
na Hausa, Kano:
Century Research and Publishing Limited.
12. Haɗeja, Mu’azu, (1980), Waƙoƙin
Mu’azu Haɗeja, Zariya: Northern Nigerian Publishing Co. ltd.
13. Junaidu, I.S.,
(2007), Tsarabar Waziri Buhari da Waziri
Junaidu ga Manazartan Waƙoƙin Hausa, Sakkwato: Al-Amin Printing ltd.
14. Khan, M.M. (b.s.), Sahih al-Bukhari-Arabic-English Translation
vol. 8, Ankara: Turkey.
15. Magaji, B. (2009),
“Nazarin Aron Kalmomi a Waƙoƙin Muhammadu Sambo
Wali Giɗaɗawa”, kundin digiri
na ɗaya (B.A.), Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
16. Muhammad, Ɗ., (1973), ‘‘A
vocabulary of Literary terms in Hausa’’, cikin Harsunan Nijeriya na III, Kano: Jami’ar Bayero.
17. Muhammad, Ɗ. (1977), “Individual
Talent in the Hausa Poetic Tradition: a
study of Aƙilu Aliyu and his Art”, kundin digiri na uku (Ph.D.),
London: Jami’ar London.
18. Muhammad, Ɗ., (1978), ‘‘Structural
tension in poetry: case notes on
enjambment and run-on in Hausa’’, cikin Harsunan
Nijeriya na VIII, Kano: Jami’ar
Bayero.
19. Muhammad, Ɗ., (1984), ‘‘Waƙa Bahaushiya’’, cikin
Studies in Hausa Language, Literature and
Culture I, Kano: Bayero University.
20. Muhammad, Ɗ., (1979), ‘‘Intraction
between the oral and the literate traditions of Hausa poetry’’, cikin Harsunan Nijeriya na IX, Kano: Jami’ar Bayero.
21. Muhammad, Ɗ., (1980), ‘‘Zumunta
Tsakanin Marubutan Waƙoƙin Hausa da Makaɗa’’, cikin Harsunan Nijeriya na X, Kano: Jami’ar Bayero.
22. Muhammad, Ɗ., (1982), ‘‘The
Tabuka epic in Hausa: an Exercise in
Narratology’’, cikin Studies in Hausa
Language, Literature and Culture II, Kano: Bayero University.
23. Muhammad, Ɗ., (1990), (editor), Hausa Metalanguage-Ƙamus Na
Keɓaɓɓun Kalmomi 1, Ibadan: University Press ltd.
24. Sheme, I., Albasu,
T.Y., Ƙanƙara, A.I. da Malami, A., (2006), Shata Ikon Allah, Kaduna: Informart Publishers.
25. Usman, B.B. (2006),
“Hikimar Magabata: Nazarin Ƙwaƙƙwafi a kan Rayuwar
Malam (Dr) Umaru Nassarawa Wazirin Gwandu (1916 – 2000) da Waƙoƙinsa”, kundin digiri
na uku, Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
26. Yahya, A.B.(1986)“Tattalin
Zaɓen Rubutattun Waƙoƙin Hausa Domin Yara”,
in FAIS JOURNAL Of HUMANITIES Vol. 3/ N0.1 (2004), Kano: Jami’ar Bayero, shafi na 217 – 232. An gabatar
da wannan maƙala a 1986 a taron ƙara wa juna sani
wanda Hukumar Raya Wallafar Littattafai ta Nijeriya (wato Nigerian Book
Development Council, NBDC) ta gudanar a Durbar Hotel a Kaduna daga 5 zuwa 8 ga
watan Mayu, 1986.
27. Yahya, A.B. (1987)
‘The verse category of madahu with special reference to theme, style and the
background of Islamic sources and belief’, kundin digiri na uku (Ph.D.), Sokoto:
University of Sokoto.
28. Yahya, A.B. (1988),
“Hikima A Cikin Waƙoƙin Hausa”, Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
29. Yahya, A.B (1997), Jigon Nazarin Waƙa, Kaduna: Fisbas Media Services.
30. Yahya, A.B (2001), Salo Asirin Waƙa, Kaduna: Fisbas Media Services.
31. Yahya, A.B (2002), ‘Siffantawa Bazar Mawaƙa: Wani Shaƙo Cikin Nazarin Waƙa’, cikin Studies in Hausa Language, Literature
and Culture 5: 220-240, (ed.) Bichi A.Y.,
Kafin Hausa, A.U. and Yalwa, L.D., Kano: Jami’ar Bayero.
32. Yahya, A.B, (2004),
“Tsattsafin Raha Cikin Waƙoƙin Alƙali Alhaji Haliru Wurno”, maƙalar da aka gabatar a
taron ƙara wa juna sani a Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya,
Sokoto : Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
33. Yahya, A.B, (2013), ‘Waƙa: Ma’ana Da Ɗabi’a Da Gimshiƙanta’,in Amfani, A.H.
et al (editors) Champion of Hausa Cikin Hausa: a Festschrift in Honour of Ɗalhatu
Muhammad,
Zaria: Ahmadu Bello University Press
Ltd, p.230-240.
34. Yakubu, A.M. (1999), Sa’adu Zungur: an anthology of the Social and Political Writings of a Nigerian Nationalist, Kaduna: Nigerian Defence Academy Press.
35. Wasu daga waƙoƙin Alƙali Haliru Wurno da aka rubuta da rubutun ajami da kuma na boko waɗanda marubucin maƙalar nan ya mallaka. Mai maƙalar ne ya tattara su cikin diwani uku.
[1] Yahya, A.B. (1997), Jigon Nazarin Waƙa, Kaduna: FISBAS Media Services, shafi na 4
[2] Duba Ɗalhatu Muhammad cikin
‘Muƙaddima’ wadda ya rubuta kan A.B.Yahya(1997) Jigon Nazarin Waƙa, Kaduna: FISBAS Media Services, shafi na v.
[3] Ɗalhatu Muhammad (1997) cikin
‘Muƙaddima’ wadda ya rubuta
[4] Don ƙarin bayani sai a dubi Sahih al-Bukhari, juzu’i na 8, fassarar
Khan, M.M. (1976)., Ankara: Turkey, babi
na 90, hadisi na166 zuwa 170, babi na 91, hadisi na 171 zuwa na 174 da kuma
babi na 92, hadisi na 175,shafi na 106 zuwa 113.
[5] A wani littafi na marubucin
wannan maƙala wanda ke kan hanya an bayyana ra’ayi cewa ba a koya wa mutum waƙa
sai dai a zaƙulo masa baiwar yin ta.
[6] Cikin Giɗaɗawa, (2006), Bargon Hikima, tacewar Muhammad, Ɗ. da
wasu, Sokoto: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo,
shafi na 88 da musamman na 172,
[7] Kamar
cewar Mamman Shata, /A sha ruwa ba
lahani ba ne/ /Kun ga Alhaji Shata shi ma sha yake/; ko cewar Kassu Zurmi, /Tauri
ya kyauta mai duniya/Tauri ya kyauta mai lahira/Yanzu wani ya ce ƙarya
nikai/…./Nakiri ya’ izo yaronai Musa Kirca-Kirca/ ko /Nakiri yaz zaka yat
tutture mai ido/ /Ya aza wai shi tsoro nai yakai/.
[8] A dubi Turjamanu ta Shehu Usman Ɗan Fodio (1959), bugun Gaskiya
Corporation, Zariya wanda Yahya Nawawi ya fassara, shafi na 6, da sunan Alƙalin
Sokoto M. Yahaya; akwai kuma: ɗan
Fodiyo, U., Usul al-Din, mai sharhin
Malam Bello Ƙofa (2012), Sokoto: al-Maktabat al-Malikiyyah, shafi na 12.
[9] Domin
ganin gaba ɗayan matanin wannan waƙa sai a dubi, Gusau, S.M. (2003), Jagoran Nazarin Waƙar Baka, Kano: Benchmark Publishers ltd, shafi na 75 zuwa na
77; da Bunza, A.M. (2009), Narambaɗa, Lagos:
Ibrash Islamic Publications Centre ltd,
shafi na 366 zuwa na 370.
[10] Rashin
ganin littafin da ya ƙunshi wannan baiti ya hana wannan marubuci zurfafa nazari
dangane da wannan matsayi na Sambo Waliyyi Giɗaɗawa.
[11] A lokacin mulkin mallaka ba
kowace hanyar mota ce ke da kwalta ba. Idan aka ga alamun hadari ko aka yi
ruwan sama sai mai tsaron hanya (ɗan bita) ya sanya sanke. Duk motar da ta zo
tilas ta tsaya nan har sai hanyar wadda aka yi da tsakuwa ta tsane.
[12] Lura
da cewa da Shehu da Na Birnin Gwari da Shi’itu duk sun rayu a ƙarni na 18 da na
19, saɓanin yadda za a fahimta a shafi na 45 zuwa na 49 cikin Ibrahim Yaro
Yahaya (1988,2001), Hausa a Rubuce: Tarihin Rubuce-Rubuce Cikin Hausa. Hasili
Shehu Usman ya girmi Muhammadu na Birnin Gwari da shekaru huɗu, ya girmi
Shi’itu ɗan Abdurra’ufu da shekaru uku. Yahaya ya faɗa cewa duk waɗannan
malamai biyu sun ziyarci Shehu a Sakkwato, kamar kuma yadda ya nuna shekarun da
aka haife su, duk a cikin littafinsa.
[13] Akwai
labarin da ke nuni da cewa a irin wannan hali har imanin ‘ya’yan sarauta yakan
taɓu. An ce irin haka ya faru a shekaru da dama da suka shuɗe ga wani ɗan
sarki. Ya halarci fada lokacin da Sarkin Musulmi zai yi naɗin sarautar da shi ɗan
sarkin ya sa ran shi za a naɗa. To a yayin da Sarkin Musulmi ya yi jawabi ya
ambaci wanda aka ba sarauta, ya ƙara da cewa wannan shi ne Allah ya ba, sai aka
ji wancan ɗan sarkin da ya sa ran shi za a ba yana cewa, ‘‘Kad dai ba shi’’!!!
[14] Ina
magana ne kan ƙoƙarinsa na ganin an yi taruruka don nemo kalmomin fannu tun
1973 har zuwa ga wallafa ƙamus kan kalmomin, mai suna Hausa Metalanguage-Ƙamus Na Keɓaɓɓun Kalmomi, a 1990. Wannan
gudunmawa ta ƙara cusa kishin Hausa cikin zuciyar marubucin wannan maƙala, abin
da ya sa shi nacewa na lalle sai Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya na Jami’ar
Usmanu Ɗanfodiyo, Sakkwato, ya sa ana koyar da, ba waƙoƙin Hausa kurum ba, har
ma gaba ɗayan fannonin nazarin Hausa: harshe da adabi da al’adu. Yanzu haka wannan
sashe ya zamo tangam da baƙinsa uku - Larabci da Ingilishi da kuma Faransanci.
Watakila hakan ya cire kumyar ban takaici da wasu suke da na a ce Hausa suke
nazari ko karantarwa. A madadin su ce Hausa sai ka ji su suna kame-kame wai
‘languages’ ko ‘linguistics’ ko ‘stylistics’ ko ‘cultural studies’ ko
‘literature’ ko ‘poetry’ da makamantan haka.
[15] Domin cikakken bayani sai a duba Yahya, A.B. (2001), Salo Asirin Waƙa da ‘Siffantawa Bazar Mawaƙa: Wani shaƙo cikin nazarin waƙa’, cikin Studies in Hausa Language, Literature and Culture 5: 220-240, (ed.) (2002) Bichi A.Y., Kafin Hausa, A.U. and Yalwa, L.D., Kano: Jami’ar Bayero, da kuma (2004) (cikin kuskure editoci suka rubuta kalmar ‘salo’ madadin ‘shaƙo’), “Tsattsafin Raha Cikin Waƙoƙin Alƙali Alhaji Haliru Wurno”, maƙalar da aka gabatar a taron ƙara wa juna sani a Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo da (2013), Tsattsafi: Wani Ɗigo Cikin Gulbin Nazarin Salon Waƙoƙin Hausa, maƙalar taron ƙara wa juna sani a Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo. Maƙalun biyu kan ‘Tsattsafi’ duk an buga su cikin mujallun ƊUNƊAYE da ZAUREN WAƘA na shekarar 2013
[16] Duba
Junaidu, S.W. (1985), “The Sakkwato Legacy of Arabic Scholarship in Verse
Between1800-1890” Ph.D. dissertation, London: University of London, p.62.
[17] Duba Yahya, A. B. “Gudale Waƙar Soyayya: Misalin Gazal (Ghazal) Cikin Rubutattun Waƙoƙin
Hausa” cikin Sa’idu Muhammad Gusau da wasu (editoci), GARKUWAN ADABIN HAUSA: a
Festschrift in Tribute to Abdulƙadir Ɗangambo,
[18] Yahya, A.B (2001) “Dangantakar Waƙa Da Tarbiyyar ‘Ya’yan Hausawa” – cikin HARSUNAN NIJERIYA XIX, Centre for The Study of Nigerian Languages, Kano: Bayero University, shafi na 94-109 da kuma Yahya, A.B.(1986) “Tattalin Zaɓen Rubutattun Waƙoƙin Hausa Domin Yara”, in FAIS JOURNAL Of HUMANITIES Vol. 3/ N0.1 (2004), Kano: Jami’ar Bayero University,, shafi na 217- – 232. An gabatar da wannan maƙala a 1986 a taron ƙara wa juna sani wanda Hukumar Raya Wallafar Littattafai ta Nijeriya (wato Nigerian Book Development Council, NBDC) ta gudanar a Durbar Hotel a Kaduna daga 5 zuwa 8 ga watan Mayu, 1986.
[19] Aikin shi ne, Dunfawa, A.A, (2002) ‘Waƙa a Tunanin Yara’, kundin digiri na uku (Ph.D)., Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
[20] Yahya, A.B, (2004), “Tsattsafin Raha Cikin Waƙoƙin Alƙali Alhaji Haliru Wurno”, maƙalar da aka gabatar a taron ƙara wa juna sani a Sashen Koyar da Harsunan Nijeriya, Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo. An buga ta cikin ZAUREN WAƘA 1: 1 (2013).
[21] Kundin digirgir/digirin na uku na wannan manazarcin waƙoƙi shi ne, Usman, B.B. (2006), “Hikimar Magabata: Nazarin Ƙwaƙƙwafi a kan Rayuwar Malam (Dr) Umaru Nassarawa Wazirin Gwandu (1916 – 2000) da Waƙoƙinsa”, kundin digiri na uku, Sakkwato: Jami’ar Usmanu Ɗanfodiyo.
No comments:
Post a Comment
ENGLISH: You are warmly invited to share your comments or ask questions regarding this post or related topics of interest. Your feedback serves as evidence of your appreciation for our hard work and ongoing efforts to sustain this extensive and informative blog. We value your input and engagement.
HAUSA: Kuna iya rubuto mana tsokaci ko tambayoyi a ƙasa. Tsokacinku game da abubuwan da muke ɗorawa shi zai tabbatar mana cewa mutane suna amfana da wannan ƙoƙari da muke yi na tattaro muku ɗimbin ilimummuka a wannan kafar intanet.